خداوند انسان را به زیباترین شکل و با سالم ترین جسم و بهترین صورت آفریده است؛ قرآن آفرینش انسان را با واژه «احسن»[1] مطرح می کند و بر اساس این معنا نقصی در خلقت وی وجود ندارد و لازم است، از خود مواظبت و سلامتی اش را حفظ کند، اما در طول زندگی با بلاها و بیماری هایی روبه رو می شود.

بیماری و پاکسازی گناهان

بیماری ها و سیئات علاوه بر یک چالش جسمی، به عنوان فرصتی برای تأمل، خودسازی و بازنگری در مسیر زندگی نیز نگریسته شده است. در این میان کلامی گهربار از امام علی (ع) است که نگاهی عمیق به نقش بیماری در پاکسازی گناهان دارد و به ما می آموزد که چگونه از این دوران سخت، پلی به سوی رستگاری و مغفرت بسازیم.

در حکمت 42 نهج البلاغه سید رضی روایت می کند که مولای متقیان (ع) در پی بیماری یکی از یارانش ضمن احوال پرسی می فرمایند:

«جَعَلَ اللَّهُ مَا كَانَ [مِنْكَ] مِنْ شَكْوَاكَ حَطّاً لِسَيِّئَاتِكَ، فَإِنَّ الْمَرَضَ لَا أَجْرَ فِيهِ وَ لَكِنَّهُ يَحُطُّ السَّيِّئَاتِ وَ يَحُتُّهَا حَتَّ الْأَوْرَاقِ، وَ إِنَّمَا الْأَجْرُ فِي الْقَوْلِ بِاللِّسَانِ وَ الْعَمَلِ بِالْأَيْدِي وَ الْأَقْدَامِ. وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ يُدْخِلُ بِصِدْقِ النِّيَّةِ وَ السَّرِيرَةِ الصَّالِحَةِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ الْجَنَّةََ.»[2]

ترجمه: «خداوند اين درد و بيمارى تو را سبب ريزش گناهانت قرار داد. زيرا بيمارى پاداشى در آن نيست؛ ولى گناهان را مى ريزد، همچون ريزش برگ درختان. اجر و پاداش، تنها در گفتار به زبان و عمل با دست و پاست. خداوند سبحان كسانى را از بندگانش كه بخواهد (و لايق بداند)، به موجب صدق نيت و پاكى باطن داخل بهشت مى كند».

بیماری ها در قرآن

کلمه «مرض» در قرآن کریم به معنای بیماری جسمی و همچنین بیماری های روحی و قلبی به کار رفته است. این مفهوم در آیات مختلف برای بیان حالات درونی و بیرونی انسان ها مورد استفاده قرار گرفته است.

در قرآن کلمه مریض در مورد مرض روحى بسیار استعمال شده، و 12 مرتبه «فِى قُلُوبِهِم مَرَضٌ» یک مرتبه «فِى قَلبِهِ مَرَضٌ» که مجموعاً 13 مرتبه مى شود، در قرآن استعمال شده است،

در سوره بقره که حالات منافقین را بیان مى کند، چنین مى خوانیم: «فِى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً». آدمِ منافق، انسان سالمى نیست، او بیمار دل است، که بیانگر بیماری روحی است.

هم چنین درباره منافقین و شهوت پرستان می خوانیم: «فَلَاتَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِى فِى قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفاً»[3] به همسران پیامبر خطاب می کند، که با نرمى و نازکى سخن نگوئید، که کسى که در قلبش مرض است به شما طمع مى کند.

در قرآن از زبان حضرت ابراهیم (ع) چنین آمده است: «وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ»[4] پروردگار من کسی است که چون بیمار شوم، مرا شفا می دهد» یا در آیه دیگر می فرماید: «وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَىٰ … فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا»[5] ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر بیمار بودید [برای وضو و غسل] بر خاکِ پاک تیمم کنید،» که بخاطر اطاله کلام از تکرار آیات و احکام فقهی بیماری اجتناب می شود.

علل و حکمت ابتلا به بیماری

علل ابتلا به مریضی ها و مشکلات جسمانی از ناحیه خدا به این شرح است:

1. آزمایش انسان ها

بیماری ها و بلاها ممکن است، نوعی امتحان و آزمایش برای انسانها باشد. امتحان وآزمایش بندگان، یکی از سنتهای خداوند است و او همواره بندگانش را در صحنه های مختلف می آزماید: «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ »[6] و این سنت الهی هیچ گاه تعطیل بردار نیست.[7]

گاهی خداوند با «خوب» و «بد» نیز انسان را می آزماید: «وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً»[8] بیماری ترکیبی از خوبی ها وبدی هاست. بستگی دارد که از چه زاویه ای به بیماری نگاه شود.

