نهج البلاغه از زمان تألیفش توجه بسیاری از اهل علم و ادب را به خود جلب کرده و به عنوان یکی از منابع مهم و بی بدیل در تاریخ اسلامی شناخته شده است. شارحان نهج البلاغه با دقت و تلاش فراوان به ترجمه و تفسیر این اثر ارزشمند پرداخته اند و هر یک به اندازه استعداد و ذوق خود، گنجینه هایی از این دریای بی کران را استخراج کرده اند. از مطالعه و بررسی شارحان نهج البلاغه می توان به اهمیت و تأثیر این کتاب در جوامع مختلف پی برد.
این تلاش ها نه تنها نشان دهنده ارزش نهج البلاغه است، بلکه نقش برجسته شارحان نهج البلاغه در انتقال و تفسیر این اثر بی نظیر را نیز به خوبی نمایان می سازد. از این رو، مطالعه و تحقیق در مورد شارحان نهج البلاغه می تواند به فهم بهتر و عمق بیشتری از این کتاب مقدس و تأثیرات گسترده آن در تاریخ علم و ادب منجر شود.
شارحان نهج البلاغه
كتاب مقدس نهج البلاغه از زمان مولف بزرگوارش مورد توجه اهل علم و ادب بوده است و گروهی از علما و محققان به ترجمه و شرح آن پرداخته اند و هر كدام به اندازه استعداد و ذوق خود از این دریای بیكران درهای گرانبهایی را استخراج كرده اند.
از مطالعه و تحقیق درباره نهج البلاغه به خوبی معلوم می گردد كه این كتاب از زمان تالیف، جای خود را در میدان علم و ادب باز كرد و توجه جوامع مختلف را به طرف خود كشانید، از سلسله اجازات نهج البلاغه، كه خود مقاله ای می شود اهمیّت این موضوع بخوبی روشن است.
1- سید رضی
نخستین كسی كه نهج البلاغه را مورد بررسی قرار داده و كلمات و الفاظ مشكله آن را شرح و تفسیر كرده است، مولّف گرانقدر آن سید رضی بوده كه برای شاگردان خود بیان می كرده است و در نهج البلاغه های مطبوع تفسیرهای او در ذیل بعضی از خطب آمده است.
در نسخه ای كه سید رضی از نهج البلاغه به خط خود نوشته و این نسخه تا زمان «ابن میثم» در بغداد محفوظ بوده و شارحان نهج البلاغه مانند «قطب الدین كیدری» و «قطب الدین راوندی» و «ابن ابی الحدید» هم این نسخه را دیده و در آثار خود از آن نام برده اند معلوم می شود كه سید رضی در حاشیه آن مطالبی نوشته بوده است.
«قطب الدین كیدری» در «حدائق الحقائق» و «قطب الدین راوندی» در «منهاج البراعه» در ذیل بعضی از كلمات نهج البلاغه تفسیرهایی از سید رضی نقل می كنند كه در نهج البلاغه های موجود ذكر شده است و از این جا معلوم است كه ناسخان نخستین نهج البلاغه تمام حواشی و تعلیقات سید رضی را نقل نكرده اند.
۲- سید مرتضی علم الهدی
ایشان برادر بزرگ سید رضی بوده و در شرح حال او و آثارش آمده كه او خطبه های نهج را برای شاگردان خود املا می كرده است. یكی از آثار علم الهدی شرح و تفسیر خطبه شقشقیه است، «قطب الدین كیدری» در شرح نهج البلاغه خود به نام «حدائق الحقائق» تمام این خطبه و شرح را آورده و گوید: من این شرح را در یك جا یافتم و تمام آن را در این جا آوردم.
۳- امام احمد بن محمد بن وبری خوارزمی
او از دانشمندان و محققان قرن ششم هجری است و با «بیهقی» معاصر بوده، یكی از آثار مشهور او شرح نهج البلاغه است، متأسفانه از این شرح اثری در دست نیست و لیكن «كیدری» از وی بسیار روایت می كند.
«علی بن زید بیهقی» در شرح خود بنام «معارج نهج البلاغه» گوید: از كسانی كه خبرش را شنیده و اثرش را نیز دیده ولی شخص او را ندیده ام، «امام احمد بن محمد و بری» است كه او را شیخ جلیل می گویند و او مشكلات كتاب نهج البلاغه را شرح داده و تفسیر كرده است.
از این شارح و خصوصیات او كه در كجا زندگی می كرده و طریقه اش چه بوده اطلاعی در دسترس نیست.
۴- ابو الحسن علی بن زید بیهقی
یكی از علمای بزرگ و محققان قرن ششم هجری است و در سبزوار و نیشابور زندگی می كرد و به كارهای علمی اشتغال داشت، این عالم جلیل القدر بیش از هفتاد كتاب در موضوعات مختلف تالیف كرده است كه هر یك از آن ها در باب خود در خور اهمیت می باشد.
یكی از آثار گرانقدر كتابی است بنام «معارج نهج البلاغه» كه نسخه ای از آن در آستان مقدس حضرت امام رضا (ع) محفوظ است، بیهقی نخستین كسی است كه بعنوان یکی از شارحان نهج البلاغه همه خطب نهج البلاغه را شرح داده و از جنبه های مختلف بحث می كند.
علی بن زید بیهقی گوید: من نهج البلاغه را نزد پدرم خواندم و با این كتاب آشنا شدم و از حقایق و دقائق آن اطلاع یافتم و بعد خود را آماده كردم تا شرحی مبسوط برای آن بنویسم تا همگان از این كتاب بهره مند شوند.
او در جمادی الاول سال ۵۵۲ شرح خود را پایان داد و در سال ۵۶۵ در بیهق در گذشت و در قریه شتمه در نزدیك سبزوار دفن گردید و قبرش اكنون زیارتگاه است. نسخه ای كه در كتابخانه آستان قدس رضوی موجود است بسیار مغلوط می باشد و قابل قرائت نیست.
