نقش ممتاز و بی نظیر امام علی (ع) در مسئله وقف با مطالعه منابع تاریخی و کتب متعدد حدیثی مشخص می گردد. امام علی (ع) پس از حفر چاه، احداث نخلستان، ایجاد مزارع و کشتزارهای متعدد، تمام اموال و دارایی های حاصل را وقف نیازمندان می کردند. در این مقاله پس از مروری بر وصیت نامه حضرت علی (ع) درباره موقوفات به تحلیل سیره عملی ایشان در وقف پرداخته می شود.

وقف املاک براى نيازمندان

وقف، يکى از راهبردهاى مترقى اسلام براى رفع نيازهاى عمومى به ويژه نياز گروه های آسيب پذير است. سنت وقف، در زمان رسول خدا (ص) با راهنمايی هاى گفتارى و رفتارى ايشان به خوبى در رفتار مسلمانان جاى گرفته بود. به گونه اى که گفته اند، هيچ يک از اصحاب ايشان نبود که چيزى را وقف نکرده باشد.

ابن شبه در کتاب تاريخ مدينة المنوره، موقوفات پيامبر (ص) و اصحابش را نقل کرده است.[1] مطالعه اين کتاب و ساير منابع تاريخى و حديثى، موقعيت ممتاز امام على (ع) را در عمل به اين سنت الهى نشان مى دهد. مولاى متقيان (ع)، تمام املاکى را که به برکت و نیروی بازوان پر توانش آباد ساخته بود، وقف نيازمندان کرد و در حالى به ملاقات پروردگار شتافت که از اموال دنيا چيزى به جز 700 درهم که از سهم او از بيت المال بود و آن را براى رفع نیاز خانواده اش کنار گذاشته بود، نداشت.[2]

هنگامى که با ضربات طاقت فرساى خود، آب گوارا را در صحراى يبنع جارى ساخت، مردم با مشاهده آن گفتند: «وارثان حضرت على (ع) را بشارت دهيد!»، اما او وارثان اين ملک را چنين بشارت دارد:

«وارثان را بشارت ده! همه را در راه خداوند بر نیازمندان و بینوایان و واماندگان دور و نزديک، در صلح و جنگ، وقف نمودم، تا آن روز که در آن، چهره هايى به سفيدى و چهره هايى ديگر به سياهى مى روند، خداوند متعال مرا از آتش باز دارد و رویم را از آن در امان دارد».[3]

امام علی (ع) در مورد ساير املاک نيز رفتارى مشابه داشته اند. يکى از موارد مشهور موقوفات، چاه هاى «ابونيزر» و «بغيبغه» است. ابو نيزر پس از گزارش کيفيت حفر اين چاه ها مى گويد: پس از آن که آب اين چاه ها مانند گردن شتر فوران کرد، امام (ع) به سرعت از چاه بيرون آمد و فرمود: «گواهى مى دهم که اين آب وقف است». آن گاه قلم و کاغذ خواست و اين گونه نوشت:

«اين چيزى است که بنده خدا، على، اميرمؤمنان، آن را بر فقيران مدينه و در راه ماندگان وقف کرد: دو ملک معروف به «عين ابى نيزر» و «البغيبغه». به اميد آن که خداوند در روز قيامت روى او را از آتش جهنم باز دارد. فروش و رهن اين دو ملک جايز نيست تا زمانی که خداوند که بهترين وارثان است، وارث آن ها شود، مگر آن که حسن يا حسين محتاج شوند، در اين صورت اين دو ملک برای آن ها است و براى کس ديگر غير از آن دو (فروش يا رهن آن) جايز نيست».[4]

ابن شبه در تاريخ مدينة المنوره فهرست نسبتاً کاملى از موقوفات امام علی (ع) را نقل کرده است. برای رعایت اختصار فقط به نقل وقف نامه جامعى که در ضمن وصيت نامه امام علی (ع) درج شده، اکتفا مى شود. اين وصيت نامه در منابع گوناگون با اختلاف اندکى نقل شده است. متنى که در اينجا نقل مى شود از کتاب کافى انتخاب شده و تفاوت هاى مهم آن با تاريخ مدينة المنوره[5] در داخل پرانتز اشاره شده است:

«بسم الله الرحمن الرحيم. اين، وصيت و تصميمى است که بنده خدا، على، درباره اموالش گرفته است، براى جلب خشنودى خداوند و اميد آن که مرا به سبب آن وارد بهشت کند و از آتش باز دارد و در روزى که بعضى چهره ها سفيد و بعضى سياه مى شوند، آتش را از من برگرداند.

