سیره امام علی (ع)، در همه ابعاد، خصوصاً بعد اجتماعی، الگوی تمام عیاری برای هدایت جامعه اسلامی به سمت کمال است. یکی از ابعاد بی همتا و وصف ناپذیر سیره امام علی (ع)، مشارکت اجتماعی و خدمت رسانی و توجه به نیازمندان است. امیر مومنان (ع) در این راه لحظه ای نیاسود و نه تنها با تمام قوا تلاش کرد، بلکه دیگران را نیز در این راه مشارکت اجتماعی تشویق می نمود.

انگیزه تولید و کسب درآمد

«مخارج مشارکت اجتماعى» به سرمایه و امکاناتی گفته مى شود که فرد به صورت داوطلبانه در امور عام المنفعه، مانند کمک به نيازمندان و ساختن مسجد و مدرسه، هزينه مى کند. اين مخارج در الگوى تخصيص درآمد فرد مسلمان، بسيار مهم است. در قرآن کريم و سخن معصومان (ع)، ده ها آيه و هزاران حديث در بیان اهميت اين امر و ترغيب به آن وجود دارد.[1]

دلیل اهميت اين مخارج در اسلام، در درجه اول، نقش سازنده آن در تحقق عدالت اجتماعى ـ اقتصادى است، به ويژه آن که مشارکت اجتماعی و داوطلبانه ثروتمندان در دادن بخشى از درآمد خود به فقیران، هيچ گونه تأثير منفى بر انگيزه توليد نخواهد داشت. بلکه پاداش معنوى این کار، انگيزه نيرومندى براى توليد کننده به وجود مى آورد. علاوه بر اين، رشد معنوى افراد که از اهداف اساسى اسلام است، تا حدود زيادى در گرو انجام اين گونه مشارکت اجتماعی است.

امام علی (ع) بهترين و کامل ترين انسان را فردى مى داند که براى مردم سودمند باشد و بار هزينه هاى آنان را بر دوش کشد.[2] در عمل نيز امام (ع) بيشترين مشارکت اجتماعی را در تأمين هزينه های اجتماعی داشته اند. برخى از مشارکت اجتماعى امام (ع) را که از نظر اقتصادى اهميت بيشترى دارد، در ضمن چند بخش بررسى مى شود:

کمک مالى مستقيم به نيازمندان

کمک مالى به نيازمندان، خصوصا کسانى مانند خانواده هاى بى سرپرست و از کار افتادگان که دستشان از تمامى راه هاى کسب درآمد کوتاه شده است، در شيوه تخصيص درآمد امام علی (ع) داراى اولين اولويت است. مقدم داشتن رفع نياز ديگران بر نياز خود، در سراسر زندگانى امام (ع) به چشم می خورد.

حضرت علی (ع) نه تنها در سال هاى پايانى عمر که از ثروت برخوردار بودند، بلکه از سال هاى تنگدستى در اوايل هجرت نیز چنین بوده اند. به گونه اى که آيات متعددى از قرآن کريم در شأن ايثار و انفاق ايشان نازل شد. از جمله آيه اى مشهور به «آيه ايثار» است. «وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِن قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ».[3]

اين آيه هنگامى نازل شد که امام علی (ع)، گرسنه اى را که بر پيامبر (ص) وارد شده بود، به منزل خود برد و خانواده آن حضرت (ع) غذاى خود را که تنها غذاى موجود در خانه بود، به او دادند و خود گرسنه خوابيدند.[4] آيات سوره «الليل» نيز در وصف انفاق حضرت على (ع) نازل شده است.

درباره شأن نزول اين آيات گفته اند که امير مؤمنان (ع) باغى را از مرد ثروتمندى خريد و آن را به مرد فقيرى که در همسايگى آن باغ مى زيست و از رفتار خشن صاحب باغ با کودکانش به پيامبر (ص) شکايت برده بود، در راه خدا انفاق نمود. خداوند با نزول اين آيات، انفاق او را ارج نهاد.[5]

«آيه ولايت» نيز هنگامى نازل شد که حضرت على (ع) در حال رکوع، انگشترى خويش را به نيازمندى انفاق کرد.[6] ماجراى نزول آياتى از سوره دهر[7] در شأن انفاق امام و اهل بيتش (ع)، بسيار مشهور است. در اين آيات به این واقعه اشاره مى شود که امام (ع) و خانواده اش سه روز پياپى با حال روزه، غذايى را که براى افطار فراهم کرده بودند، به مسکين و يتيم و اسیر بخشیدند.

امير مؤمنان (ع) چهار درهم داشت، درهمى را شبانه و درهمى را در روز، يک درهم آشکارا و درهم دیگر را در نهان انفاق کرد و آيه 274 سوره بقره در مدح ايشان نازل شد.[8] آيات 37 و 38 سوره نور نيز درباره انفاق او است که موجب هدايت انفاق گيرندگان شد.[9]

اين آيات و روايات، رفتار سخاوتمندانه امام علی (ع) را در شرايطى که خود در زمره نيازمندان بود، نشان مى دهد. ملاحظه رفتار امام (ع) در شرايط تمکن مالى نيز نشان دهنده تداوم همين وضعيت است. در سال هاى پايانى عمر که درآمد غلات حضرت (ع) بالغ بر چهل هزار دينار بود، تقريبا تمامى اين وجوه صرف رسيدگى به نيازمندان مى شد و سهم خود ايشان آن قدر بود که گاهى شمشير خود را در بازار به فروش مى گذاشت و مى فرمود:

«اگر به اندازه پول قطيفه اى و يا طعام شبى در اختيار داشتم، آن را نمى فروختم».[10]

محمد بن حنيفه مى گويد:

«پدرم (ع) هرگاه محصول باغ هایش به دست مى آمد، (ابتدا) مخارج خود و خانواده و افراد تحت تکفل را جدا مى کرد، آن گاه مخارج حسن (ع) و حسين (ع) و من را مى داد و در مورد ساير فرزندان بالغ خود نيز چنين مى کرد. او همچنين به عقيل و فرزندانش و فرزندان جعفر و ام هانى و فرزندانش و جميع فرزندان نيازمند عبدالمطلب و بنى هاشم و اولاد مطلب بن عبد مناف و نوفل بن عبد مناف عطا مى کرد.

همين طور به جماعتى از افراد نيازمند قريش و خانواده هايى از انصار و غير اين ها صله مى داد تا آنجا که چيزى از درآمدش باقى نمى ماند. رضوان و رحمت الهى بر او باد. هيچ گاه کسى حاجتى نزد او نياورد مگر آن که با خرسندى بازگشت.[11]

آن گاه که تاريکى شب همه جا را فرا مى گرفت، قنبر را صدا مى زد و با کوله بارى از خرما و آرد به سوى خانه هايى که قبلا آن ها را شناسايى کرده بود، به راه مى افتاد، به گونه اى که هيچ کس از کار او آگاه نمى شد. به او گفتم: اى پدر! چه چيز شما را از اعطاىا در روز باز مى دارد؟ فرمود: پسرم! صدقه پنهانى، خشم پروردگار را فرو مى نشاند».[12]

محمد بن الصمه چنین نقل مى کند:

«شبى در مدينه مردى را ديدم که مشکى بر دوش و قدحى در دست گرفته بود و مى گفت: خداى من، ای که صاحب اختيار و آفريدگار و پناه دهنده مؤمنانى، قربانى امشب مرا بپذير، به چيزى جز آنچه در اين قدح دارم و آنچه بر دوش کشيده ام به شبانگاه در نيامده ام. تو خود مى دانى که من با وجود گرسنگى بسیار و نيازى که به اين مشک داشتم، برای هديه به پيشگاهت آن را از خود دريغ داشتم.

پروردگار من! پس روى مرا بر نگردان و دعايم را بپذير. به او نزديک شدم و او را شناختم. او حضرت على بن ابى طالب (ع) بود. به سراغ مردى رفت و اطعامش کرد».[13]

وقف املاک براى نيازمندان

وقف، يکى از راهبردهاى مترقى اسلام براى رفع نيازهاى عمومى به ويژه نياز گروه های آسيب پذير است. سنت وقف، در زمان رسول خدا (ص) با راهنمايی هاى گفتارى و رفتارى ايشان به خوبى در رفتار مسلمانان جاى گرفته بود. به گونه اى که گفته اند، هيچ يک از اصحاب ايشان نبود که چيزى را وقف نکرده باشد.