نگارنده این سطور عكسی از این نسخه را در دست دارد و برای تهیه نسخه دوم كوشش بسیار كرده ولی متاسفانه از این فعالیت ها تاكنون نتیجه نگرفتم. علامه تهرانی صاحب الذریعة گوید: نسخه ای از این كتاب در كتابخانه شیخ محمد صالح در قطیف بوده و ما در این باره مكاتباتی با قطیف و بحرین و ریاض انجام دادیم، ولی نتیجه مطلوب بدست نیاوردیم.
۵- ضیاء الدین ابوالرضا فضل اللّه بن علا حسینی راوندی
از رجال علم و ادب و مشاهیر عصر خود بود و در شهر كاشان اقامت داشت و آثار زیادی از نظم و نثر تالیف كرد و در كتب رجال از وی بسیار تجلیل شده و از فضل و كمال و ادب و دانش او سخن گفته اند.
تاج الاسلام سخنانی در كتاب انساب ذیل «راوند» و «قاشان» از وی یاد می كند و گوید: در شهر كاشان به منزل سید فاضل ابو الرضا علوی حسینی رفتم، پس از این كه درب منزلش را كوبیدم و منتظر شدم تا درب خانه را به رویم بگشایند، متوجه شدم با گچ بالای در خانه اش نوشته اند:
«إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا»[1] و پس از لحظه ای توقف در خانه گشوده شد و من او را ملاقات كرد و در این بین مذاكراتی انجام شد و من تعدادی از اشعار او را یادداشت كردم.
ابو الرضا راوندی شرحی بر نهج البلاغه نوشته و علامه مجلسی در فتن بحار الانوار از این شرح نقل می كند این محقق عالیقدر نسخه ای از نهج البلاغه را از روی نسخه سید رضی برای خود نوشت و بعد حواشی و تعلیقاتی به رشته تحریر در آورد.
۶- سعید بن هبهٔ اللّه قطب الدین راوندی
متوفی در شوال ۵۷۳ از فقها و محدثین عصر خود به شمار بود، او شرحی بر نهج البلاغه نوشته و نام آن را «منهاج البراعه» گذاشته است، بطوری كه از مقدمه این شرح معلوم می گردد، وی نخست خطبه اول نهج البلاغه را شرح و تفسیر كرده و سپس بعنوان یکی از شارحان نهج البلاغه به این شرح مفصل پرداخته است.
شرح قطب الدین راوندی از شروح معروفی است كه از عصر شارح، مورد توجّه پویندگان راه نهج البلاغه بوده و شارحین از آن استفاده كرده اند، نگارنده این سطور اكنون سه نسخه از این كتاب را در دست دارد و مدت ها روی آن كار كرده و تحقیق نموده است، انشاء اللّه بزودی چاپ و در دسترس همگان قرار خواهد گرفت.
۷- قطب الدین محمد بن حسین كیدری بیهقی
او از ادبا و شعرا و محققان معروف قرن ششم هجری است. بعنوان یكی از شارحان نهج البلاغه، او مردی جلیل القدر و دانشمندی بزرگ و ادیبی نامور و شاعری ارجمند بود و به طوری كه از شرحش بر نهج البلاغه معلوم می گردد او در بسیاری از علوم تبحر داشته است.
شرح نهج البلاغه كیدری مجموعه ای از علوم و معارف اسلامی است كه در ذیل خطبه ها شارح محقق آورده است این شرح یكی از جامع ترین شروح نهج البلاغه است كه خواندن آن آدمی را به نشاط می آورد و به حقایق آشنا می گرداند.
این شرح كه نامش حدائق الحقائق است هنوز چاپ نشده و اهل علم و ادب فقط نامی از آن در كتاب ها دیده و یا شنیده اند نگارنده پس از تتبع و تفحص زیاد سه نسخه از این كتاب را به دست آورده و روی آن تحقیق كرده كه انشاء اللّه به زودی چاپ خواهد شد.
۸- علی بن ناصر
یکی از مشهورترین شروح نهج البلاغه، شرح «علی بن ناصر» است، گویند: علی بن ناصر معاصر سید رضی جامع نهج البلاغه بوده و شرحش «اعلام نهج البلاغه» نام دارد. مولف كشف الحجب، این مطلب را عنوان كرده و دیگران از وی این گفته را نقل كرده اند.
بررسی نسخه خطی رامپور هندوستان در واقع مشخصات دقیقی از نویسنده و زمان تألیف آن ارائه نمی دهد. این كتاب را نمی توان اولین شرح نهج البلاغه دانست، بلکه مجموعه ایست از حواشی بر نهج البلاغه گویا عالمی جلیل القدر كه نهج البلاغه را مطالعه می كرده تفسیر بعضی از لغات و الفاظ مشكله را از حواشی نسخ نهج البلاغه گرد آورده و از نسخه سید رضی نیز استفاده كرده است. این اثر در قرن ششم و یا هفتم تألیف شده است.
۹- عزالدین عبد الحمید بن ابی الحدید
او در سال ۵۸۶ در مدائن متولد شد و در بغداد كه در آن ایام از مراكز مهم علم و ادب و سیاست بود دانش و كمال آموخت و پس از اندكی، جایی برای خود در محافل اهل علم و ادب باز كرد و توجه محافل ادبی و علمی و سیاسی بغداد را جلب نمود.
از این دانشمند بزرگ و ادیب عالیقدر و مورخ بی نظیر كه جامع همه علوم و معارف اسلامی بود آثار زیادی از نظم و نثر در دست هست كه هر یك از آن ها مبین اطلاعات وسیع و احاطه او به مسائل و موضوعات مذهبی می باشد.
یكی از آثار جاودانی و پر ارزش ابن ابی الحدید شرح نهج البلاغه است كه آن را در سال ۶۴۴ به نام «مؤید الدین ابو طالب محمد بن احمد علقمی» وزیر معتصم عباسی آخرین خلیفه بنی عباس تالیف كرد و به او هدیه نمود.