تمامى اموالى که در ينبع دارم، آنچه (آب هايی که) مال من است و نیز پيرامون آن ها را وقف کردم. همچنين بردگان آنجا را وقف کردم، به جز رباح و أبا نيزر و جبير که آزادند و کسى را بر آن ها حقى نيست. آن ها آزاد شدگان من اند، پنج سال بر روى زمين کار مى کنند و حق مخارج خود و خانوده شان در همان مال است.

علاوه بر اين تمام آنچه را که در وادى القرى دارم، از آن فرزندان فاطمه است (ثلث آن وقف است) و برده هاى آن صدقه اند. هر آنچه که در ديمه (وادى ترعه) دارم و برده هاى آن را وقف کردم به جز زريق که براى اوست، مثل آنچه براى دوستانش نوشتم. هر آنچه را که در اذينه (إذنيه) دارم و برده هاى آن را وقف کردم. فقيرين (چنان که مى دانيد) در راه خداوند وقف است.

آنچه از دارايى ام در اينجا نوشتم، صدقه واجبه قطعيه (کنايه از وقف) است، چه من زنده باشم يا مرده. موارد مصرف آن عبارت است از هر امرى که موجب خشنودى خدا و در راه خدا باشد و نیز برای خويشاوندانم از بنى هاشم و بنى المطلب و نزديک و دور. سرپرستى اين کار به عهده حسن بن على است، در حد متعارف از آن استفاده مى کند و در هر جايى که خداوند به او نشان مى دهد، در امور حلال خرج مى کند و هيچ گونه حرجى بر او نيست.

اگر او بخواهد مقدارى از مال را بفروشد و دينى را ادا کند، (و يا قسمت ديگرى از آن را آباد کند) اين کار را بکند، در اين کار حرجى بر او نيست و اگر خواست جزء املاک قرار دهد و (سرپرستى) فرزندان على و موالى و اموال ايشان به عهده حسن بن على است.

و اگر خانه حسن بن على از خانه هاى موقوفه نبود و خواست آن را بفروشد، اين کار را بکند، حرجى بر او نيست و اگر فروخت بايد پول آن را سه قسمت کند: قسمى را در راه خدا، قسمى را برای بنى هاشم و بنى المطلب و قسمى را برای آل ابى طالب صرف کند و پول را در ميان آن ها به گونه اى که خداوند به او نشان مى دهد، توزيع کند.

اگر براى حسن حادثه اى رخ دهد و حسين زنده باشد، اين کار با حسين بن على است و حسين همانند آنچه به حسن دستور دادم عمل کند؛ به نفع اوست هر آنچه به نفع حسن نوشته ام و بر عهده اوست هر آنچه بر عهده حسن است.

و براى فرزندان پسران فاطمه از صدقات على همانند چيزى است که براى فرزندان على است. آنچه برای دو پسر فاطمه (حسن و حسين علیهم السلام) قرار داده ام، به خاطر خشنودى خداى عز و جل و بزرگداشت رسول الله (ص) و تعظيم و احترام و رضايت آن دو بوده است.

و اگر براى حسن و حسين حادثه اى رخ داد، ديگرى از آن دو، در ميان فرزندان على نگاه کند، پس اگر در جمع آن ها فردى را که هدايت، اسلام و امانت دارى اش مورد رضايت باشد، يافت، اگر خواست، تولى اين کار را به او واگذارد و اگر چنين کسى در ميان آن ها نيافت، اين کار را بر عهده فردى مورد قبول از خاندان ابوطالب وانهد.

اگر دید که بزرگان و صاحبان انديشه خاندان ابوطالب از دنيا رفته اند، فرد مورد رضايت از بنى هاشم را قرار دهد و با کسى که تولى اين کار را به او وا مى نهد شرط کند که اصل مال را به حال خود باقى بگذارد و درآمد آن را به نحوى که دستور دادم در راه خدا و خشنودى او و ذوى الارحام از بنى هاشم و بنى المطلب و دور و نزديک، هزينه کند. چيزى از آن (اصل مال) فروخته نمى شود و بخشيده نمى شود و ارث برده نمى شود …

اين حکمى است که على درباره اموالش صادر کرد، در فرداى روزى که به مسکن قدم نهاد. شاهد (اين وصيت نامه) بود، أبو سهر بن أبرهه، صعصعة بن صوحان، يزيد بن قيس و هياج بن أبی هياج بودند و على بن ابى طالب آن را به دست خودش (به تاريخ) ده روز مانده به پايان جمادى الاولى در سال 37  یا 39 نوشت».[6]

این موارد از موقوفات امام علی (ع) از جهت موارد مصرف، وقف عام به حساب مى آيند. زيرا در تمامى اين موارد، مال در راه خداوند و براى جلب خشنودى او وقف شده است. موارد مصرف این موقوفات، عنوان کلى سبيل الله است. در اين گونه موارد واقف مى تواند تحت عنوان کلى سبيل الله براى برخى از عناوين جزئى تر مانند، فقیران، عالمان و ارحام اولويت قائل شود.