در حدیثی آمده است که امام علی (ع) بیمار شده بود، جمعی از اصحاب به عیادتش آمدند. عرض کردند: ای امیرمومنان، حالتان چطور است. حضرت فرمود: «شرّ» است. گفتند: این سخن شایسته فردی مثل شما نیست! امام در پاسخ آنان با استناد به آیه مذکور فرمودند: «فالخیر الصحة والغنی، والشرّ المرضُ و الفقر، ابتلاء و اختباراً»[9] بر اساس این روایت، امام علی (ع) خیر را به سلامتی و بی نیازی، و «شرّ» را به بیماری و فقر تفسیر کردند و این هر دو برای آزمایش و امتحان است.[10]

2. بیداری از غفلت

بیماری ها، عاملی برای بازگشت انسان به مسیر درست و بیداری از عفلت است. و بدون تردید برای بازگشت و زدودن غفلت و زنده کردن یاد خدا در دل های مرده، وجود حوادث غیرمنتظره مانند بیماری که با فراز و نشیب همراه است، بسیار سازنده و راهگشا است.

خداوند متعال می فرماید: «يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ»[11] ای انسان! چه چیز تو را در برابر پروردگار کریمت مغرور ساخته است؟! یا در آیه دیگر می فرماید: «فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ»[12] یعنی آنها را با سختی و رنج همراه ساختیم، شاید تسلیم گردند.

بر اساس روایتی از پیامبر (ص) «لولا ثلاثةٌ في ابنِ آدمَ ما طَأْطَأ رأسَهُ شَيءٌ: المَرضُ، و المَوتُ، و الفَقرُ، و كلُّهنَّ فيهِ، و إنّه لَمَعهُنَّ لَوثّابٌ» اگر انسان ها هیچگاه با بیماری، مرگ و فقر مواجه نمی شدند، ممکن بود دچار غرور و تکبر شوند و هیچگاه سر تسلیم در برابر خداوند، یا سختی های زندگی خم نمی کردند.

در این روایت این سه عامل (بیماری، مرگ و فقر)، نقش مهمی در تربیت انسان و سوق دادن او به سوی تواضع و فروتنی دارند.

در کلام معصومین (ع) به آثار بیماری، اشاره لطیفی شده است. آنها در دعاها و احادیث شان به آثار مثبت بیماری و سلامتی از لحاظ تربیتی پرداخته اند. نقل شده است که حضرت موسی (ع) از خدواند بیماری منجر به زمینگیر شدن و سلامتی منجر به غفلت را طلب نمی کرد. بلکه در پی میانه آن دو بود، یعنی درخواست می کرد گاه بیمار شوم تا شکر تو را بجا آورم و گاه تندرست باشم و تو را سپاس گویم.[13]

امام علی (ع) در دعای خویش می فرماید: «اللهم انی اعوذ بک … من سقم تشغلنی و من صحة تلهمنی»[14]خدایا به تو پناه می برم، از بیماری که به خویش مشغولم دارد و از تندرستی که مرا سرگرم و غافل سازد.

بنابراین، بیماری ها و ابتلائات موجب می شود، انسان ها دچار غفلت و غرور نگردند، بیشتر یاد خدا کنند.

3. کفاره و پاکسازی گناهان

گاهی خدا برای از بین بردن آثار گناهان، انسان را به حوادث و بلاهای سخت و آسان مبتلا می کند تا به لطف و کرمش قسمتی از گناه، گناهکاران را در دنیا و قبل از فرا رسیدن مرگ بشوید؛ تا در جهان آخرت به عذاب های شدید و دردناک گرفتار نشوند.[15]

امام علی (ع) در کلام گهرباری می فرماید: دردها، رنج ها و بلاها و حوادث ناگوار فلسفه های متعددی دارد؛ یکی از فلسفه هایش، آمرزش گناهان است. «لبعض اصحابه فی علة اغتلها، جَعَلَ اللَّهُ مَا کَانَ مِنْ شَکْوَاکَ حَطّاً لِسَیِّئَاتِکَ»[16]به یکی از اصحابش که بیمار بود فرمود: خدا آنچه را که از آن شکایت داری موجب کاستن گناهانت قرار داد.

یعنی خداوند می خواهد بنده صالحش را که لغزشی داشته در همین دنیا پاک کند تا حساب او به قیامت نیفتد.

و امام رضا (ع) نیز در پاکسازی گناهان، علت بیماری ها را برای مومن، مایه تطهیر و رحمت معرفی فرمودند.[17]

«فَإِنَّ الْمَرَضَ لَا أَجْرَ فِیهِ» در بیماری پاداشی نیست. «وَ لَکِنَّهُ یَحُطُّ[18] السَّیِّئَاتِ وَ یَحُتُّهَا[19] حَتَّ الْأَوْرَاقِ»؛ اما بیماری ها گناهان را مانند برگهاى پاییزی درختان فرو مى ريزد. زيرا صبر و تحمل بيمارى در واقع موجب مي شود كه انسان بسوى خدا باز گردد و تسليم قدرت او گردد و اين بازگشت و تسليم، او را به توبه از گناهان می كشاند.

