موضوعات نهج البلاغه صرفا به بیان برخی امور مربوط به حکومت و زمانه امیرالمومنین علی (علیه السلام) محدود نمی شود، بلکه این گستره را می توان به وسعت بسیاری از چالش ها و موانع و فرصت های یک حکومت اسلامی در نظر گرفت. به عبارت دیگر، موضوعات نهج البلاغه آنقدر وسیع اند که اگر یک حکومت اسلامی دغدغه انطباق امور خود بر دین اسلام را داشته باشد، می تواند افعال خود را بر آن دسته از موضوعات نهج البلاغه که به حکومت مربوط است عرضه کند و میزان انطباق افعال خود با دین اسلام را در ترازوی سنجش قرار دهد.

علاوه بر فصاحت و بلاغت و زیبایی لفظی و آرایش هنری بی نظیر در نهج البلاغه، معانی ژرف و مفاهیم والا در قالب های متنوع در موضوعات نهج البلاغه موجود است که به این کتاب بی نظیر به درازای تاریخ، جاودانگی بخشیده است؛ مفاهیم عمیقی که با فطرت انسان گره خورده و از سرچشمه وحی مایه گرفته و از آبشار کلام علی (علیه السلام) در بستر زمان، بر پهنای دشت زندگی انسان‎ها جریان یافته است. این گستردگی موضوعات نهج البلاغه، در عین حال از نظم خاصی نیز برخوردار است که محققان را برآن داشته تا دسته بندی های متنوعی از موضوعات نهج البلاغه را ارائه دهند.

در این مقاله، نیم نگاهی به گستردگی و دسته بندی های متنوع موضوعات نهج البلاغه خواهیم انداخت تا بیش از پیش با این اثر فاخر سید رضی (ره) آشنا شویم.

گستردگی موضوعات نهج البلاغه

نهج البلاغه کتاب زندگی، کتاب چگونه زیستن، کتاب چگونه اندیشیدن و کتاب چگونه پرستیدن است؛ کتاب چگونه در پیچ و خم های زندگی با مشکلات دست و پنجه نرم کردن است؛ کتاب مکتبی حرکت کردن و ارزشی حکومت کردن است. نهج البلاغه، کتاب زهد است، کتاب عشق است، کتاب جنگ است، کتاب حکمت و فلسفه است، کتاب سیاست و حکومت است، کتاب چگونه استفاده کردن از نعمت‎ های دنیا برای زندگی جاودان آخرت است.

به تعبیر استاد فرزانه، مرحوم شهید مطهری: «از امتیازات برجسته سخنان امیرالمومنین (علیه السلام) که به نام «نهج البلاغه» امروز در دست ماست، این است که محدود به زمینه خاصی نیست. علی (علیه السلام) به تعبیر خودش، تنها در یک میدان، اسب نتاخته است؛ در میدان های گوناگون که احیانا بعضی با بعضی متضاد است؛ تکاور بیان را به جولان در آورده است.

موضوعات نهج البلاغه شاهکار است اما نه تنها در یک زمینه، مثلا موعظه یا حماسه، یا فرضا عشق و غزل، یا مدح و هجا و غیره، بلکه در زمینه های گوناگون. علی (علیه السلام) سخن را برای خود سخن و اظهار سخنوری ایراد نکرده است، سخن برای او وسیله بوده نه هدف؛ او نمی خواسته است به این وسیله یک اثر هنری و یک شاهکار ادبی ازخود باقی بگذارد. بالاتر اینکه سخنش کلیت دارد و محدود به زمان و مکان و افراد معینی نیست، مخاطب او انسان است و به همین جهت نه مرز می شناسد و نه زمان».[1]

با این حساب، موضوعات نهج البلاغه از گستردگی و تنوع بالایی برخوردارند که باعث می شود به عنوان یک دایره المعارف در زندگی انسان مورد استفاده قرار بگیرد.

دسته بندی موضوعات نهج البلاغه

بنابر آنچه گفته شد، موضوعات نهج البلاغه دارای ابعاد مختلف و میدان های متفاوتی است؛ به طوری که در تقسیم بندی موضوعات نهج البلاغه و مطالب آن، تاکنون کتاب های گوناگونی به رشته تالیف درآمده است. در این مقاله و برای آشنایی اجمالی خوانندگان گرامی با موضوعات نهج البلاغه، نمونه هایی از آن را به اختصار می آوریم.

1. دسته بندی شهید مطهری

استاد شهید مرحوم مطهری در کتاب سیری در نهج البلاغه، درباره تقسیم بندی کلمات و موضوعات نهج البلاغه می نویسد: «موضوعات نهج البلاغه که هر کدام شایسته بحث و مقایسه است به قرار ذیل است:

الهیات و ماوراء الطبیعه؛
سلوک و عبادت؛
حکومت وعدالت؛
اهل بیت و خلافت؛
موعظه و حکمت؛
دنیا و دنیا پرستی؛
حماسه و شجاعت؛
ملاحم و مغیبات؛
دعا و مناجات؛
شکایت و انتقاد از مردم زمان؛
اصول اجتماعی؛
اسلام و قرآن؛
اخلاق و تهذیب نفس؛
شخصیت ها، و یک سلسله مباحث دیگر».[2]

آن گاه استاد در ضمن مباحثی، به توضیح هر یک از موضوعات نهج البلاغه که در فوق آمده به اجمال و اختصار می پردازند.

2. دسته بندی دکتر مصطفوی

استاد مرحوم دکتر سید جواد مصطفوی نیز در کتاب «پرتوی از نهج البلاغه» در مورد تقسیم بندی موضوعات نهج البلاغه می نویسد: «موضوعات نهج البلاغه از لحاظ اهمیت به سه دسته تقسیم می‎شوند:

دسته اول: مطالبی که زیاد تکرار شده و با مضامین و عبارت مختلف آمده و در درجه اول اهمیت است.

دسته دوم: مطالبی که کمتر تکرار شده و از نظر امیر المومنین (علیه السلام) در درجه دوم اهمیت است.

دسته سوم: متفرقات و مطالبی که تکرار نشده و حضرت روی آنها تکیه نکرده و فقط به صورت اشاره بیان فرموده ‎اند؛ مانند علم نجوم و… دسته سوم حدود پنج درصد موضوعات نهج البلاغه را تشکیل می دهد و نود و پنج درصد دیگر مربوط به دو دسته دیگر است.

دسته اول موضوعات نهج البلاغه شامل ده موضوع است:

خداشناسی، صفات جلال و جمال؛
نظم جهان و وظیفه انسان در این جهان؛
پیامبر اسلام و اهمیت رهبری او؛
جهاد در راه خدا؛
سیمای علی در نهج البلاغه؛
نقش قرآن در رهبری امت اسلام؛
حکومت در اسلام، وظایف حاکم و مردم؛
حق و عدالت؛
تقوا و پرهیزکاری؛
بیت المال و خزانه کشور اسلامی.

دسته دوم موضوعات نهج البلاغه، در نهج البلاغه کمتر تکرار شده و شامل دوازده موضوع است:

معاصرین حضرت اعم از نیک و بد؛
درباره علم و دانش؛
عبادات، فروع دین؛
موقعیت زن؛
اهمیت وحدت کلمه و زیان اختلاف؛
خصلت های ناپسند، عجب، تکبر و…؛
اسلام و خصوصیات دین؛
ملاحم و مغیبات؛
صبر و بردباری؛
اصلاح ذات البین؛
همسایگان و حقوق آنان؛
دستگیری از ایتام و فقرا».[3]

آن گاه ایشان در نوع تقسیم بندی موضوعات نهج البلاغه می نویسند: «روش دیگر این است که یکی از موضوعاتی را که تقریبا شامل همه آن بیست و سه موضوع باشد انتخاب کنیم و آن موضوع «ویژگی های حکومت امام علی (علیه السلام) است. چون نود و هشت درصد خطبه ها و نامه ها در زمان حکومت آن حضرت صادر شده و کلمات قصار را هم چون مدرکی نداریم، نمی دانیم که چه وقت صادر شده است.

