کوفه در تاریخ اسلامی نقشی بسیار مهم ایفا کرده است. این شهر که در آغاز به عنوان پایگاه قیام‌ ها و مرکز دانشمندان شناخته می‌ شد، در طول تاریخ به دلیل بی‌ وفایی‌ های مردم آن، شهرت منفی پیدا کرد. این شهر محل بسیاری از حوادث سیاسی و دینی مهم تاریخ اسلام بود و حتی امام علی (ع) علی‌ رغم نارضایتی‌ های متعدد از مردم آن، این شهر را به عنوان مرکز خلافت خود انتخاب کرد.

با این حال، بی‌ وفایی کوفیان، حتی در زمان امام حسین (ع)، دوباره خود را نشان داد و در تاریخ اسلام تأثیرات عمیقی بر جای گذاشت. بررسی دقیق این نقش پیچیده و متناقض این شهر، در این کتاب مورد توجه قرار گرفته است.

۱. شناسنامه کتاب

نام کتاب: کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی

نویسنده: محمدحسین رجبی دوانی

تاریخ نشر: ۱۳۸۷ شمسی

ناشر: دانشگاه جامع امام حسین (ع)

مکان نشر: تهران

زبان: فارسی

تعداد صفحات: ۶۰۰ صفحه

موضوع اصلی: تاریخ کوفه، سیاست و حکومت کوفه، اسلام – تاریخ

۲. آشنایی با نویسنده

محمدحسین رجبی دوانی (زاده ۱۴ تیر ۱۳۳۹ در قم، فرزند روحانی محقق، مرحوم علامه علی دوانی) محقق تاریخ اسلام و رئیس بنیاد ایران ‌شناسی از سال ۱۴۰۱ است. تشابه نام با سه برادر او موجب شده است که برخی این تصور را داشته باشند که وی ریاست کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس را نیز بر عهده دارد. وی تحصیلات ابتدایی را در قم و دوره دبیرستان را در تهران در سال ۱۳۵۰ به پایان رساند.

رجبی دارای دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی از دانشگاه تهران است و همچنین عضو هیئت علمی دانشگاه جامع امام حسین و مدرس دوره تاریخ اسلام در مؤسسه نورالمجتبی می‌ باشد.

آثار وی که به صورت کتاب چاپ و منتشر شده عبارت است از:

تاریخ تحلیلی دوران امامت امیر المومنین علی (ع)

پشتیبانی نظامی در سپاه‌ های صدر اسلام

طواف عشق: گزیده و بازنویسی لهوف سید ابن طاوس

مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه

رسائل مشروطیت (در چهار جلد)

تجسم حماسه و …

۳. انگیزه و اهداف تألیف

نویسنده با دقت به بررسی عواملی پرداخته است که موجب شهرت منفی این شهر در تاریخ اسلامی شده است، از جمله بی‌ وفایی مردم این شهر به امامان معصوم و نقض پیمان‌ های متعدد با پیشوایان مذهبی. او همچنین تلاش کرده تا از منظر سیاسی، علمی و فرهنگی به تحلیل نقش کوفیان بپردازد و نشان دهد که این شهر، علی‌ رغم مشکلات و ضعف‌ هایش، در بسیاری از مقاطع تاریخی به عنوان یک مرکز مهم سیاسی و فرهنگی شناخته می‌ شده است.

در این راستا، نویسنده ضمن نقد بی‌ وفایی‌ ها و شکاف‌ های اجتماعی، تلاش کرده تصویری جامع و متوازن از تأثیرات کوفه بر تحولات سیاسی و دینی اسلامی ارائه دهد. هدف اصلی او این است که کوفه را نه تنها از دیدگاه منفی، بلکه از جنبه‌ های مثبت آن نیز مورد تحلیل قرار دهد تا تأثیرات پیچیده این شهر بر تاریخ اسلام به درستی شناخته شود.

۴. اهمیت و جایگاه کتاب از لحاظ علمی و اعتبار

این کتاب، به عنوان یک منبع معتبر در زمینه تاریخ کوفه و تحلیل‌ های اجتماعی و سیاسی آن، جایگاه خاصی در ادبیات تاریخ اسلامی دارد. اثر دوانی به دلیل بررسی عمیق و مستند آن، از اهمیت ویژه ‌ای برخوردار است و می ‌تواند به عنوان مرجعی برای محققان و علاقه‌ مندان به تاریخ اسلام و به ویژه تاریخ کوفه استفاده شود.

