یکی از معیارهای بلاغت یک سخن این است که تاثیر آن سخن بر مخاطبان بررسی گردد. تأثیر عجیب کلمات نهج البلاغه بر روی برخی مخاطبان طی تحقیقات بسیاری مشخص شده است. در این جا به نمونه هایی از این تاثیر سخن امام علی (ع) اشاره می شود.

تاثیر سخن امام علی (ع) در فتح شریعه فرات

در خصوص خطبه ۵۱، ابن ابی الحدید در بیان محتوا و شأن ورود خطبه، از نصر بن مزاحم نقل کرده که فرمانده مقدم لشکر معاويه، ابو الاعور سلمی، با مقدمه لشکر امام علی (ع) به فرماندهی اشتر درگیری مختصری پیدا کرد. ابو الاعور كوتاه آمد و خود را کنار کشید و بعد خود را به شریعه فرات، یعنی محلی که به آب نزدیک بود، رساند و آنجا را در اختیار گرفت و یاران حضرت علی (ع) را از آب منع کرد و این در محلی به نام قنسرین در کنار صفین واقع شد.

هنگامی که خبر به امام علی (ع) رسید، صعصعة بن صوحان را فرا خواند و فرمود:

«نزد معاویه برو و بگو این مسیر را برای رسیدن به تو پیموده ایم و پیش از اتمام حجت مایل نیستم با شما جنگ را آغاز کنم، اما تو لشکر خود را فرستاده ای و جنگ را در کنار شریعه فرات آغاز کرده ای و میان مردم و آب حائل شده ای. شریعه را رها کن و آب را آزاد بگذار تا در آنچه میان ما و شما است، بنگریم و اگر دوست داری هدف اصلی را رها کرده و مردم بر سر آب با یکدیگر بجنگند تا هر کس پیروز شد، آب در اختیار بگیرد، چنان کنیم».

صعصعة بن صوحان این پیام را برای معاویه برد، معاویه با یارانش به مشورت پرداخت، بعضی به او توصیه کردند که شریعه را همچنان در اختیار بگیر و آن ها را از آب باز دار، ولی عمرو بن عاص به او گفت آب را آزاد بگذار، چرا که من می دانم لشکر حضرت علی (ع) هرگز اجازه نخواهند داد، تو سیراب باشی و آن ها تشنه بمانند، ولی معاویه نظر موافقان نگهداشتن شریعه را ترجیح داد.

هنگامی که امام (ع) از این ماجرا با خبر شد، خطبه ۵۱ که پر از نکات زیبای ادبی و در نهایت فصاحت و بلاغت است را ایراد فرمودند و یاران خود را برای باز پس گرفتن شریعه فرات به حرکت در آوردند و لشگر نیز با یک حمله شجاعانه، لشکر معاویه را عقب راندند و شریعه فرات را برای همه آزاد کردند.[1]

شهید مطهری نیز در خصوص تاثیر سخن امام علی (ع) در این خطبه و عقب راندن معاویه چنین می گویند:

«اینجاست که باید خون ها را به جوش آورد و غیرت ها و حمیت ها را تحریک کرد. آمد در مقابل سپاه خود ایستاد و با سه چهار جمله چنان جوش و خروشی به وجود آورد که طولی نکشید معاویه و یارانش از دور آب به کناری رانده شدند. من هر وقت به این جمله می رسم مثل این است که ارتعاشی در بدنم پیدا می شود. آن جمله ها این است:

قَدِ اسْتَطْعَمُوكُمُ الْقِتَالَ[2] یعنی این جمعیت پیشقدم شده اند مانند گرسنه ای که غذا بخواهد خواهان نبرد شمایند، فَأَقِرُّوا عَلَى مَذَلَّةٍ وَ تَأْخِيرِ مَحَلَّةٍ أَوْ رَوُّوا السُّيُوفَ مِنَ الدِّمَاءِ تَرْوَوْا مِنَ الْمَاءِ.[3]

بنابراین دو راه بیشتر نیست یا به این ذلت و پستی تا آخر باقی بمانید یا این شمشیرها را از خون این نابکارها سیراب کنید تا بتوانید از آب سیراب گردید، فَالْمَوْتُ فِي حَيَاتِكُمْ مَقْهُورِينَ وَ الْحَيَاةُ فِي مَوْتِكُمْ قَاهِرِينَ؛[4] زندگی در این است که بمیرید اما غالب و قاهر و پیروز و مردن در این است که زنده باشید، اما مقهور و مغلوب و تو سری خور. این چهار جمله غیرت ها و حمیت ها را به حرکت در آورد، طولی نکشید که یاران معاویه به شدت عقب رانده شدند».[5]