۱۰- ابن ابی الحدید معتزلی
وی یکی دیگر از شارحان نهج البلاغه، به طوری كه خودش گفته چهار سال و هشت ماه به اندازه زمان خلافت امیر المومنین (ع) روی این شرح كار كرده است، پس از اتمام كتاب، نسخه را برای ابن علقمی فرستاد و او توسط برادرش موفق الدین، جوائزی را برای شارح فرستاد و از او تجلیل كرد.
کتاب «شرح ان ابی الحدید» جامع ترین و مشروح ترین شروح نهج البلاغه است و مانند دریایی موّاج است كه در آن همه گونه گوهرهای ارزنده به دست می آید، این شرح مجموعه بزرگی است از ادب، تاریخ، عقاید مباحثات كلامی و احتجاجات و مناظرات و حوادث و وقایع قرن نخستین اسلام این كتاب از موفق ترین كتب اسلامی است و مكرر در ایران و مصر و بیروت چاپ شده است.
۱۱- کمال الدّین عبد الرّحمان بن محمد عتائقی حلّی
از علما و دانشمندان بزرگ عصر خود بود و علوم و فنون زمان خود را بخوبی فرا گرفت، آثار او هم اكنون در نجف اشرف در خزانه علوی موجود است و خط او در این آثار كه در سال ۷۳۲ نوشته شده دیده می شود.
یكی از آثار او شرح نهج البلاغه است، مؤلف ریاض العلما از او بسیار تجلیل می كند و گوید: من شرح نهج البلاغه ابن عتائقی را دیدم كه در آن نوشته شده بود مجلد سوم از شرح نهج تالیف ابن عتائقی و این نسخه در سال ۷۸۶ تحریر شده بود.
شرح ابن عتائقی یكی از شروح معتبر نهج البلاغه است، متاسفانه اكنون نسخه كامل از آن در دست نیست و مقداری از آن در دست محقق دانشمند ابن یوسف بوده كه در كتاب خود از آن یاد می كند و ثلثی از این شرح نیز در كتابخانه مدرسه نمازی شهرستان خوی موجود است.
۱۲- ابوالفضائل حسن بن محمد صغانی
در سال ۵۷۷ در لاهور مركز ایالت پنجاب در پاكستان امروزی متولد شد، وی پس از تكمیل تحصیلات رهسپار بغداد شد و در این شهر به مطالعه و تحقیق پرداخت و كتاب های زیادی در علم لغت و ادب تالیف كرد.
یكی از آثار او شرح نهج البلاغه است كه در فهرست كتاب «تحفة الابرار» ذكر شده است و صاحب ریاض از آن نقل می كند، صغانی پس از مدتی كه در بغداد و سایر بلاد معروفه به كارهای علمی مشغول بود و در سال ۶۵۰ درگذشت.
ابو الفضائل صغانی از چغانیان ماوراء النهر بود و پدرانش از آن جا به هندوستان مهاجرت كرده بودند او از مشاهیر اهل ادب و لغت می باشد و گفته هایش در علم لغت و اشتقاق مورد استناد قرار می گیرد، كتاب مجمع البحرین و عباب و تكمله و شوارد از آثار ارزنده این مرد بزرگ است.
۱۳- جمال الدین حسن بن یوسف (علامه حلّی)
از بزرگان فقهاء و متكلمین شیعه و علماء امامیه و از مشاهیر رجال علم و ادب است، علامه حلی بیش از پانصد كتاب و رساله در فقه، اصول كلام و ادب تالیف كرد كه تعدادی از آن ها چاپ شده است.
یكی از آثار این عالم جلیل القدر شرح نهج البلاغه است كه خود علّامه در كتاب «خلاصة الأقوال» آن را در ضمن آثار و تالیفات خود ذكر می كند، كسانی كه درباره نهج البلاغه بحث كرده اند از این شرح نام برده اند و لیكن از خصوصیات آن اطلاعی در دست نبوده است.
شرحی از نهج البلاغه تألیف شده در قرن هشتم به دست آمده که به سبب نبودن صفحات ابتدایی و انتهایی آن، نام شارح را مشخص نمی کند. این اثر به احتمال زیاد از آثار علامه حلی است و در آن لغات مشکل، اعراب، فصاحت و بلاغت خطبه ها توضیح داده شده است. تاریخ تألیف این اثر و ارتباط شارح آن با خواجه رشید الدین فضل الله همدانی نیز بر این فرضیه تأکید می کند. اگر نسخه کامل این شرح پیدا شود، ممکن است جامع ترین تفسیر نهج البلاغه باشد.
۱۴- کمال الدین میثم بن علی بحرانی
یكی از علما و متكلمین عالیقدر است و شهرت وی بی نیاز از هر گونه توصیف است، «ابن میثم بحرانی» در سال ۶۷۹ در گذشت این عالم جلیل القدر چند شرح بر نهج البلاغه نوشته كه به شرح كبیر و متوسط و صغیر معروف هستند.
بعنوان یکی از شارحان نهج البلاغه، شرح خود را به «عطاملك جوینی» وزیر معروف هدیه كرد، شرح ابن میثم یكی از مشهورترین شروح نهج البلاغه است كه در آن بیشتر به موضوعات كلامی و فلسفی و ادبی پرداخته و مكرّر چاپ شده است و دو شرح دیگر هنوز چاپ نشده و نسخه های آن موجود است.
۱۵- قاضی عبد الجبّار
دانشمند و محقّق مشهور «افندی» مؤلف ریاض العلماء گوید: ابن عتائقی حلّی شارح نهج البلاغه در شرح خود از شرح نهج البلاغه «قاضی عبد الجبّار» بسیار استفاده كرده و مطالبی از آن در كتابش نقل می كند و به گفته هایش استناد می نماید.
نگارنده این مقاله گوید: این «عبد الجبّار» شناخته نشد و معلوم نیست در كجا زندگی می كرده و در چه قرنی بوده، در كتب رجال گروهی بنام عبد الجبّار در فهرست رجال علم و ادب ذكر شده اند و معلوم نیست شارح مورد نظر كدام یك از آن ها بوده و در چه زمانی می زیسته است.
۱۶- ابوطالب تاج الدّین
معروف به «ابن السّاعی» از علماء و رجال بغداد بود و در سال ۶۷۴ درگذشت. او آثار و تألیفات زیادی از خود به جای گذاشت كه یكی از آن ها شرح نهج البلاغه است، مؤلّف منتخب المختار را از شرح مذكور نقل می كند.
۱۷- رضی الدّین علی بن موسی بن طاوس حلی
عالم جلیل القدر و شریف بزرگوار از رجال بزرگ علم و دین و از زهاد و عباد به شمار هستند، از این عالم زاهد آثار و تألیفات بسیاری از لوازم و معارف اسلامی به جای مانده است كه هر یك از آن ها در موضوع خود اهمیّت ویژه ای دارد.
یكی از این آثار ارزنده شرح نهج البلاغه است و شیخ جلیل القدر حاج میرزا حسین نوری در خاتمه مستدرك از این كتاب نام می برد و لیكن از این شرح و نسخه آن اطّلاعی در دست نیست و مانند آثار دیگر او از بین رفته است.
۱۸- محمد بن عمر فخر الدین رازی
یكی از مشاهیر علمای اسلام است و آثار زیادی از كلام، فلسفه تفسیر قرآن از روی باقی مانده كه هر یك از آن ها در موضوع خود مورد استفاده می باشد، فخر الدّین رازی در بلاد خراسان و مدارس ما وراء النّهر به تحصیل و كسب معارف اشتغال داشت.
فخر الدّین پس از مدّت ها گردش در شهرها سرانجام در هرات خراسان رحل اقامت افكند و در سال ۶۰۶ در این شهر در گذشت و قبرش اكنون در بیرون شهر هرات زیارتگاه است، یكی از آثار او شرح نهج البلاغه می باشد كه « » در «آثار الأحكام» از آن نام برده است.
۱۹- امام محمود ملاحمی خوارزمی
یكی از شارحان نهج البلاغه است، علی بن زید بیهقی در كتاب معارج نهج البلاغه از این كتاب نام برده و گوید: ملاحمی خوارزمی مشكلات نهج البلاغه را تفسیر كرده و بر الفاظ نادره آن شرحی نوشته است.
۲۰- سدید الدین محمود بن میرك رازی
امام كامل عالمی بزرگ و محققی توانا بوده و در حل مشكلات و مسائل علمی و ادبی تخصص و تبحر داشته است، یكی از آثار ارزنده او كتابی است در پیرامون نهج البلاغه، علی بن زید بیهقی در شرح نهج البلاغه از این اثر یاد می كند.
۲۱- سعد الدین تفتازانی
او از دهكده تفتازان بوده و این قریه هم اكنون در شمال غربی شهرستان قوچان كنار مرز ایران و شوروی واقع است، تفتازانی در خوارزم به تحصیل پرداخت و در علوم ادبی مقام ارجمندی پیدا كرد و كتاب معروف مطول از آثار او می باشد.
سعد الدین تفتازانی كتابی در شرح نهج البلاغه نوشت و علماء رجال در شرح حالش از این شرح نام برده اند، ولی از نسخه آن اكنون اطلاعی در دست نیست، وی در سال ۷۹۲ در شهر سرخس در گذشت و آثاری از علم و ادب از خود به جای گذاشت.
۲۲- امام موید باللّه یحیی بن حمزه علوی
كه نسبتش به امام هادی (ع) می رسد، شرحی بر نهج البلاغه نوشته و نامش را الدیباج الوضی نهاده است، نسخه ای از این شرح كه در سال ۷۰۱ تحریر شده است در كتابخانه شیخ محمد سماوی در نجف اشرف می باشد.
۲۳- شیخ ابوالفضل یحیی بن ابی طّی بخاری
در سال ۵۷۵ در حلب متولد شد و در حالی كه به تجارت مشغول بود به فرا گرفتن علوم و معارف نیز پرداخت او شاعری عالیقدر بود و با سلاطین ایوبی رفت و آمد داشت و آنان را مدح می كرد.
این عالم بزرگ فقه را از ابن شهر آشوب آموخت و مذهب شیعه را قبول كرد و در اصول و علم قرائت نیز مقام شامخی پیدا كرد و آثار زیادی از خود به جای گذاشت، یكی از تالیفات او شرح نهج البلاغه است كه در شش مجلد نوشته بود، او در سال ۶۳۰ در گذشت.
نتیجه گیری
نهج البلاغه، این کتاب گرانقدر، از زمان تألیف خود توسط سید رضی، همواره مورد توجه اهل علم و ادب بوده است. شارحان نهج البلاغه، با بهره گیری از استعداد و ذوق خود، به ترجمه و شرح این اثر پرداخته اند و هر یک به نوبه خود درهای گرانبهایی از این دریای بی کران استخراج کرده اند.
از مطالعه و تحقیق درباره نهج البلاغه به خوبی معلوم می گردد که این کتاب از زمان تألیف، جایگاه ویژه ای در میدان علم و ادب پیدا کرده و توجه جوامع مختلف را به خود جلب کرده است. سلسله اجازات نهج البلاغه، که خود مقاله ای مستقل می شود، اهمیت این موضوع را به خوبی روشن می سازد. شارحان نهج البلاغه با تلاش های خود، این اثر را به یکی از مهم ترین منابع شناخت اسلام و ارزش های دینی تبدیل کرده اند و نقش بسزایی در ترویج و تبیین معارف آن داشته اند.
پی نوشت
[1] . احزاب، 33.
منابع
- قرآن کریم.
- ان ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1363.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، المعهد الالمانی للابحاث الشرقية، 1429ق.
- بیهقی، علی بن زید، معارج نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1409ق.
- راوندی، قطب الدین، منهاج البراعة في شرح نهجالبلاغة، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1406ق.
- شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، دار الهجرة، 1414ق.
- طبرسی، حسن بن علی، تحفة الابرار في مناقب الائمة الاطهار علیهمالسلام، تهران، دفتر نشر ميراث مکتوب، 1376.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال في معرفة الرجال، بی جا، نشر الفقاهة، 1417ق.
- کنتوری، اعجاز حسین، كشف الحجب و الأستار عن أسماء الكتب و الأسفار، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1409ق.
- کیدری بیهقی، قطب الدین، حدائق الحقائق في شرح نهجالبلاغة، قم، بنیاد نهجالبلاغه، 1416ق.
- موید، یحیی بن حمزه، الدیباج الوضی، صنعا، موسسه امام زید بن علی الثقافیة، 1424ق.
منبع مقاله | با اقتباس و ویرایش از:
عطاردی، عزیزالله، «شارحان نهج البلاغه از قرن پنجم تا هشتم»، از کتاب: کاوشی در نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1364.
شارحان نهج البلاغه از قرن پنجم تا هشتم هجری قمری
نهج البلاغه از زمان تألیفش توجه بسیاری از اهل علم و ادب را به خود جلب کرده و به عنوان یکی از منابع مهم و بی بدیل در تاریخ اسلامی شناخته شده است. شارحان نهج البلاغه با دقت و تلاش فراوان به ترجمه و تفسیر این اثر ارزشمند پرداخته اند و هر یک به اندازه استعداد و ذوق خود، گنجینه هایی از این دریای بی کران را استخراج کرده اند. از مطالعه و بررسی شارحان نهج البلاغه می توان به اهمیت و تأثیر این کتاب در جوامع مختلف پی برد.
این تلاش ها نه تنها نشان دهنده ارزش نهج البلاغه است، بلکه نقش برجسته شارحان نهج البلاغه در انتقال و تفسیر این اثر بی نظیر را نیز به خوبی نمایان می سازد. از این رو، مطالعه و تحقیق در مورد شارحان نهج البلاغه می تواند به فهم بهتر و عمق بیشتری از این کتاب مقدس و تأثیرات گسترده آن در تاریخ علم و ادب منجر شود.
شارحان نهج البلاغه
كتاب مقدس نهج البلاغه از زمان مولف بزرگوارش مورد توجه اهل علم و ادب بوده است و گروهی از علما و محققان به ترجمه و شرح آن پرداخته اند و هر كدام به اندازه استعداد و ذوق خود از این دریای بیكران درهای گرانبهایی را استخراج كرده اند.
از مطالعه و تحقیق درباره نهج البلاغه به خوبی معلوم می گردد كه این كتاب از زمان تالیف، جای خود را در میدان علم و ادب باز كرد و توجه جوامع مختلف را به طرف خود كشانید، از سلسله اجازات نهج البلاغه، كه خود مقاله ای می شود اهمیّت این موضوع بخوبی روشن است.
1- سید رضی
نخستین كسی كه نهج البلاغه را مورد بررسی قرار داده و كلمات و الفاظ مشكله آن را شرح و تفسیر كرده است، مولّف گرانقدر آن سید رضی بوده كه برای شاگردان خود بیان می كرده است و در نهج البلاغه های مطبوع تفسیرهای او در ذیل بعضی از خطب آمده است.
در نسخه ای كه سید رضی از نهج البلاغه به خط خود نوشته و این نسخه تا زمان «ابن میثم» در بغداد محفوظ بوده و شارحان نهج البلاغه مانند «قطب الدین كیدری» و «قطب الدین راوندی» و «ابن ابی الحدید» هم این نسخه را دیده و در آثار خود از آن نام برده اند معلوم می شود كه سید رضی در حاشیه آن مطالبی نوشته بوده است.
«قطب الدین كیدری» در «حدائق الحقائق» و «قطب الدین راوندی» در «منهاج البراعه» در ذیل بعضی از كلمات نهج البلاغه تفسیرهایی از سید رضی نقل می كنند كه در نهج البلاغه های موجود ذكر شده است و از این جا معلوم است كه ناسخان نخستین نهج البلاغه تمام حواشی و تعلیقات سید رضی را نقل نكرده اند.
۲- سید مرتضی علم الهدی
ایشان برادر بزرگ سید رضی بوده و در شرح حال او و آثارش آمده كه او خطبه های نهج را برای شاگردان خود املا می كرده است. یكی از آثار علم الهدی شرح و تفسیر خطبه شقشقیه است، «قطب الدین كیدری» در شرح نهج البلاغه خود به نام «حدائق الحقائق» تمام این خطبه و شرح را آورده و گوید: من این شرح را در یك جا یافتم و تمام آن را در این جا آوردم.
۳- امام احمد بن محمد بن وبری خوارزمی
او از دانشمندان و محققان قرن ششم هجری است و با «بیهقی» معاصر بوده، یكی از آثار مشهور او شرح نهج البلاغه است، متأسفانه از این شرح اثری در دست نیست و لیكن «كیدری» از وی بسیار روایت می كند.
«علی بن زید بیهقی» در شرح خود بنام «معارج نهج البلاغه» گوید: از كسانی كه خبرش را شنیده و اثرش را نیز دیده ولی شخص او را ندیده ام، «امام احمد بن محمد و بری» است كه او را شیخ جلیل می گویند و او مشكلات كتاب نهج البلاغه را شرح داده و تفسیر كرده است.
از این شارح و خصوصیات او كه در كجا زندگی می كرده و طریقه اش چه بوده اطلاعی در دسترس نیست.
۴- ابو الحسن علی بن زید بیهقی
یكی از علمای بزرگ و محققان قرن ششم هجری است و در سبزوار و نیشابور زندگی می كرد و به كارهای علمی اشتغال داشت، این عالم جلیل القدر بیش از هفتاد كتاب در موضوعات مختلف تالیف كرده است كه هر یك از آن ها در باب خود در خور اهمیت می باشد.
یكی از آثار گرانقدر كتابی است بنام «معارج نهج البلاغه» كه نسخه ای از آن در آستان مقدس حضرت امام رضا (ع) محفوظ است، بیهقی نخستین كسی است كه بعنوان یکی از شارحان نهج البلاغه همه خطب نهج البلاغه را شرح داده و از جنبه های مختلف بحث می كند.