بنابراین، این موضوع تقریبا همه نهج البلاغه را پوشش می دهد و موضوعی بسیار با اهمیت است؛ زیرا حکومت آن حضرت با این که چهار سال و نه ماه بیشتر طول نکشید، حکومت نمونه اسلامی و برپایه حق و عدل بود و در تاریخ زندگی بشر و در میان حاکمان و والیان دیگر بی نظیر بود. این حکومت، ویژگی هایی داشت که در سایر حکومت ها نظیر آن ها نبوده است. این خصوصیات را می توان در دوازده بخش عنوان کرد:

اول: آن که حضرت همواره خدا را در نظر داشت؛

دوم:‌ با آزادی کامل و رای صد در صد مردم انتخاب شد؛

سوم: به کلیه مسایل جامعه و امور جزیی و کلی مردم رسیدگی می کرد؛

چهارم: به مردم آزادی می داد و آنها را به کاری مجبور نمی کرد؛

پنجم: با صداقت و صریح اللهجه بود و از شیادی و دغل کاری و دسیسه بازی بر حذر بود؛

ششم: زندگی ساده ای داشت و مانند فقیرترین افراد جامعه زندگی می‎کرد؛

هفتم: حکومت کردن برای او وسیله بود نه هدف؛ هدف او اعلای کلمه حق و پیشرفت اسلام بود؛

هشتم: عدالت را در حد بسیار بالا رعایت می کرد؛

نهم: در تقسیم بیت المال مساوات را رعایت می‎کرد؛

دهم: سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) را ملاک عمل خویش قرار داده بود و پیروی از آن را موجب سعادت می دانست؛

یازدهم: اتلاف وقت نمی کرد و از لحظات عمرش به نفع مسلمین استفاده می فرمود؛

دوازدهم: برای رضای خدا می جنگید و هدف توسعه طلبی و افزون خواهی و استعمار و استثمار و خون ریزی نداشت. جنگ های آن حضرت (که اکثر عمر حکومتش را در جنگ گذرانید) در این بخش قابل بررسی است. این ها ابعاد مختلف حکومت علی (علیه السلام) است که در گفتار بعد به توضیح آن خواهیم پرداخت.»[4]

3. دسته بندی شیخ ثروت منصور هیکل

شیخ ثروت منصور هیکل، دانشمند و پژوهشگر مصری در کتاب خود «هدی و نور من کلام امیر المومنین (علیه السلام)» سخنان آن حضرت را در هفت موضوع بدین ترتیب گرد آوری کرده است:

شناسایی خدا؛
توصیف آفریده های زمین و آسمان؛
بعثت پیامبران؛
جلوگیری از بدعت ها و یاد مرگ؛
نکوهش اهل تکبر؛
تلاش برای دنیا نه دلبستگی به آن؛
کلماتی که به صورت شعر و نثر در زمینه های سفارش و اندرز و دعا و مناجات از آن حضرت به جای مانده است».[5]

4. دسته بندی موضوعات نهج البلاغه توسط لبیب بیضون

استاد لبیب بیضون نیز در کتاب ارزشمند خود یعنی «تصنیف نهج البلاغه» در ابتدا کل نهج البلاغه را در ده باب دسته بندی می کند، آن گاه با تفکیک سخنان آن حضرت از یکدیگر این ده باب را به 430 فصل و مبحث می رساند و هر بخش از کلام آن حضرت را در جای خود قرار می دهد.

ایشان در مقدمه کوتاه خود بر این کتاب می نویسند: «به راستی چه دشوار است کتابی همانند نهج البلاغه را که در آن انبوهی از مفاهیم و معانی و دریایی از افکار وجود دارد، بتوان در ابواب و فصول و مباحثی جای داد… و من نهج البلاغه را در ده باب اساسی بدین گونه جای دادم:

اصول دین (عقاید)؛
فروع دین (عبادات و معاملات)؛
پیشوایی و پیشوایان؛
سیره امام علی بن ابی طالب (علیه السلام)؛
حوادثی که در خلافت امام علی (علیه السلام) به وقوع پیوست؛
سیاست کشورداری؛
شؤون اجتماعی؛
انسان و ابعاد مختلف آن؛
اندرزها و راهنمایی ها؛
فهرستی از اخلاقیات پسندیده و خصلت های نکوهیده. آن گاه هر یک از این ابواب را به چند فصل و هر فصلی را به چند مبحث تقسیم کردم که تعداد این مباحث به 430 می رسد.

