نام مبارک حضرت علی (ع) با انفاق و دستگیری ایشان از افراد نیازمندان گره خورده است. اهمیت عمل امام علی (ع) در پاکی و خلوص آن برای خدا بوده است. توجه همه جانبه امام علی (ع) در عمل، به ویژگی های انفاق نکته مهمی است که باید در بطن جامعه اسلامی کاربردسازی شود تا بتوان به سمت برقراری عدالت اجتماعی پیش رفت. در این مقاله به برخی از ویژگی های مهم انفاق ایشان اشاره می گردد:
1. اهتمام بسیار به محرومان
در نگاه امير مؤمنان (ع) رفع نياز نيازمندان، مسئوليت بزرگ انسانى و ايمانى است که غفلت از آن در هيچ شرايطى روا نيست. این احساس در امام علی (ع) چنان بود که غم بينوايان حضرت (ع) را به شدت اندوهگين مى ساخت. زمانى که حضرت (ع) علاوه بر ثروت شخصى، بيت المال مسلمانان را نيز در اختيار داشت، طعم گرسنگى را هر شب می چشید، حتى پس از آن که تمامى بينوايان پيرامون خود را مى نواخت، باز هم آسوده خاطر نمى گشت و مى فرمود:
«شايد در حجاز و يمامه کسانى باشند که هنوز از يافتن قرص نانى عاجزند و هيچ خاطره اى از سيرى بر ذهنشان نقش نبسته است».[1]
2. اخلاص در انفاق
انفاق مال و چشم پوشى از دست مايه شيرين زندگى، از ثمرات توحيد و ايمان به نعيم آخرت است. امام على (ع) که در اوج قله ايمان و تقوى بود، در کمک به فقيران، چيزى جز رضاى پروردگار را در نظر نمى گرفت. بهترين گواه، سخن الهی است که اخلاص او را چنين ستوده است: «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا»؛[2]
«غذاى (خود) را با اين که به آن علاقه (و نياز) دارند به مسکين و يتيم و اسير مى دهند و (مى گويند:) ما شما را برای خدا اطعام مى کنيم و هيچ پاداش و سپاسى از شما نمى خواهيم. ما از پروردگار در آن روزى که عبوس و سخت است، بیمناکیم».
3. رعايت عزت و احترام فقيران
وقتى فقيری آبرومند از سر نياز و اضطرار، براى رفع ابتدايى ترين نياز خود به توانگرى روی مى آورد و عطاى او را مى پذيرد، ناخواسته مقدارى از عزت و آبروى انسانى خويش را در معرض نابودى می گذارد. وظیفه حفظ عزت و احترام هم نوعان فقیر، پیام آور این نکته است که باید آثار خواری را از چهره فقير دور کرده و او را در جايگاه عزت نشاند. امام على (ع) به اين منظور تلاش مى کرد تا حاجت نيازمندان را قبل از درخواست آنان برآورده سازد.
امام صادق (ع) مى فرمايد: «امير مؤمنان (ع) مقدار پنج وسق از خرماى بغيبغه (نام چشمه اى در ينبع) را براى مؤمن فقير و آبرومندى که از هيچ کس حاجتى نمى خواست، فرستاد. شخصى به او گفت: به خدا قسم که او چيزى از شما طلب نکرده بود و یک وسق از آن پنج وسق او را کفايت بود.
امير مؤمنان (ع) با ناراحتى فرمود: خداوند امثال تو را فراوان نکند! من عطا مى کنم و تو بخل مى روزى؟! اگر به کسى که به من اميد دارد، نبخشم تا آن گاه که از من حاجت بخواهد و سپس به او عطا کنم، در اين صورت، بهاى چيزى را که از او ستانده ام نداده ام. زيرا به او اجازه داده ام حرمتش را که باید در مقام عبادت در پيشگاه خداوند بر زمين نهد، به من ببخشد! چه کسى با برادر مسلمانش چنين مى کند؟».[3]
نوشته اند: روزى فقيرى قصد ابراز حاجت خود نزد امام علی (ع) داشت. امام (ع) از قصد او آگاه شد. او را از درخواست شفاهى و رو در رو بازداشت و براى اين که آثار ذلت را در چهره او نبيند، فرمود: «حاجتت را بر زمين بنويس».[4]
استفاده از تاريکى شب براى مدد رسانى نيز به همين منظور بود. بسيارى از يتيمان و بينوايانى که دست عطوفت امام (ع)، نوازش گر شب هاى فقر و فلاکتشان بود، نام و نشانى به جز محبت و جوانمردى از آورنده نان شب خويش نداشتند و آشنايى آنان با نام آسمانى حضرت على (ع) تنها زمانى ميسر شد که قلب پر مهر حضرت على (ع) از تپش ايستاده بود.
از ديدگاه امام على (ع)، نیازمند حاجت خواه، فرستاده خدا و رد او رد خدا است. او هيچ گاه سائلى را رد نکرد و حتى اگر چيزى براى بخشیدن نداشت، با کلام محبت آميز و چهره اى گشاده و يا با وعده بخشش، سائل را راضى مى کرد.