از اين رو مشاهده مى کنيم که امام (ع) براى ارحام خود اولويت خاصى قائل شده اند. امير مؤمنان (ع) علاوه بر موقوفات عام، وقف خاص نيز داشته اند. يکى از موارد وقف خاص، وقف خانه اى در محله بنى زريق برای خاله هاى خود است. امام صادق (ع) صورت وقف نامه امام علی (ع) را چنين نقل مى کند:

«بسم الله الرحمن الرحيم، اين چيزى است که على بن ابى طالب در حال حيات و سلامت وقف کرد، خانه خود را در بنى زريق صدقه داد (وقف کرد)، به گونه اى که فروخته و بخشيده نمى شود. تا آن زمان که خداوندى که وارث زمين و آسمان هاست، وارث آن گردد و ساکن نمود در اين موقوفه، خاله هاى خود را تا زمانی که ايشان و اعقاب ايشان زنده اند و زمانی که نسل آن ها منقرض شد، از آن نيازمندان مسلمان خواهد بود».[7]

تحليل سيره امير مؤمنان (ع) در وقف

اهتمام فوق العاده اميرمؤمنان (ع) به سنت وقف، با توجه به درايت بى نظير ايشان، نشانگر اهميت اين سنت در مکتب اقتصادى اسلام است. با توجه به اين رويکرد امام (ع) شايسته است به وقف به عنوان نهاد مؤثر اقتصادى توجه شود. ويژگى عمده وقف اين است که کارکردهاى اقتصادى آن تا حدود زيادى با کارکردهاى دو بخش مرسوم اقتصاد (بخش خصوصى و بخش عمومى) متفاوت است.

زيرا وقف به لحاظ ارتباط موارد مصرف آن با رفع نيازهاى عمومى، با نهادهاى بخش عمومى مشابه است. ولى از اين جهت که منابع مالى و مديريت آن اصالتاً به عهده بخش خصوصى است، همانند نهادهاى بخش خصوصى است. از اين رو اين گونه نهادها در اقتصاد جديد، به عنوان بخش سوم اقتصاد شناخته مى شوند.

سنت وقف در مکتب اقتصادى اسلام داراى امتیازات ويژه اى است: اولاً در جامعه اسلامى، به دليل وجود انگيزه هاى معنوى و ايمان به جهان آخرت، زمينه بسيار مساعدى براى تثبيت اين رفتار وجود دارد، ثانيا سنت وقف، علاوه بر اين که انگيزه نيرومند و مقدسى را براى سرمايه گذارى بخش خصوصى به وجود مى آورد، مهمترين هدف اقتصاد اسلامى، يعنى توزيع عادلانه ثروت و درآمد را نيز محقق مى سازد.

ثالثا، وقف راهبرد اقتصادى مناسبى براى تحقق مردم سالارى دينى است. با تقويت اين نهاد، بسيارى از هزينه هاى عمومى که دغدغه تأمين آن ها به دخالت دولت در اقتصاد منتهی مى شود، توسط خود مردم تأمين می شود و زمينه دخالت دولت در اقتصاد به حداقل کاهش يابد.

ویژگی های رفتار امیر مومنان (ع) در وقف

با اين وجود، دست یابی اطمينان از کارآيى عملکرد اين نهاد در شرايط اقتصادی جديد، نیازمند بررسى هاى فقهى و کارشناسى تازه اى است. در اينجا برخى از نکات اساسى سيره اميرمؤمنان (ع) در امر وقف اشاره می شود:

1- توجه به انگیزه معنوی

يکى از مهمترين ويژگى هاى رفتار امام (ع) در وقف، توجه به انگيزه معنوى به ويژه خوف از خشم و عذاب خداوند و شوق به خشنودى او و دست یابی به نعمت هاى بهشتى است. توجه به اين نکته، زينت بخش همه وقف نامه هاى على (ع) است.

2- شفافیت مفاد وقف نامه

شفافيت مفاد وقف، گرفتن شهود معتبر، مکتوب بودن وقف نامه، تعيين دقيق مدير وقف و ترسيم خطوط کلى موارد مصرف آن، از ويژگی هاى بارز وقف نامه هاى امير مؤمنان (ع) است.