ابن شبه در کتاب تاريخ مدينة المنورة، موقوفات پيامبر (ص) و اصحابش را نقل کرده است.[14] مطالعه اين کتاب و ساير منابع تاريخى و حديثى، موقعيت ممتاز امام على (ع) را در عمل به اين سنت الهى نشان مى دهد. مولاى متقيان (ع)، تمام املاکى را که به برکت و نیروی بازوان پر توانش آباد ساخته بود، وقف نيازمندان کرد و در حالى به ملاقات پروردگار شتافت که از اموال دنيا چيزى به جز 700 درهم که از سهم او از بيت المال بود و آن را براى رفع نیاز خانواده اش کنار گذاشته بود، نداشت.[15]

برای دریافت اطلاعات بیشتر درباره وقف املاک برای نیازمندان توسط امام علی (ع) می توانید مقاله وصیت امام علی (ع) درباره موقوفات و تحلیل سیره ایشان در وقف را مطالعه کنید.

مشارکت اجتماعی در آزاد کردن برده

در دوران حيات امام على (ع)، در شبه جزيره عربستان، همانند ساير نقاط جهان، برده دارى به شدت رواج داشت. مبارزه با اين پديده ناگوار که از طبيعت نظام هاى سياسى و اقتصادى آن زمان، به خصوص از شيوه رفتار با اسيران جنگى نشأت مى گرفت، کار آسانى نبود. با اين حال اسلام از همان ابتداى ظهور، نارضايتى خود از اين پديده اعلان کرد و تدابير منظمى را در برای بر چيدن تدريجى بساط برده دارى به اجرا گذاشت.

تشويق به خوش رفتارى با بردگان، ترغيب به آزاد سازى داوطلبانه آنان، پذيرش آزاد کردن بنده به عنوان کفاره برخى از گناهان و آزادى قهرى آنان با اسباب گوناگون، از جمله اين تدابير بود. شيوه برخورد امام على (ع) با برده داری، يکى از شواهد محکم مخالفت اسلام با این پديده شوم است.

امام (ع) در حالی که در زندگى شخصى ، انواع سختی ها را بر خود روا مى داشت، از هيچ کوششى براى آزادى و استقلال انسان هايى که ناخواسته در دام بردگى گرفتار شده بودند، دريغ نمى کرد. ثمره تلاش او در اين راه آزاد شدن هزار بنده بود. عظمت اين مشارکت اجتماعی امام (ع) در صورتى به خوبى احساس خواهد شد که بدانيم ایشان، اين تعداد برده را با دسترنج خود آزاد کرده است. چنان که امام صادق (ع) فرمود:

«سوگند به آفريدگار جهان که او (امام على علیه السلام) براى جلب خشنودى خداوند، هزار برده آزاد کرد، به گونه اى که در راه آزادى آنان، دستان او تاول زد».[16]

در منابع متعدد به آزاد کردن هزار بنده توسط امام علی (ع) اشاره شده و از افتخارات حضرت به شمار آمده است.[17] به همين دليل، اهل بيت (ع) ياد اين فضيلت را همواره زنده نگه مى داشتند. يکى از حکايات شنيدنى، در اين باره مباحثه امام صادق (ع) با يکى از نوادگان امام حسن (ع) است. در اين مباحثه امام صادق (ع) به او مى گويد:

«بدون ترديد، جد من و تو با دسترنج خود هزار بنده آزاد کرد، یا نام آن ها را براى من بگو و یا اگر مى خواهى من نام آن ها را برايت بگويم».[18]

علاوه بر اين، امام علی (ع) برای پيشگيرى از افتادن انسان ها در دام بردگى نیز تلاش کرده اند. در ماجرای فتح ايران زمانی که اسيران مرد و زن ايرانى را به مدينه آوردند، عمر مى خواست زنان را بفروشد و مردان را به بردگى مسلمانان درآورد.

ولى امام علی (ع) با يادآورى حديث نبوی «أكرِمُوا كريمَ كُلِّ قَومٍ»[19] با تصميم او مخالفت کرد و با تدبير خاص، تمام مهاجران و انصار را با خود همراه نمود. بدين ترتيب تمامى آن جماعت از نعمت آزادى بهره مند شدند.[20]

با وجود اهتمام امام (ع) به آزاد ساختن برده ها، ايشان تعدادى برده نیز در اختيار داشت. حتى چنان که از وصيت نامه ايشان بر مى آيد، در زمان نوشتن اين وصيت نامه، مالک ده ها برده بود که همگى در املاک آن حضرت (ع)، به کار مشغول بوده اند.

در این باره لازم است به دو نکته توجه شود:

اول. این که مسلمانان پس از به اسیری بردن بردگان در جنگ ها، به جاى کشتن، آنان را به بردگى مى گرفتند. بردگان به دلیل عدم آشنايى با محيط جديد، مدت ها طول مى کشيد تا خود را با آن سازگار کنند و تا آن زمان رها ساختن آنان براى جامعه اسلامى و خود بردگان، مشکل آفرين بود.

دوم. اين است که ورود اسيران به خانه مسلمانان، فرصت مناسبى بود براى تربيت اسلامى و جذب تدريجى آنان به اجتماع مسلمانان. فضيلت آزاد کردن بردگان (عتق) نيز عاملى بود که آزادى آنان را تضمين مى کرد.

با توجه به اين دو نکته و نیز با توجه به اهتمام امام (ع) به آزاد کردن برده ها، معلوم مى شود که برده داشتن امام (ع) به معنای تأييد برده دارى نیست. اين کار تدبيرى بود برای حمايت از بردگان و تربيت اسلامى آنان و در نهايت آزادى شرافتمندانه آنان.

مشارکت اجتماعی در ساختن مسجد و تعمیر جاده

ساخت مسجد و تعمیر جاده ها از نمونه های ارزشمند مشارکت اجتماعى امام على (ع) است. بنا به گزارش ابن شهر آشوب در المناقب، امام (ع) علاوه بر مشارکت اجتماعی در ساختن مساجدی مانند مسجد النبى (ص)، بيش از شش مسجد نيز خود بنا کرده اند.

ساخت مسجد الفتح در مدينه در مکانى که دعاى پيامبر (ص) براى پيروزى مسلمانان در جنگ خندق به اجابت رسيد. ساخت مسجدى در منطقه احد در مقابل قبر حمزه، عموى پيغمبر (ص)، ساخت مسجدى در ميقات حج و ساخت مساجدى در کوفه و آبادان و مسجد جامع در بصره، از مساجدی است که توسط امام (ع) ساخته شده است. ابن شهر آشوب همچنين باز سازى راه مدينه ـ مکه را به ايشان نسبت داده است. [21]

ساير مشارکت اجتماعى امام علی (ع)

بررسى جامع مشارکت اجتماعى امام علی (ع) از حد گنجايش اين مقاله خارج است. در اينجا به چند مورد از مشارکت اجتماعى ايشان اشاره مى شود:

امير مؤمنان همواره قسمتى از ساعات روز را به آموزش مردم، به ويژه فقیران و مسکينان اختصاص مى داد. امام باقر (ع) در نقل سيره حضرت علی (ع) مى فرمايد: «هنگامى که آفتاب طلوع مى کرد، جماعتى از فقيران و بينوايان و ساير مردم، گرد او جمع مى شدند و به آن ها فقه و قرآن می آموخت».[22]

ديلمى نيز در ارشاد القلوب به اين مطلب اشاره می کند و اضافه مى کند که حضرت علی (ع) پس از فراغت از اين کار به حل و فصل دعاوى مردم مى پرداخت و پس از آن به سراغ کارهاى شخصى خود مى رفت.[23]

امام مؤمنان (ع) از هر فرصتى، اگرچه اندک، براى پيشبرد اهداف اجتماعى استفاده مى کرد. رفتار ايشان در جنگ خيبر، بسيار آموزنده است. در اين جنگ پس از آن که فتح قلعه هاى مستحکم خيبر با کندى مواجه شد، رسول خدا (ص) فرمود: «فردا مردى را به سراغ آن ها خواهم فرستاد که خداوند هيچ گاه او را خوار نمى کند و خدا و رسولش را دوست دارد». مقصود پیامبر (ص) از اين جملات اشاره به کسى جز حضرت على بن ابى طالب (ع) نبود.

اما او اين بار بر خلاف هميشه در جمع اصحاب غايب بود. وقتى پيامبر (ص) سراغ حضرت على (ع) را از آنان گرفت، گفتند: «او در آسياب مشغول کار است!».

شنيدن چنين سخنی درباره جنگاور بى نظيرى چون حضرت على (ع)، آن هم در کوران مبارزه با دشمن، شگفت انگيز بود. از اين رو پيامبر (ص) فرمود: «چرا اين کار را يکى از شما انجام نمى دهد؟!».

امام علی (ع) به چشم درد مبتلا شده بود و قادر به ديدن نبود، اما با اين حال وجدان کارى و روحيه هميارى اجتماعى به او اجازه استراحت نمى داد و به ناچار، توان باقيمانده خود را اين گونه در مشارکت اجتماعی به کار مى گرفت.[24]

روزى سعيد بن قيس همدانى حضرت علی (ع) را در گرمای شدید در کنار ديوارى ديد، گفت: يا امير مؤمنان! در چنين ساعتى بیرون از خانه اید؟! امام (ع) فرمود: بيرون نيامده ام مگر آن که مظلومى را يارى کنم يا بيچاره اى را نجات دهم.[25]

نتیجه گیری

مسائل مربوط به «تأمین نیازمندی های اجتماعی» در اسلام، نه تنها مهم قلمداد شده، بلکه درباره اهمیّت آن قوانین و مقررّاتی وضع شده تا عدالت اجتماعی بر جامعه اسلامی حکم فرما گردد. حضرت امیر مؤمنان (ع)، الگوی تمام عیار مشارکت اجتماعی و خدمت رسانی، از هر فرصتى و لو اندک براى کمک به پيشبرد اهداف اجتماعى استفاده مى کرد. پایه ریزی تولید و کسب درآمد اجتماعی، انفاق و وقف، آزاد کردن برده ها، ساخت مسجد و جاده ها و … تنها بخشی از سیره عملی امام علی (ع) در مشارکت اجتماعی می باشد.

پی نوشت ها

[1] . حسینی، الگوی تخصیص درآمد و رفتار مصرف کننده مسلمان، ص158-152.

[2] . آمدی، غرر الحكم و درر الكلم، ح5001.

[3] . حشر، 9.

[4] . حویزی، تفسير نور الثقلين، ج5، ص285.

[5] . کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ص565.

[6] . طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج6، ص22.

[7] . دهر، 80-10.

[8] . عیاشی، التفسیر، ج1، ص151.

[9] . ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج2، ص74.

[10] . بلاذری، انساب الاشراف، ج2، ص117.

[11] . کوفی، مناقب امام امیرالمومنین (ع)، ج2، ص68.

[12] . زمخشری، ربیع الابرار، ج2، ص148.

[13] . ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج2، ص76.

[14] . ابن شبه نمیری، تاریخ مدینة المنورة، ج1، ص231-173.

[15] . ابن حنبل، فضائل الصحابة، ج1، ص548.

[16] . کلینی، الکافی، ج8، ص165.

[17] . محمدی ری شهری، موسوعة امام علی بن ابی طالب (ع)، ج9، ص378-377.

[18] . نوری، مستدرک الوسائل، ج13، ح23.

[19] . مجلسی، بحارالانوار، ج46، ص15.

[20] . مجلسی، بحارالانوار، ج46، ص15.

[21] . ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب (ع)، ج2، ص123.

[22] . ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج4، ص109.

[23] . دیلمی، ارشاد القلوب، ج2، ص218.

[24] . حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص143.

[25] . مفید، الاختصاص، ص157.

منابع

قرآن کریم.
ابن ابی الحدید، عبدالحمید هبة الله، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1363.
ابن حنبل، احمد بن محمد، فضائل الصحابة، قاهره، دار ابن الجوزی، 1430ق.
ابن شبه نمیری، عمر بن شبه، تاريخ المدينة المنورة، قم، دار الفکر، 1410ق.
ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب، بیروت، دار الأضواء، 1412ق.
آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحكم و درر الكلم، قم، دار الکتاب الإسلامی، 1410ق.
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1397ق.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، المکتبة العصرية، 1420ق.
حسینی،سید رضا، الگوی تخصیص درآمد و رفتار مصرف کننده مسلمان، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388.
حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسير نور الثقلين، قم، اسماعيليان، 1415ق.
دیلمی، حسن بن محمد، إرشاد القلوب، قم، الشريف الرضی، 1412ق.
زمخشری، محمود بن عمر، ربيع الأبرار و نصوص الأخبار، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1412ق.
طباطبایی، سید محمد حسین، الميزان فی تفسير القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1393ق.
عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، تهران، مکتبة العلمية الاسلامىة، 1380ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، 1430ق.
کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران، مؤسسة الطبع و النشر، 1410ق.
کوفی، محمد بن سلیمان، مناقب الإمام أميرالمؤمنين علی بن أبی‌طالب‌ (ع)، قم، مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، 1423ق.
مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1300.
محمدی ری شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب (ع) فی الکتاب و السنة و التاريخ، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث، 1425ق.
مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، قم، الموتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، 1413ق.
نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، 1408ق.