علی بن زید بیهقی گوید: من نهج البلاغه را نزد پدرم خواندم و با این كتاب آشنا شدم و از حقایق و دقائق آن اطلاع یافتم و بعد خود را آماده كردم تا شرحی مبسوط برای آن بنویسم تا همگان از این كتاب بهره مند شوند.
او در جمادی الاول سال ۵۵۲ شرح خود را پایان داد و در سال ۵۶۵ در بیهق در گذشت و در قریه شتمه در نزدیك سبزوار دفن گردید و قبرش اكنون زیارتگاه است. نسخه ای كه در كتابخانه آستان قدس رضوی موجود است بسیار مغلوط می باشد و قابل قرائت نیست.
نگارنده این سطور عكسی از این نسخه را در دست دارد و برای تهیه نسخه دوم كوشش بسیار كرده ولی متاسفانه از این فعالیت ها تاكنون نتیجه نگرفتم. علامه تهرانی صاحب الذریعة گوید: نسخه ای از این كتاب در كتابخانه شیخ محمد صالح در قطیف بوده و ما در این باره مكاتباتی با قطیف و بحرین و ریاض انجام دادیم، ولی نتیجه مطلوب بدست نیاوردیم.
۵- ضیاء الدین ابوالرضا فضل اللّه بن علا حسینی راوندی
از رجال علم و ادب و مشاهیر عصر خود بود و در شهر كاشان اقامت داشت و آثار زیادی از نظم و نثر تالیف كرد و در كتب رجال از وی بسیار تجلیل شده و از فضل و كمال و ادب و دانش او سخن گفته اند.
تاج الاسلام سخنانی در كتاب انساب ذیل «راوند» و «قاشان» از وی یاد می كند و گوید: در شهر كاشان به منزل سید فاضل ابو الرضا علوی حسینی رفتم، پس از این كه درب منزلش را كوبیدم و منتظر شدم تا درب خانه را به رویم بگشایند، متوجه شدم با گچ بالای در خانه اش نوشته اند:
«إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا»[1] و پس از لحظه ای توقف در خانه گشوده شد و من او را ملاقات كرد و در این بین مذاكراتی انجام شد و من تعدادی از اشعار او را یادداشت كردم.
ابو الرضا راوندی شرحی بر نهج البلاغه نوشته و علامه مجلسی در فتن بحار الانوار از این شرح نقل می كند این محقق عالیقدر نسخه ای از نهج البلاغه را از روی نسخه سید رضی برای خود نوشت و بعد حواشی و تعلیقاتی به رشته تحریر در آورد.
۶- سعید بن هبهٔ اللّه قطب الدین راوندی
متوفی در شوال ۵۷۳ از فقها و محدثین عصر خود به شمار بود، او شرحی بر نهج البلاغه نوشته و نام آن را «منهاج البراعه» گذاشته است، بطوری كه از مقدمه این شرح معلوم می گردد، وی نخست خطبه اول نهج البلاغه را شرح و تفسیر كرده و سپس بعنوان یکی از شارحان نهج البلاغه به این شرح مفصل پرداخته است.
شرح قطب الدین راوندی از شروح معروفی است كه از عصر شارح، مورد توجّه پویندگان راه نهج البلاغه بوده و شارحین از آن استفاده كرده اند، نگارنده این سطور اكنون سه نسخه از این كتاب را در دست دارد و مدت ها روی آن كار كرده و تحقیق نموده است، انشاء اللّه بزودی چاپ و در دسترس همگان قرار خواهد گرفت.
۷- قطب الدین محمد بن حسین كیدری بیهقی
او از ادبا و شعرا و محققان معروف قرن ششم هجری است. بعنوان یكی از شارحان نهج البلاغه، او مردی جلیل القدر و دانشمندی بزرگ و ادیبی نامور و شاعری ارجمند بود و به طوری كه از شرحش بر نهج البلاغه معلوم می گردد او در بسیاری از علوم تبحر داشته است.
شرح نهج البلاغه كیدری مجموعه ای از علوم و معارف اسلامی است كه در ذیل خطبه ها شارح محقق آورده است این شرح یكی از جامع ترین شروح نهج البلاغه است كه خواندن آن آدمی را به نشاط می آورد و به حقایق آشنا می گرداند.
این شرح كه نامش حدائق الحقائق است هنوز چاپ نشده و اهل علم و ادب فقط نامی از آن در كتاب ها دیده و یا شنیده اند نگارنده پس از تتبع و تفحص زیاد سه نسخه از این كتاب را به دست آورده و روی آن تحقیق كرده كه انشاء اللّه به زودی چاپ خواهد شد.
۸- علی بن ناصر
یکی از مشهورترین شروح نهج البلاغه، شرح «علی بن ناصر» است، گویند: علی بن ناصر معاصر سید رضی جامع نهج البلاغه بوده و شرحش «اعلام نهج البلاغه» نام دارد. مولف كشف الحجب، این مطلب را عنوان كرده و دیگران از وی این گفته را نقل كرده اند.
بررسی نسخه خطی رامپور هندوستان در واقع مشخصات دقیقی از نویسنده و زمان تألیف آن ارائه نمی دهد. این كتاب را نمی توان اولین شرح نهج البلاغه دانست، بلکه مجموعه ایست از حواشی بر نهج البلاغه گویا عالمی جلیل القدر كه نهج البلاغه را مطالعه می كرده تفسیر بعضی از لغات و الفاظ مشكله را از حواشی نسخ نهج البلاغه گرد آورده و از نسخه سید رضی نیز استفاده كرده است. این اثر در قرن ششم و یا هفتم تألیف شده است.
۹- عزالدین عبد الحمید بن ابی الحدید
او در سال ۵۸۶ در مدائن متولد شد و در بغداد كه در آن ایام از مراكز مهم علم و ادب و سیاست بود دانش و كمال آموخت و پس از اندكی، جایی برای خود در محافل اهل علم و ادب باز كرد و توجه محافل ادبی و علمی و سیاسی بغداد را جلب نمود.