۵. منابع استفاده شده در کتاب

نویسنده در این کتاب به منابع معتبر شیعه و سنی مراجعه کرده و با بررسی مستندات تاریخی، سعی کرده است تا تصویری واقع‌ گرایانه و علمی از کوفه ارائه دهد. این منابع شامل کتب تاریخی، مقالات علمی و منابع دست اول تاریخی هستند.

۶. ساختار و فصل ‌بندی کتاب

کتاب در سه بخش اصلی و یک خاتمه تنظیم شده است:

فرایند شکل ‌گیری ساختار اجتماعی:

فتح عراق از آغاز تا سقوط مدائن

بنای کوفه

جغرافیای تاریخی منطقه کوفه

ترکیب ساکنان کوفه

نقش سیاسی و نظامی:

کوفه از آغاز تا مرکزیت خلافت

کوفه مرکز خلافت اسلامی

کوفیان در دوران امویان

ظهور خلافت عباسیان در کوفه

نقش معنوی، علمی و فرهنگی:

مساجد مشهور کوفه

مشاهیر صحابه و تابعین در کوفه

کوفه مرکز نشر معارف اسلامی

کوفیان و تشیع

نقش کوفیان در پیدایش فرقه‌های مذهبی

تأسیس حوزه علمیه‌ی نجف اشرف و پایان حیات علمی کوفه

خاتمه: بررسی نقاط قوت و ضعف مردم کوفه

۷. گزارش محتوای کتاب

کتاب به بررسی نقش کوفه در تاریخ اسلامی، به ویژه از دیدگاه شیعیان، می‌ پردازد. نویسنده با تأکید بر شهرت منفی کوفه به عنوان نماد پیمان ‌شکنی و بی‌ وفایی، این پرسش را مطرح می‌ کند که چرا این شهر که روزگاری پایگاه قیام‌ ها و مهد دانشمندان بود، چنین سوء شهرتی یافته است.

همچنین، نویسنده به این نکته می ‌پردازد که چرا امیرالمؤمنین علی (ع) علی ‌رغم نارضایتی ‌های مکرر از کوفیان، این شهر را به عنوان مرکز خلافت انتخاب کرد و امیدوار بود که کوفیان به وی وفادار بمانند.

در متن کتاب، به خطبه‌ های امیرالمؤمنین اشاره شده است که نشان‌ دهنده نارضایتی او از عدم همکاری کوفیان است. او در یکی از خطبه ‌هایش از بی‌ وفایی کوفیان ابراز تأسف کرده و حتی دعا کرده که خداوند افرادی بهتر از آنان را به او عطا کند.

این فضا پس از روی کار آمدن یزید بن معاویه و تصمیم امام حسین (ع) برای قیام علیه او، دوباره بازتاب می ‌یابد. امام حسین (ع) به دعوت کوفیان پاسخ مثبت می‌ دهد، با وجود اینکه خود و خانواده ‌اش در طول تاریخ با بی ‌وفایی کوفیان مواجه بوده ‌اند.

کتاب همچنین به سرنوشت زید شهید، فرزند امام زین العابدین (ع)، اشاره می ‌کند که با وجود آگاهی از سابقه‌ نامناسب کوفیان، در نهایت به قیام پرداخته و نتیجه‌ اش همان شکست و سوزاندن جسد او بوده است. نویسنده با تأکید بر تکرار این الگو در قیام‌ های مختلف سادات انقلابی، به این نتیجه می ‌رسد که بی‌ وفایی کوفیان بر تاریخ اسلام تأثیرات عمیقی گذاشته است.

در نهایت، نویسنده با مراجعه به منابع معتبر شیعه و سنی، علل و انگیزه ‌های توجه رجال اهل بیت به کوفیان را بررسی می ‌کند و نشان می‌ دهد که اگرچه کوفیان به دلیل پیمان‌ شکنی و سستی در یاری امامان، ضربات سنگینی به اسلام وارد کردند، اما هم ‌زمان، به عنوان یکی از با ایمان ‌ترین و شجاع ‌ترین گروه ‌های مسلمان در تاریخ شناخته می ‌شوند.

نویسنده در تلاش است تا نقش سیاسی، دینی و فکری کوفیان و تأثیرات آن بر تاریخ اسلام را به ‌طور جامع و مستند مورد بررسی قرار دهد.

منبع: