در دوران خلافت امام علی (ع)، تلاش برای ساخت زندگی بهتر نه تنها برای خود، بلکه برای تمامی اقشار جامعه، محور اصلی فعالیت های ایشان بود. امام علی (ع) با درک عمیق از چالش های اقتصادی و اجتماعی زمانه اش، به دنبال ایجاد یک اقتصاد عدالت محور بودند که در آن همه افراد جامعه از امکانات و منابع به شکل عادلانه بهره مند شوند.

ایشان با وجود مشغله های سیاسی و آشوب های داخلی، همواره بر اهمیت کار و تلاش تأکید داشتند و خود نیز در زمین های کشاورزی به فعالیت می پرداختند. این رویکرد نه تنها به تأمین معیشت شخصی ایشان کمک می کرد، بلکه الگویی برای دیگران نیز به شمار می رفت.

امام علی (ع) با اجرای سیاست های اقتصادی متنوع، از جمله توزیع عادلانه ثروت و نظارت بر بازار، سعی در کاهش فاصله طبقاتی و بهبود وضعیت معیشتی مردم داشتند. این اقدامات نشان دهنده عزم راسخ ایشان برای تحقق زندگی بهتر در جامعه اسلامی بود و تأکید بر این نکته داشت که زندگی بهتر تنها با عدالت اقتصادی و اجتماعی ممکن است.

این مقاله به بررسی چالش های اقتصادی امام علی (ع) در راستای ساخت زندگی بهتر برای خود و دیگران می پردازد و نشان می دهد که چگونه ایشان با تلاش های خود، زمینه ساز تحولاتی عادلانه در اقتصاد جامعه شدند.

دوران خلافت امام علی (ع)

امام على (ع) پس از قتل عثمان، در روز 18 ذى الحجه سال 35 هجرى، با استقبال گسترده و بى نظير مردم، زمام خلافت را به دست گرفت و تا 21 رمضان سال 41 که در محراب مسجد کوفه سر به آستان قدس الهى فرود آورد، فصل جديدى از حيات پر برکت خود را رقم زد.

زندگى امام علی (ع) در این دوره به دليل عهده دار بودن اداره حکومت، بيشتر جنبه سياسى دارد و انديشه هاى اقتصادى آن حضرت (ع) نيز در عرصه سياست و حکومت ظاهر شد. در اينجا فقط به بررسى رويدادهاى زندگى شخصى امام علی (ع) اکتفا می گردد.

بررسى سيره شخصى امام علی (ع) در اين دوره بيشتر از اين جهت دارای اهميت است که رفتار کسب درآمد فردى را که در دوران انزواى سياسى و محروميت از امکانات عمومى به موفقيت هاى خارق العاده اى دست يافته بود، در شرايطی که همه امکانات عمومى در اختيار او است، نشان مى دهد. برای دریافت اطلاعات بیشتر فعالیت های اقتصادی امام علی (ع) از وفات پیامبر (ص) تا خلافت را می توانید مطالعه کنید.

1- غنائم جنگى

در زمان حکومت امام على (ع) غنائم جنگی تقريبا درآمدى تولید نمی کرد. زيرا تمامى جنگ هاى آن حضرت (ع)، جنگ هایی بود که میان دو طايفه از مسلمانان در مى گرفت و بر اساس حکم صريح امام (ع)، به اسیری بردن افراد و به غنيمت گرفتن اموال پشت جبهه دشمن در اين جنگ ها جايز نبود.

امام علی (ع) پس از اصرار فراوان يارانش، به غنيمت بردن اموال حاضر در ميان لشکر دشمن را جایز شمرد، ولى مقدار اين غنايم از نظر اقتصادى اهميت چندانى نداشت، بنابراین، مى توان گفت در اين دوره درآمدى از غنائم جنگى نصيب امام (ع) نشد.[1]

2- سهم سرانه از بيت المال

امام على (ع) در تقسيم بيت المال ترجيح و تفاضلى ميان مردم قائل نبود. سهمى که امام (ع) از بیت المال براى خود در نظر گرفته بود، مانند سهم بقيه مردم بود و در بيشتر اوقات به نفع نيازمندان از آن صرف نظر مى کرد. امام (ع) پس از جنگ جمل، هنگام تقسیم بیت المال بصره، براى خود نيز سهمى مانند ديگران قرار داد، ولى بعد همين سهم را به کسى که نامش از ديوان افتاده بود، داد.[2]

3- حقوق کارگزارى

در زمان خلافت عمر، وقتى مسئله چگونگى تعيين حقوق خليفه از خزانه عمومى مطرح شد، عمر در اين باره با اصحاب پيامبر (ص) مشورت کرد و امام على (ع) به جواز ارتزاق خليفه و عائله او از بيت المال در حد متعارف حکم کرد و اين حکم با اجماع اصحاب پذيرفته شد.[3] عمر نيز بر همين اساس عمل می کرد.