از این دانشمند بزرگ و ادیب عالیقدر و مورخ بی نظیر كه جامع همه علوم و معارف اسلامی بود آثار زیادی از نظم و نثر در دست هست كه هر یك از آن ها مبین اطلاعات وسیع و احاطه او به مسائل و موضوعات مذهبی می باشد.
یكی از آثار جاودانی و پر ارزش ابن ابی الحدید شرح نهج البلاغه است كه آن را در سال ۶۴۴ به نام «مؤید الدین ابو طالب محمد بن احمد علقمی» وزیر معتصم عباسی آخرین خلیفه بنی عباس تالیف كرد و به او هدیه نمود.
۱۰- ابن ابی الحدید معتزلی
وی یکی دیگر از شارحان نهج البلاغه، به طوری كه خودش گفته چهار سال و هشت ماه به اندازه زمان خلافت امیر المومنین (ع) روی این شرح كار كرده است، پس از اتمام كتاب، نسخه را برای ابن علقمی فرستاد و او توسط برادرش موفق الدین، جوائزی را برای شارح فرستاد و از او تجلیل كرد.
کتاب «شرح ان ابی الحدید» جامع ترین و مشروح ترین شروح نهج البلاغه است و مانند دریایی موّاج است كه در آن همه گونه گوهرهای ارزنده به دست می آید، این شرح مجموعه بزرگی است از ادب، تاریخ، عقاید مباحثات كلامی و احتجاجات و مناظرات و حوادث و وقایع قرن نخستین اسلام این كتاب از موفق ترین كتب اسلامی است و مكرر در ایران و مصر و بیروت چاپ شده است.
۱۱- کمال الدّین عبد الرّحمان بن محمد عتائقی حلّی
از علما و دانشمندان بزرگ عصر خود بود و علوم و فنون زمان خود را بخوبی فرا گرفت، آثار او هم اكنون در نجف اشرف در خزانه علوی موجود است و خط او در این آثار كه در سال ۷۳۲ نوشته شده دیده می شود.
یكی از آثار او شرح نهج البلاغه است، مؤلف ریاض العلما از او بسیار تجلیل می كند و گوید: من شرح نهج البلاغه ابن عتائقی را دیدم كه در آن نوشته شده بود مجلد سوم از شرح نهج تالیف ابن عتائقی و این نسخه در سال ۷۸۶ تحریر شده بود.
شرح ابن عتائقی یكی از شروح معتبر نهج البلاغه است، متاسفانه اكنون نسخه كامل از آن در دست نیست و مقداری از آن در دست محقق دانشمند ابن یوسف بوده كه در كتاب خود از آن یاد می كند و ثلثی از این شرح نیز در كتابخانه مدرسه نمازی شهرستان خوی موجود است.
۱۲- ابوالفضائل حسن بن محمد صغانی
در سال ۵۷۷ در لاهور مركز ایالت پنجاب در پاكستان امروزی متولد شد، وی پس از تكمیل تحصیلات رهسپار بغداد شد و در این شهر به مطالعه و تحقیق پرداخت و كتاب های زیادی در علم لغت و ادب تالیف كرد.
یكی از آثار او شرح نهج البلاغه است كه در فهرست كتاب «تحفة الابرار» ذكر شده است و صاحب ریاض از آن نقل می كند، صغانی پس از مدتی كه در بغداد و سایر بلاد معروفه به كارهای علمی مشغول بود و در سال ۶۵۰ درگذشت.
ابو الفضائل صغانی از چغانیان ماوراء النهر بود و پدرانش از آن جا به هندوستان مهاجرت كرده بودند او از مشاهیر اهل ادب و لغت می باشد و گفته هایش در علم لغت و اشتقاق مورد استناد قرار می گیرد، كتاب مجمع البحرین و عباب و تكمله و شوارد از آثار ارزنده این مرد بزرگ است.
۱۳- جمال الدین حسن بن یوسف (علامه حلّی)
از بزرگان فقهاء و متكلمین شیعه و علماء امامیه و از مشاهیر رجال علم و ادب است، علامه حلی بیش از پانصد كتاب و رساله در فقه، اصول كلام و ادب تالیف كرد كه تعدادی از آن ها چاپ شده است.
یكی از آثار این عالم جلیل القدر شرح نهج البلاغه است كه خود علّامه در كتاب «خلاصة الأقوال» آن را در ضمن آثار و تالیفات خود ذكر می كند، كسانی كه درباره نهج البلاغه بحث كرده اند از این شرح نام برده اند و لیكن از خصوصیات آن اطلاعی در دست نبوده است.
شرحی از نهج البلاغه تألیف شده در قرن هشتم به دست آمده که به سبب نبودن صفحات ابتدایی و انتهایی آن، نام شارح را مشخص نمی کند. این اثر به احتمال زیاد از آثار علامه حلی است و در آن لغات مشکل، اعراب، فصاحت و بلاغت خطبه ها توضیح داده شده است. تاریخ تألیف این اثر و ارتباط شارح آن با خواجه رشید الدین فضل الله همدانی نیز بر این فرضیه تأکید می کند. اگر نسخه کامل این شرح پیدا شود، ممکن است جامع ترین تفسیر نهج البلاغه باشد.
۱۴- کمال الدین میثم بن علی بحرانی
یكی از علما و متكلمین عالیقدر است و شهرت وی بی نیاز از هر گونه توصیف است، «ابن میثم بحرانی» در سال ۶۷۹ در گذشت این عالم جلیل القدر چند شرح بر نهج البلاغه نوشته كه به شرح كبیر و متوسط و صغیر معروف هستند.
بعنوان یکی از شارحان نهج البلاغه، شرح خود را به «عطاملك جوینی» وزیر معروف هدیه كرد، شرح ابن میثم یكی از مشهورترین شروح نهج البلاغه است كه در آن بیشتر به موضوعات كلامی و فلسفی و ادبی پرداخته و مكرّر چاپ شده است و دو شرح دیگر هنوز چاپ نشده و نسخه های آن موجود است.