اضافه بر این، انسان در حال بیماری توجه خاصی به خدا پیدا می کند و گاه به یاد مرگ می افتد و از گناهان خود توبه می کنند و همین بیداری و آگاهی و توبه نیز سبب دیگری برای ریزش گناهان اوست.

خداوند در این آیه می فرماید: «وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِمًا»[20] هنگامی که به انسان زیانی برسد، ما را (در هر حال) در حالی که به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده است می خواند.

هر چند برای بعضی این بیداری موقتی است و با تغییر احوال و اوضاع و برطرف شدن آن ناراحتی به حال سابق باز می گردند، همان گونه که قرآن در ادامه این آیه می فرماید: «فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يَدْعُنَا إِلَىٰ ضُرٍّ مَسَّهُ»[20]؛ اما هنگامی که ناراحتی او را برطرف ساختیم چنان می رود، که گویی هرگز ما را برای حل مشکلی که به او رسیده بود، نخوانده است.

آنگاه امام علی (ع) راز این نکته را که چرا فرمود: بیماری سبب سقوط گناهان و پاکسازی گناهان است و نفرمود: پاداش و اجر دارد، بیان می کند و می فرماید: زیرا بیماری پاداشی در آن نیست؛ ولی گناهان را همچون برگ درختان می ریزد.

با توجه به مطالب یاد شده، بیماری ها، در تمام زمان ها ومکان ها هیچ مخالفتی با عدالت و رحمت الهی ندارد، بلکه بیماری ها یا در نتیجۀ بی تدبیری انسان و عدم شناخت علل بیماری ها است. یا امتحانی از جانب خدا، یا باعث بیداری و دوری از غفلت است. یا اینکه بیماری ها کفاره ای است برای گناهان انسان و موجب پاکسازی گناهان می شود، تا این گناهان، شخص را در آخرت گرفتار نکند و در حقیقت، بیماری ها عاملی برای تخفیف عذاب گنهکار در آخرت و تربیت انسان خواهد بود.

نتیجه گیری

نقش بیماری در پاکسازی گناهان، نقشی معنوی و تربیتی است. بیماری، زمانی که با صبر و رضا به قضای الهی همراه شود، به عنوان «محنت» و آزمونی الهی، می تواند کفاره گناهان باشد. این فرآیند از طریق ایجاد تحول درونی، تقویت توبه، تزکیه نفس، افزایش وابستگی به خداوند و جبران الهی صورت می پذیرد.

در واقع، بیماری های جسمی می تواند زمینه ساز سلامت روحی و معنوی گردد و درهای رحمت و مغفرت الهی را به روی انسان بگشاید. کلید این گشودگی، همان صبر و استقامتی است که امیرالمؤمنین (ع) در این حکمت نورانی به آن اشاره فرموده اند. بنابراین، نگرش صحیح به بیماری ها، آن را از یک مصیبت صرف، به فرصتی برای قرب الهی و پاکیزگی از گناهان تبدیل می کند.

پی نوشت ها:

[1]– سوره مومنون، آیه 14.

[2] – شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت 42.

[3] – سوره احزاب، آیه32.

[4] – سوره شعراء، آیه 80.

[5] – سوره نساء، آیه 43 و سوره مائده، آیه6.

[6] – سوره بقره، آیه155.

[7] – طباطبایی، تفسیر المیزان، ج1، ص352-361.

[8] – سوره انبیاء، آیه35.

[9] – مجلسی، بحارالانوار، ج81، ص309.

[10] – مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج13، ص405.

[11] – سوره انفطار، آیه6.

[12] – سوره انعام، آیه42.

[13] – دیلمی، ارشادالقلوب، ج1، ص42.

[14] – مجلسی، بحارالانوار، ج40، ص340.

[15] – مصباح یزدی، آموزش عقاید،ص167.

[16] – شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت 42.

[17] – محمدی ری شهری، دانشنامه احادیث پزشکی، ج1، ص147.

[18] – حط: تنزل داد، پایین آورد، به پایین فرود آمد.

[19] – حتَّ: فروریختن.

[20] – سوره یونس، آیه 12.

فهرست منابع:

1. قرآن کریم.
2. دیلمی حسن بن محمد،ارشاد القلوب الی الصواب، قم، الشریف الرضی.1412ق.
3. ری شهری محمدی، محمد، دانشنامه احادیث پزشکی، قم، دارالحدیث،
4. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، لقمان، 1379، چاپ سوم.
5. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، 1352ش.
6. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404ه ق.
7. مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید، قم ، بین الملل،چاپ سی و ششم،1387ش.
8. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین (ع)، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1386 شمسی، چاپ اول.