تاثیر سخن امام علی (ع) بر خوارج

در کوفه ۱۲هزار نفر از افراد لجوج و متعصب، از مردم جدا شدند و به حرورا، قریه ای در دو میلی کوفه رفتند و به همین دلیل این گروه از خوارج حروریه نامیده شدند و سرانجام در سرزمین نهروان که در نزدیکی حرورا بوده، آماده جنگ شدند. عجب این که در این نبرد شوم در صفوف خوارج، بعضی از یاران دیرینه امام (ع) دیده می شوند و نیز گروهی که از عبادت، پیشانی آنان پینه بسته بود و آهنگ تلاوت قرآن آنان در همه جا پیچیده بود، قرار داشتند.

آن ها در حقیقت عابدان خشک و نادان و احمقی بودند که به خاطر افراط در چسبیدن به ظواهر دین و بی اعتنایی به حقیقت آن مارقین نامیده شدند. هنگامی که دو لشکر در مقابل هم قرار گرفتند، امام (ع) به منظور ارشاد خوارج، یک خطبه حساب شده، بسیار روشنگر و بیدار کننده را بیان نمودند که بر اثر آن قشر عظیمی از لشکر مخالف که فریب خورده بودند، جدا شدند و فریاد التوبه التوبه يا امير المومنین بلند کرده و از امام (ع) تقاضای عفو و بخشش نمودند.

به این ترتیب هشت هزار نفر از سپاه ۱۲ هزار نفری آنان برگشتند و طبق روایتی امام (ع) پرچمی در گوشه ای از میدان بر افراشت و به توابین دستور داد، کنار آن پرچم قرار گیرند و بعد از آن که از هدایت باقیمانده آن گروه لجوج و خشک و نادان مایوس شد، چاره ای جز جنگ نمی دید، اما در عین حال فرمود:

«تا آن ها آغاز به جنگ نکردند، شما آغاز نکنید».[6]

تاثیر سخن امام علی (ع) بر تشییع کنندگان

یکی از خطبه های شگفت انگیزی که امام علی (ع) آن را بر زبان جاری ساخته اند، خطبه غراست. این خطبه را امام علی (ع) در زمان تشییع پیکر مسلمانی، بیان نمودند. در این خطبه به طور جدی به دنبال آماده ساختن دل ها و بیدار کردن مردم بودند.

امام (ع) در زمان بیان این خطبه در بهترین و آماده ترین حالات قرار داشته اند که خطبه ای به این زیبایی، درخشندگی و پر محتوایی که یک دوره کامل درس انسان سازی است، بیان فرمودند و کمتر کسی پیدا می شود که آن را به دقت بررسی کند و تحت تاثیر واقع نشود.[7]

امام علی (ع) در این خطبه به صفات خداوند جل شأنه پرداخته و بعد از آن به تقوای الهی وصیت فرموده اند و سپس مردم را از دنیا بر حذر داشته و آن را به آبشخور تیره گل آلوده وصف نموده اند، بعد از بیان امورات بر انگیخته شدن مردم، تذکر و یاد آوری نموده و با بیان نعمت ها به انسان متذکر شده و از هول و خطر صراط بر حذر می دارند و باز به تقوی سفارش نموده و در پایان به توصیف خلقت انسان می پردازند که مطلع آن این است:

«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي عَلَا بِحَوْلِهِ وَ دَنَا بِطَوْلِهِ، مَانِحِ كُلِّ غَنِيمَةٍ وَ فَضْلٍ وَ كَاشِفِ كُلِّ عَظِيمَةٍ وَ أَزْلٍ؛ أَحْمَدُهُ عَلَى عَوَاطِفِ كَرَمِهِ وَ سَوَابِغِ نِعَمِهِ، وَ أُومِنُ بِهِ أَوَّلًا بَادِياً وَ أَسْتَهْدِيهِ قَرِيباً هَادِياً …»[8]

در پایان شریف رضی بیان کرده اند که در روایت آمده است: هنگامی که امیر المومنين (ع) این خطبه را خواند چشم ها بگریست و دلها لرزید.[9]