او انگشتری خويش را در رکوع نماز به سائل داد. يک بار که چيزى براى دادن به سائل در اختيار نداشت، با مشاهده چهره مأيوس او که حضرت على (ع) را به شکايت در پيشگاه خداوند تهديد مى کرد، به شدت گريست. آن گاه از او خواست برگردد و دوباره سخنش را تکرار کند و پس از شنیدن دوباره گريست، آن گاه شمشير خود را که با آن بارها از حريم رسول خدا (ص) دفاع کرده بود، طلبيد و آن را به وى داد.[5]
4. مباشرت در پرداخت
امام على (ع) غالبا خود و بدون واسطه به نيازمندان انفاق می کرد. اين عمل، بزرگداشت مقام انسانى نيازمندان و بهترين نوع دلجويى از آن ها نيز به حساب مى آيد. شواهد بیان شده فوق، نمونه های فراوانی از مباشرت امام در انفاق است.
5. رعایت ويژگی هاى گيرندگان انفاق
يکى از نکات آموزنده در شیوه انفاق امام على (ع) توجه به منزلت علمى و معنوى نيازمندان در تعيين ميزان انفاق بر آنان بود. یک بار که امام (ع) لباسى را به فقيرى عطا کرد و فقير پس از پوشيدن لباس، شعر با معنايى سرود، صد دينار ديگر بر عطاى وى افزود و در پاسخ به پرسش کسى که از زيادى اين بخشش تعجب کرده بود، فرمود:
«از رسول خدا (ص) شنيدم که فرمود: مردم را در جايگاه شايسته خود قرار دهيد و جايگاه اين مرد، نزد من چنين است».[6]
6. مقدم داشتن بستگان در کمک هاى برنامه ريزى شده
امير مؤمنان (ع) برای کمک به نیازمندان از راه تعطای اموال شخصی، از نزديک ترين وابستگان خود آغاز می کرد و با رعايت سلسله مراتب خويشاوندى و ميزان نياز هر يک، به تکميل انفاق خود مى پرداخت.[7] منشأ اين رفتار، توصيه مؤکد قرآن کريم به اولويت بخشیدن به ارحام است.[8] در سنت رسول خدا (ص) نيز بر رعايت اين اولويت تأکيد شده است.[9]
توجه به اين مطلب ضرورى است که امام علی (ع) در توزيع بيت المال، میان خويشاوند و بيگانه تفاوتی نمی نهاد و با همگان به مساوات رفتار مى کرد. تأمل در رفتار حکيمانه امام علی (ع) در اين دو زمينه، نشانگر روش اسلام در پی گیری عدالت اقتصادى و وحدت اجتماعى است.
امام (ع) انسانيت در اينجا به ما مى آموزد که اسلام چگونه هم به منافع اجتماعى مى انديشد و هم گرايش هاى فطرى و عاطفی و پیوندهاى نسبى افراد را در نظر دارد. امام (ع) جايگاه هر يک از اين دو را به خوبى در عمل نشان داده است.
در تحليل اين بخش از سيره اقتصادى امام (ع) توجه به این نکته لازم است که در سنت رفتارى امام (ع) اقدام ايثارگرانه حالتی عمومى است. یعنی مصرف شخصى ايشان همواره کمترين مقدار ممکن و انفاقشان بيشترين مقدار بوده است. در سنت گفتارى خود نیز، مردم را به ميانه روى در انفاق دعوت کرده اند.[10] ميانه روى در انفاق به حالتى تفسير شده است که فرد، پس از رفع نيازهاى خانواده خود (کفاف عرفى و حد ضروریات) زیاد بر آن را به دیگران کمک مالی کند و روحيه ايثارگرى را در خود حفظ کند تا در شرايط اضطرار، ديگران را بر خود مقدم بدارد.
نتیجه گیری
کیفیت و رعایت ویژگی های انفاق و دقت در نکات اخلاقی، منجر به ارزش و بهای آن می شود. توجه و پاسخگویی به نیاز مادی و معنوی سائل در انفاق، شخصیت فردی و اجتماعی افراد را حفظ می کند. تفاوت انفاق حضرت علی (ع) و دیگران در اخلاص نیت و عیار نیت ها است. لذا می توان گفت که انفاق برتر همان انفاق امیرمؤمنان و اهل بیت (ع) بوده و خریدار آن فقط خداست!
پی نوشت ها
[1] . شریف الرضی، نهج البلاغه، نامه 45.
[2] . انسان، 10-8.
[3] . مجلسی، بحار الانوار، ج41، ص36.
[4] . ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج42، ص523.
[5] . زمخشری، ربيع الأبرار و نصوص الأخبار، ج2، ص668.
[6] . ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج42، ص523.
[7] . کوفی، مناقب الإمام أميرالمؤمنين، ج2، ص68.
[8] . روم، 38؛ بقره، 177.
[9] . نسائی، السنن الکبرى، ج5، ص61.
[10] . شریف الرضی، نهج البلاغه، نامه 21.
منابع
- قرآن کریم.
- شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، دار الهجرة، 1414ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار علیهم السلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1300.
- ابن عساکر، علی بن حسن، تاريخ مدينة دمشق، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
- زمخشری، محمود بن عمر، ربيع الأبرار و نصوص الأخبار،بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، 1412ق.
- کوفی، محمد بن سلیمان، مناقب الإمام أميرالمؤمنين علي بن أبي‌طالب (ع)، قم، مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، 1423ق.
- نسائی، احمد بن علی، السنن الکبرى، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1411ق.
منبع مقاله | با اقتباس و ویرایش از:
حسینی، سید رضا، سیره اقتصادی امام علی علیه السلام، تهران، کانون اندیشه جوان، 1386، ص97-92.