سپس ایشان به عنوان مثال در باب اول، اصول دین را به نه فصل زیر تقسیم بندی می کنند:

فصل اول: توحید و شناخت خدا؛

فصل دوم: پرستش برای خدا؛

فصل سوم: آفرینش و آفریدگان؛

فصل چهارم: عدل الهی و تکلیف؛

فصل پنجم: قضا و قدر؛

فصل ششم: نبوت و انبیا؛

فصل هفتم: قرآن و سنت؛

فصل هشتم: اسلام و ایمان؛

فصل نهم: معاد و حساب».[6]

5. دسته بندی موضوعات نهج البلاغه به گونه ای دیگر

البته به نظر نگارنده دسته بندی موضوعات نهج البلاغه را می توان به گونه ای دیگر در مورد مجموعه سخنان آن حضرت مورد توجه قرار داد، بدون این که مجبور باشیم کلمات ‌آن حضرت را مگر در حد ضرورت قطعه قطعه کنیم.

در این دسته بندی روح کلی حاکم بر کلام امام علی (علیه السلام) ملاک تقسیم بندی قرار می گیرد، بدین صورت که بیش از دو سوم از سخنان امام علی (علیه السلام) مربوط به دوران حکومت آن حضرت و مشکلاتی است که در برخورد با جریانات انحرافی با آن مواجه بودند. این بخش را می توان بدین شکل دسته بندی کرد:

موضوع «متقین»: حکومت عدالت خواهانه آن حضرت، شیوه ها و اسلوب حکومت بر پایه آرمان ها و ارزش های الهی، خطابه هایی که حضرت در این رابطه القا فرمودند، دستور العمل ها و نامه های وی به استانداران و کارگزارانشان در بیان آداب چگونگی معاشرت با مردم. که همه این عناوین، بدون این که خطبه ها و نامه ها قطعه قطعه شود، تحت عنوان متقین آورده می شود.
موضوع «غاصبین»: دوران بیست و پنج ساله سکوت و خانه نشینی آن حضرت، سخنان مربوط به ماجرای سقیفه، موضع گیری های آن حضرت در زمان حکومت عمر و ابوبکر، جریان شورای شش نفره و مواضع آن حضرت در زمان خلافت عثمان و سخنانی که از آن حضرت در نهج البلاغه و جاهای دیگر در این ارتباط آمده است.
موضوع «ناکثین»: سخنان و نامه های حضرت در این زمینه و در مورد جنگ جمل و پی آمدهای آن.
موضوع «قاسطین»: افشاگری و روشنگری های آن حضرت در مورد معاویه و حزب مرموز اموی و نفوذ آنان در دستگاه خلافت اسلامی، و نامه های مکرر آن حضرت به معاویه، جنگ صفین و پی آمدهای آن.
موضوع «مارقین»: جریان خوارج و چگونگی شکل گیری آنان، روشنگری ها و سخنان آن حضرت در مذاکرات و گفتگو با آنان، شعارها و عملکرد خوارج و اصول برخورد با تفکر، شعارها و عملکرد آنان؛ جنگ نهروان و پی‎آمدهای آن.
موضوع «ساکتین»: افرادی که خود را از صحنه های سیاسی اجتماعی برکنار می دانستند و به علی (علیه السلام) و معاویه کاری نداشتند و ورود در این مسائل را فتنه می دیدند؛ ریشه یابی این تفکر و سخنان آن حضرت در مورد این جریان.

علاوه بر این شش موضوع، سایر سخنان و نامه ها و کلمات کوتاه آن حضرت را می توان در موضوعات زیر جای داد:

اصول دین و عقاید: سخنان مربوط به ذات ربوبی خداوند متعال و صفات جلال و جمال او، آفرینش جهان و موجودات، جایگاه فرشتگان، عالم پس از مرگ، قیامت، داستان پیامبران و… .
مواعظ و اخلاق: نکوهش دنیا و دنیا خواهی و مقام پرستی، نکوهش خصلت های ناپسند، نظیر بخل، حسد، تکبر و…، توجه دادن انسان ها به ابعاد معنوی و فلسفه وجودی و مبدأ پیدایش خویش و اندرزهای مربوط به حکمت عملی در زندگی.
اشعار، ادعیه و مناجات های کوتاه و بلند آن حضرت.
روایات فقهی و فلسفه احکام: سخنان مربوط به نماز، روزه، حج و… و قضاوت های آن حضرت.
ملاحم و مغیبات: پیش بینی ها و پیشگویی های آن حضرت در مورد حوادث و مشکلات پس از خود، بشارت به آمدن حضرت مهدی (عج) و… .