تاثیر سخن امام علی (ع) بر همام

یکی از خطبه هایی که نشان از تاثیر سخن امام علی (ع) در خطبه هایشان را دارد، خطبه همام است. خطبه همام هم نشان دهنده تاثیر سخن امام علی (ع) بوده و هم این که دل باید آماده شنیدن و جذب کردن باشد. همام بن شریح بن يزيد بن مرة بن عمرو بن جابر بن يحيى بن اصهب بن كعب بن حارث بن سعد بن ذهل بن مران بن صيفى بن سعد العشيرة[10] از شیعیان و یاران امام علی (ع) بود.

او همچون ستاره ای در میان پیروان حضرت علی (ع) می درخشید. به حضرت علی (ع) عرض کرد: «ای مولای من چنان پرهیزکاران را بر من وصف بنما که گویی آن ها را از نزدیک مشاهده می کنم.

حضرت (ع) فرمود: «ای همام تو از خدا بترس و پرهیزکار باش که خداوند مهربان در قرآن فرمود: «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوا وَّالَّذِينَ هُم مُّحْسِنُونَ»؛[11] «پرودگار با پرهیزکاران و نیکوکاران است».

همام که به این پاسخ اکتفا ننموده بود، حضرت علی (ع) را سوگند داد و اصرار نمود. آنگاه امام (ع) خطبه متقین را با این مطلع آغاز کردند: «أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى خَلَقَ الْخَلْقَ حِينَ خَلَقَهُمْ غَنِيّاً عَنْ طَاعَتِهِمْ آمِناً مِنْ مَعْصِيَتِهِمْ لِأَنَّهُ لَا تَضُرُّهُ مَعْصِيَةُ مَنْ عَصَاهُ …»؛[12] «اما بعد خداوند سبحان آفریدگان را بیافرید در حالی که از طاعت آن ها بی نیاز و از نافرمانی آنان ایمن بود، چه گناه گنهکار زیانی به خدا نمی رساند و طاعت فرمانبردار سودی عاید او نمی گرداند».

امام (ع) سپس از سیمای پرهیزکاران، شب و روز آن ها و نشانه های ایشان سخن گفتند و هنگامی که به این جمله رسیدند: «بُعْدُهُ عَمَّنْ تَبَاعَدَ عَنْهُ زُهْدٌ وَ نَزَاهَةٌ وَ دُنُوُّهُ مِمَّنْ دَنَا مِنْهُ لِينٌ وَ رَحْمَةٌ لَيْسَ تَبَاعُدُهُ بِكِبْرٍ وَ عَظَمَةٍ وَ لَا دُنُوُّهُ بِمَكْرٍ وَ خَدِيعَةٍ»؛[13] «دوری او از برخی مردم از روی زهد و پارسایی و نزدیک شدنش با بعضی دیگر از روی مهربانی و نرمی است. دوری او از تکبر و خود پسندی و نزدیکی او از روی حیله و نیرنگ نیست»

همام صیهه ای زد و بیهوش شد و در همان بیهوشی برای ابد خاموش شد. امیرالمومنین علی (ع) این را دانست و فرمودند که بخدا سوگند از این چنین پیشامدی برای او می ترسیدم و آن گاه فرمود: «اندرزهای درست با اهلش چنین می کند».[14]

تاثیر سخن امام علی (ع) بر سربازان و نظامیان

پس از غارت لشکر معاویه از شهرهای انبار و غیره و کشتن محمد بن ابی بکر، امام علی (ع) خطبه هایی را در جهت مقابه با آن جریانات بیان داشته اند و این خطب نیز در برخی از افراد لشکر امام (ع) تاثیر گذاشته که منجر به روی آوردن جنگ با لشکر معاویه شده است.