اما عثمان هر گونه بذل و بخشش و تصرف در بيت المال را براى خود جايز مى شمرد و اموال بسیاری از بيت المال را به خود اختصاص داده بود.[4] امام على (ع) پس از رسیدن به خلافت، براى اصلاح انحرفات دوره عثمان، هر گونه ارتزاق از بيت المال را برای خود جایز ندانست و آن را به مردم اعلان کرد:

«انى والله لا ازراکم من فيئکم درهما ما قام عذق بيثرب . . .»؛[5] «به خدا قسم از بيت المال شما درهمى براى خود برنخواهم گرفت تا آن گاه که يک درخت خرما در مدينه داشته باشم».

امام علی (ع) با اهل کوفه نيز چنین سخن گفته است:

«يا اهل الکوفة! اذا انا خرجت من عندکم بغير رحلى و راحلتي و غلامي فأنا خائن»؛[6] «اى مردم کوفه! اگر من جز با زيرانداز و مرکب و خدمتکارم از ميان شما خارج شدم، خيانت کار خواهم بود».

حکايات شنيدنى درباره اجتناب شديد امام علی (ع) از ارتزاق از بيت المال بسيار است. در اينجا فقط به نقل يک حکایت اکتفا مى کنيم. ابن عساکر از عشره چنین نقل مى کند:

«در يکى از محله هاى کوفه به نام خورنق بر امام على (ع) وارد شدم، در حالي که لباسی مندرس از قطيفه بر تن داشت و بر خود مى لرزيد. گفتم: يا اميرالمؤمنين، خداوند براى شما و خانواده شما از بيت المال سهمى قرار داده است و شما بر خود چنين روا مى داريد؟ فرمود: به خدا قسم که از اموال شما چيزى بر نمى گيرم و اين نيست قطيفه ام که از خانه ام (و يا از مدينه) برداشته ام».[7]

4- فعالیت های اقتصادی عمرانی

درباره فعالیت های اقتصادی امام علی (ع) در این دوره گفته اند:

«امير مؤمنان (ع) هر گاه از جهاد فراغت مى يافت، به تعليم مردم و قضاوت در ميان آن ها مى پرداخت و پس از فراغت از اين امور، در بوستانى که داشت به کار مشغول می شد».^[8]

ابن ابى الحديد این فعاليت ها را چنین شرح می دهد:

«امير مؤمنان (ع) با دست خود کار مى کرد، زمين شخم مى زد، آبيارى مى کرد و خرما مى کاشت. همه اين کارها را بى واسطه انجام مى داد و از حاصل اين کارها هيچ چيز (کم يا زياد) نه براى خود و نه براى فرزندانش باقى نمى گذاشت و همه را در راه خدا انفاق مى کرد».^[9]

يکى از نمونه هاى اين فعالیت ها، احداث قناتى در ينبع به نام عين ابى نيزر است.^[10] ابونیزر ماجرای احیای این چشمه را چنین گزارش کرده است:

«زمانی که من متصدی دو کشتزار عین ابی نیزر و بغیبغه بودم، روزی امیرمومنان نزد من آمد و فرمود: آیا غذایی نزد تو هست؟ گفتم: غذایی هست که آن را برای امیر مومنان نمی پسندم، مقداری از کدوهای بوستان است که آن را با روغنی نامرغوب سرخ کرده ام. فرمود: آن را بیاور …

امام (ع) کلنگ را برداشت و به درون چاه رفت و شروع به کندن کرد، ولی آبی نمی جوشید. امام (ع) (در حالی که عرق از سر و رویش جاری بود، برای رفع خستگی) از چاه بیرون آمد، عرق از پیشانی پاک کرد، کلنگ را برداشت و دوباره وارد چاه شد.

چنان ضربه های محکمی بر چاه می کوبید که صدای هماهم او به گوش می رسید. ناگهان آب مانند گردن شتر فوران کرد. (امام) به سرعت از چاه بیرون آمد و فرمود: خدای را شاهد می گیرم که این آب وقف است، کاغذ و قلمی بیاورید … ».^[11]

قرائن موجود در این روایت، مانند مخاطب ساختن ایشان به عنوان امیر مومنان توسط ابونیزر و عبارت خود امام (ع) در صدر وقف نامه این چاه (هذا ما تصدق به عبدالله علی امیرالمومنین …)، نشان می دهد که این قنات در ماه های نخست خلافت و قبل از عزیمت به کوفه حفر شده است.^[12]

تلاش برای دستیابی به زندگی بهتر

بيشتر وقت امام علی (ع) در دوران 5 ساله خلافت، به اداره حکومت گذشت. در اين دوره، بروز آشوب هاى پى در پى داخلى، فرصت چندانى براى پرداختن به امور اقتصادى باقى نگذاشته بود. با اين حال، سامان دهى امور اقتصادى مردم، خصوصا رسيدگى به معيشت گروه های آسيب پذير جامعه و دستیابی به زندگی بهتر، از نظر ايشان دور نبود. مردم از چپاول اموال بيت المال توسط دستگاه خلافت پيشين، خاطره بدى به یاد داشتند.