3- ضرورت کفایت مدیر وقف و اولویت بندی مصرف کنندگان وقف

در وقف نامه های امام (ع)، ضمن ضروری شمردن کفايت و کاردانى مدیر وقف، به تقوا و امانت دارى او تأکيد شده است. همچنین امام (ع) ضمن این که تمام نيازمندان و واماندگان را به عنوان مصرف کنندگان وقف در نظر داشته اند، صله ارحام را دارای اولويت دانسته اند. اين نکته از نظر تربيتى و اجتماعى بسيار مهم است.

4- مطلوبيت شرعى جمع آوری ثروت در زمان حيات

قرائن موجود در وقف نامه ها و نکات تاريخى آن ها نشان مى دهد که بيشتر موقوفات امام علی (ع) در سال هاى پايانى عمر نوشته شده اند. مثلا وصيت نامه مشتمل بر موقوفات امام (ع) که در سال 37 يا 39 نوشته شده است. مبرد در کتاب الکامل، تاريخ وقف عين ابى نيزر و بغيبغه را در سال دوم خلافت ايشان مى داند.[8]

در بسيارى از وقف نامه هاى ايشان لقب امير مؤمنان به کار رفته است که حاکى کتابت آن ها در زمان حکومت ايشان است. توجه به اين ويژگى از نظر مطلوبيت شرعى جمع آوری ثروت در زمان حيات و مقدار مطلوب ميراث و چگونگى توزيع ثروت دارای اهميت است که تحليل آن مجال وسيع ترى مى طلبد.

5- نسبت موقوفات امام (ع) به کل ثروتشان

نکته مهم ديگر در موقوفات امام علی (ع)، نسبت موقوفات ايشان به کل ثروتشان است. امام (ع) در سنت گفتارى خود از صدقه دادن تمام مال و محروم گذاشتن وارثان نهى فرموده اند.[9] در روايات پيامبر (ص) نيز بر لزوم به ارث گذاشتن به مقدار کافی برای فرزندان تأکيد شده است.[10]

اما چنان که ديديم، در سنت رفتارى امام علی (ع)، تقريبا تمامى اموال، وقف شده و يا صدقه داده شده است. اگرچه امام (ع) در اين رفتار، حقوق فرزندان خود را از طريق موارد مصرف وقف ادا کرده اند. در تفسير و تعميم چنین موقوفات بايد به نکاتى که پيشتر در مورد شيوه مصرف و انفاق ايشان تذکر داده شد، توجه شود.

نتیجه گیری

امام علی (ع) بنا بر اهمیت والای سنت وقف در مکتب اقتصادی اسلام، اهتمام فوق العاده ای به آن داشتند. با توجه به این رویکرد امام علی (ع)، جامعه اسلامی باید موقوفات را یک نهاد موثر اقتصادی بداند که می تواند منجر به برقراری عدالت اجتماعی گردد.

پی نوشت ها

[1] . ابن شبه نمیری، تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص231-173.

[2] . ابن حنبل، فضائل الصحابة، ج1، ص548.

[3] . ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج2، ص74.

[4] . زمخشری، ربیع الابرار و نصوص الاخبار، ج4، ص388.

[5] . ابن شبه نمیری، تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص229-219.

[6] . کلینی، الکافی، ج7، ص51-49.

[7] . طوسی، تهذیب الأحکام، ج9، ص131 و 560.

[8] . مبرد، الكامل فی اللغة و الأدب، ج3، ص1127.

[9] . راوندی، النوادر، ص41.

[10] . کلینی، الکافی، ج5، ص67.

منابع

1. ابن حنبل، احمد بن محمد، فضائل الصحابة، قاهره، دار ابن الجوزی، 1430ق.
2. ابن شبه نمیری، عمر بن شبه، تاريخ المدينة المنورة، قم، دار الفکر، 1410ق.
3. ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب (ع)، بیروت، دارالضواء، 1412ق.
4. راوندی کاشانی، فضل الله بن علی، النوادر، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، 1376.
5. زمخشری، محمود بن عمر، ربيع الأبرار و نصوص الأخبار، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1412ق.
6. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1365.
7. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، 1430ق.
8. مبرد، محمد بن یزید، الكامل فی اللغة و الأدب، بیروت، دار الکتب العلمية، 1409ق.

منبع مقاله | با اقتباس و ویرایش از:

حسینی، سید رضا، سیره اقتصادی امام علی (ع)، تهران، کانون اندیشه جوان، 1386، ص105-97.