در زمان حمله به محمد بن ابی بکر از سوی معاویه، امام (ع) با غمگینی و خاطری شکسته و با استفاده از حالات درونی خویش و انتقال آن به چهره و گفتار، خطبه ای را در بین اشراف کوفه در جهت یاری رساندن به محمد بن ابی بکر ایراد نمودند:

«سپاس خدایی را بر آنچه مقرر ساخته، شما مردمی هستید که چون فرمان می دهم، اطاعت نمی کنید و چون فرا خوانم پاسخ نمی گویید. چرا در یاری من این همه درنگ می کنید و چرا برای گرفتن حقتان نمی جنگید. مرگ بر شما باد یا مذلت در این دنیا، به خدا سوگند کاش مرگ من فرا می رسید».[15]

نحوه گفتار و تغییر حالات امام (ع) و تناسب مطالب بیان شده با حالت درون و بیرون امام (ع) و بیان ادای کلمات با تمام وجود که از حالت درونی سرچشمه گرفته و در چهره امام (ع) خود را نشان می داد، در بین مستمعین و مخاطبان تاثیراتی به وجود آورد که از آن جمله می توان به مالک بن کعب ارحبی اشاره نمود که بعد از شنیدن سخنان امام (ع) برخاست و گفت: «یا امیر المومنین (ع) مردم را با من بفرست که (پس از مرگ شوی چه نیاز به عطر) جان خویش را برای چنین روزی اندوخته بودم و پاداش نیک جز با تحمل مکاره نیست».

آنگاه به چهره مردم نگریست و گفت: «از خدا بترسید و امامتان را اجابت کنید و اکنون که شما را فرا می خواند یاریش نمایید و با دشمنان کارزار کنید، یا امیرالمومنین (ع) اینک من به جنگ دشمن می روم».[16]

نمونه ای دیگر از این مقوله از تاثیر سخن امام علی (ع)، تاثیر و ایجاد حس جهاد در جندب بن عفیف بود. جندب مردی از قبیله ازد بود که بعد از خطبه جهادیه، دست پسر برادر خود عبدالرحمان بن عفیف را گرفت و نزد حضرت علی (ع) به باب السده آورد، سپس بر دو زانو نشست و گفت: «یا امیرالمومنین (ع) این منم که جز مالک خود و برادرم نیستم، ما را فرمان ده تا هر چه گویی آن را به جا آوریم، اگر چه میان ما و مقصد، بیابانی باشد همه خار مغیلان».

مواردی که بیان شد نمونه هایی از تاثیر سخن امام علی (ع) و خطبه هایشان بر مخاطبان حاضر است که در حین ایراد خطبه حضور داشتند و از زلال آن تاثیر پذیرفته اند.

نتیجه گیری

در عصر زندگی امام علی (ع) نمونه های بسیاری مشاهده گردید که در حین ایراد خطبه، مخاطب از اعجاز سخن امام (ع) تاثیر پذیرفت و هدایت گشت. این نمونه ها آنقدر مشهود و موثق است که هیچ کس توان کتمان تاثیر سخن امام علی (ع) بر مخاطبان را ندارد.

پی نوشت ها

[1] . مکارم شیرازی، پیام امام (ع)، ج2، ص582-571.
[2] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 51.
[3] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 51.
[4] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 51.
[5] . مطهری، ده گفتار، ص247.
[6] . مکارم شیرازی، پیام امام (ع)، ج1، ص396-395.
[7] . مکارم شیرازی، پیام امام (ع)، ج1، ص396-395.
[8] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 83.
[9] . جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج1، ص54-43.
[10] . ابن ابی الحدید، جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، ج5، ص41.
[11] . نحل، 128.
[12] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 193.
[13] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 193.
[14] . مقیمی، نهج البلاغه میراث درخشان امام علی (ع)، ص750.
[15] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 39.
[16] . ابن هلال ثقفی، الغارات، ص106.

منابع

1. قرآن کریم.
2. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام (ع)، تهران، دارالکتب اسلامیه، 1375.
3. مطهری، مرتضی، ده گفتار، تهران، صدرا، 1389، چاپ سیزدهم.
4. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، دار الهجرة، ۱۴۱۴ق.
5. ابن ابی الحدید، جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، ترجمه: مهدوی دامغانی، محمود، تهران، نشر نی، 1375.
6. مقیمی، محمد، نهج البلاغه میراث درخشان امام علی (ع)، تهران، مهتاب، 1377.
7. ثقفی، ابراهیم بن محمد، الغارات، ترجمه: آیتی، عبدالحمید، تهران، سازمان چاپ و نشر فرهنگ اسلامی، 1374.

منبع مقاله | با اقتباس و ویرایش از:

یار محمدی، مهدی، آیین سخنرانی امام علی (ع)، قم، مهر امیرالمومنین (ع)، 1391. ص165-158.