در چنين شرايطى هر گونه فعاليت اقتصادى امام علی (ع) که به توليد ثروتی جديد مى انجامید در نظر مردم، ادامه سياست دوره عثمان تلقى مى شد. از اين رو امام (ع) در اين دوره، اگرچه در فرصت هاى ممکن از تلاش هاى اقتصادى فردى باز نايستاد، از رهاورد اين تلاش ها هيچ ثروتى براى خود نيندوخت و همه را در راه خدا انفاق کرد.

امام باقر (ع) مى فرمايد:

«[امير مؤمنان (ع)] پنج سال بر مردم حکومت کرد، نه آجرى روى آجر گذاشت، نه خشتى روى خشتى نهاد، نه ملک و آبى براى خود جدا کرد و نه سفيد (نقره) و سرخى (طلاى) به جاى گذارد، جز هفتصد درهم که مانده سهمش از بيت المال بود و قصد داشت با آن خدمتکارى براى خانواده اش بخرد».[13]

نتیجه گیری

در نهایت، می توان گفت که امام علی (ع) با رویکردی عادلانه در مسائل اقتصادی، همواره در پی تحقق زندگی بهتر برای جامعه و خود بودند. ایشان با وجود چالش های فراوان، به سامان دهی امور اقتصادی و رسیدگی به نیازهای گروه های آسیب پذیر اهتمام ورزیدند. تلاش های ایشان در زمینه کشاورزی و توزیع عادلانه ثروت نه تنها به تأمین معیشت شخصی ایشان کمک کرد، بلکه الگویی برای دیگران در راستای ساخت زندگی بهتر فراهم آورد.

امام علی (ع) نشان دادند که زندگی بهتر تنها با تلاش فردی محقق نمی شود، بلکه نیازمند توجه به عدالت اجتماعی و اقتصادی است. این رویکرد عادلانه و انسانی در سیاست های اقتصادی ایشان، می تواند الهام بخش نسل های آینده باشد تا در پی ساخت زندگی بهتر برای خود و دیگران باشند. بدین ترتیب، سیره امام علی (ع) نه تنها در دوران خود، بلکه در هر زمان و مکانی می تواند به عنوان راهنمایی برای دستیابی به زندگی بهتر مورد استفاده قرار گیرد.

پی نوشت ها

[1] . مسعودی، مروج الذهب، ج2، ص380.

[2] . مسعودی، مروج الذهب، ج2، ص380.

[3] . طبری، تاریخ طبری، ج3، ص616.

[4] . محمدی ری شهری، موسوعه امام علی (ع)، ج3، ص140-137.

[5] . ورام، تنبیه الخواطر، ج2، ص151.

[6] . ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج2، ص200.

[7] . ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج42، ص481 و 477.

[8] . مجلسی، بحار الانوار، ج103، ص16.

[9] . ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج15، ص147.

[10] . سمهودی، وفاء الوفاء، ج2، ص1271.

[11] . مبرد، الکامل، ج3، ص1127.

[12] . مبرد، الکامل، ج3، ص1127.

[13] . کلینی، الکافی، ج8، ص130.

منابع

1. ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1363.
2. ابن عساکر، علی بن حسن، ترجمة الإمام علي بن ابی طالب (ع) من تاریخ مدینه دمشق، بیروت، المحمودی، 1398ق.
3. سمهودی، علی بن احمد، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 2006م.
4. طبری، محمد بن جریر، تاريخ الطبری، بیروت، 1346.
5. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، 1430ق.
6. مبرد، محمد بن یزید، الكامل فی اللغة و الأدب، بیروت، دار الکتب العلمية، 1409ق.
7. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1300.
8. محمدی ری‌شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی‌طالب عليه‌السلام فی الکتاب و السنة و التاريخ، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث، 1425ق.
9. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، مؤسسة دار الهجرة، 1409ق.
10. ورام، مسعود بن عیسی، تنبيه الخواطر و نزهة النواظر، بیروت، دار صعب، 1300.

منبع مقاله | با اقتباس و ویرایش از:

حسینی، سید رضا، سیره اقتصادی امام علی (ع)، تهران، کانون اندیشه جوان، 1386، ص53-47.