این شیوه تقسیم ‎بندی برای پژوهش در نهج البلاغه و تدریس موضوعی آن بسیار راهگشا خواهد بود. از سوی دیگر، چون غرض مرحوم سید رضی در گرد آوری نهج البلاغه همان طور که خود نیز در مقدمه نهج البلاغه یادآور می شود؛[7] تنها گرد آوری سخنان آن حضرت در سه محور «خطبه ها»، «وصایا و نامه ها» و «کلمات قصار» آن حضرت بوده و ترتیب دیگری را رعایت نکرده اند؛ لذا کسی که برای مطالعه، نهج البلاغه را می گشاید و از ابتدا شروع به خواندن می کند، با موضوعات بسیار پراکنده ای روبه رو می شود و در هر خطبه مسأله جدیدی را می یابد.

البته با تنظیم موضوعی سخنان آن حضرت با توجه به روح حاکم بر کلام و بدون تقطیع آن، تا حدودی این مشکل را می توان برطرف نمود.[8]

نتیجه گیری

موضوعات نهج البلاغه به دلیل اینکه برگرفته از کلام امیرالمومنین علی (علیه السلام) می باشند، گستره بسیار زیادی دارند و به همین دلیل می توان آن ها را به شیوه های مختلف دسته بندی کرد. در نهج البلاغه، درباره مسائل گوناگون مانند: حکمت و فلسفه، سیاست و حکومت، زهد و تقوا، و همچنین اعتقادات سخن به میان آمده است. اساتیدی همچون شهید مطهری، استاد مصطفوی، شیخ ثروت منصور، لبیب بیضون و استاد صلواتی بنا بر سلیقه عبمی و نگرش خود به نهج البلاغه، موضوعات نهج البلاغه را دسته بندی کرده اند. دسته بندی های این بزرگواران، عموما با محور قرار دادن چندین موضوع کلی و مهم، صورت گرفته است.

پی نوشت ها

[1] شهید مطهری، سیری در نهج البلاغه، ص 31.

[2] همان، ص 31.

[3] جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ص 14 با تلخیص.

[4] همان، ص 15 ـ 18. ایشان در پنج مقاله بعدی خود ـ که پیاده شده چند جلسه از درس ایشان بوده است ـ یعنی تا صفحه 134 به توضیح این ویژگی ها پرداخته اند.

[5] ر.ک: نهج البلاغه و گردآورنده آن، انتشارات بنیاد نهج البلاغه، ص 182.

[6] لبیب بیضون، تصنیف نهج البلاغه، فهرست کتاب.

[7] مرحوم سید رضی در مقدمه نهج البلاغه می نویسد: «… به توفیق خدا به کار پرداختم و نخست خطبه های اعجاب انگیز، سپس نامه های دلاویز، سپس سخنان کوتاه حکمت آمیز را فراهم ساختم، و برای هر یک بابی گشودم و در هر باب برگ هایی افزودم تا آنچه اکنون در نظرم نیاید و در آبنده به دست آید در آن جای دهم… ».

[8] نگارنده به هنگام تدریس نهج البلاغه از این دسته بندی بسیار سود برده است و دانش پژوه نیز با پی‎گیری حوادث و مسائل پیرامون سخن امام (علیه السلام) و دنبال نمودن خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار به صورت یک رشته به هم پیوسته، به خوبی می تواند از آن بهره مند شود و آن را در ذهن خود جای دهد.

یک مبحث از مباحث فوق، یعنی موضوع «مارقین» که بر پایه «چهل» سخن از بیانات امام علی (علیه السلام)، از نهج البلاغه و غیر نهج البلاغه تنظیم شده و حوادث تاریخی و توضیحات مربوط به آن ذیل هر سخن آمده، تحت عنوان «خارجیگری» به چاپ رسیده است، امیدوارم سایر موضوعات نیز با توفیق خداوند متعال در اختیار علاقه مندان قرار گیرد.

منبع: اقتباس از: صلواتی، محمود، گستره و دسته بندی های موضوعی نهج البلاغه، وبسایت اندیشه قم .