۱۵- قاضی عبد الجبّار
دانشمند و محقّق مشهور «افندی» مؤلف ریاض العلماء گوید: ابن عتائقی حلّی شارح نهج البلاغه در شرح خود از شرح نهج البلاغه «قاضی عبد الجبّار» بسیار استفاده كرده و مطالبی از آن در كتابش نقل می كند و به گفته هایش استناد می نماید.
نگارنده این مقاله گوید: این «عبد الجبّار» شناخته نشد و معلوم نیست در كجا زندگی می كرده و در چه قرنی بوده، در كتب رجال گروهی بنام عبد الجبّار در فهرست رجال علم و ادب ذكر شده اند و معلوم نیست شارح مورد نظر كدام یك از آن ها بوده و در چه زمانی می زیسته است.
۱۶- ابوطالب تاج الدّین
معروف به «ابن السّاعی» از علماء و رجال بغداد بود و در سال ۶۷۴ درگذشت. او آثار و تألیفات زیادی از خود به جای گذاشت كه یكی از آن ها شرح نهج البلاغه است، مؤلّف منتخب المختار را از شرح مذكور نقل می كند.
۱۷- رضی الدّین علی بن موسی بن طاوس حلی
عالم جلیل القدر و شریف بزرگوار از رجال بزرگ علم و دین و از زهاد و عباد به شمار هستند، از این عالم زاهد آثار و تألیفات بسیاری از لوازم و معارف اسلامی به جای مانده است كه هر یك از آن ها در موضوع خود اهمیّت ویژه ای دارد.
یكی از این آثار ارزنده شرح نهج البلاغه است و شیخ جلیل القدر حاج میرزا حسین نوری در خاتمه مستدرك از این كتاب نام می برد و لیكن از این شرح و نسخه آن اطّلاعی در دست نیست و مانند آثار دیگر او از بین رفته است.
۱۸- محمد بن عمر فخر الدین رازی
یكی از مشاهیر علمای اسلام است و آثار زیادی از كلام، فلسفه تفسیر قرآن از روی باقی مانده كه هر یك از آن ها در موضوع خود مورد استفاده می باشد، فخر الدّین رازی در بلاد خراسان و مدارس ما وراء النّهر به تحصیل و كسب معارف اشتغال داشت.
فخر الدّین پس از مدّت ها گردش در شهرها سرانجام در هرات خراسان رحل اقامت افكند و در سال ۶۰۶ در این شهر در گذشت و قبرش اكنون در بیرون شهر هرات زیارتگاه است، یكی از آثار او شرح نهج البلاغه می باشد كه « » در «آثار الأحكام» از آن نام برده است.
۱۹- امام محمود ملاحمی خوارزمی
یكی از شارحان نهج البلاغه است، علی بن زید بیهقی در كتاب معارج نهج البلاغه از این كتاب نام برده و گوید: ملاحمی خوارزمی مشكلات نهج البلاغه را تفسیر كرده و بر الفاظ نادره آن شرحی نوشته است.
۲۰- سدید الدین محمود بن میرك رازی
امام كامل عالمی بزرگ و محققی توانا بوده و در حل مشكلات و مسائل علمی و ادبی تخصص و تبحر داشته است، یكی از آثار ارزنده او كتابی است در پیرامون نهج البلاغه، علی بن زید بیهقی در شرح نهج البلاغه از این اثر یاد می كند.
۲۱- سعد الدین تفتازانی
او از دهكده تفتازان بوده و این قریه هم اكنون در شمال غربی شهرستان قوچان كنار مرز ایران و شوروی واقع است، تفتازانی در خوارزم به تحصیل پرداخت و در علوم ادبی مقام ارجمندی پیدا كرد و كتاب معروف مطول از آثار او می باشد.
سعد الدین تفتازانی كتابی در شرح نهج البلاغه نوشت و علماء رجال در شرح حالش از این شرح نام برده اند، ولی از نسخه آن اكنون اطلاعی در دست نیست، وی در سال ۷۹۲ در شهر سرخس در گذشت و آثاری از علم و ادب از خود به جای گذاشت.
۲۲- امام موید باللّه یحیی بن حمزه علوی
كه نسبتش به امام هادی (ع) می رسد، شرحی بر نهج البلاغه نوشته و نامش را الدیباج الوضی نهاده است، نسخه ای از این شرح كه در سال ۷۰۱ تحریر شده است در كتابخانه شیخ محمد سماوی در نجف اشرف می باشد.
۲۳- شیخ ابوالفضل یحیی بن ابی طّی بخاری
در سال ۵۷۵ در حلب متولد شد و در حالی كه به تجارت مشغول بود به فرا گرفتن علوم و معارف نیز پرداخت او شاعری عالیقدر بود و با سلاطین ایوبی رفت و آمد داشت و آنان را مدح می كرد.
این عالم بزرگ فقه را از ابن شهر آشوب آموخت و مذهب شیعه را قبول كرد و در اصول و علم قرائت نیز مقام شامخی پیدا كرد و آثار زیادی از خود به جای گذاشت، یكی از تالیفات او شرح نهج البلاغه است كه در شش مجلد نوشته بود، او در سال ۶۳۰ در گذشت.
نتیجه گیری
نهج البلاغه، این کتاب گرانقدر، از زمان تألیف خود توسط سید رضی، همواره مورد توجه اهل علم و ادب بوده است. شارحان نهج البلاغه، با بهره گیری از استعداد و ذوق خود، به ترجمه و شرح این اثر پرداخته اند و هر یک به نوبه خود درهای گرانبهایی از این دریای بی کران استخراج کرده اند.
از مطالعه و تحقیق درباره نهج البلاغه به خوبی معلوم می گردد که این کتاب از زمان تألیف، جایگاه ویژه ای در میدان علم و ادب پیدا کرده و توجه جوامع مختلف را به خود جلب کرده است. سلسله اجازات نهج البلاغه، که خود مقاله ای مستقل می شود، اهمیت این موضوع را به خوبی روشن می سازد. شارحان نهج البلاغه با تلاش های خود، این اثر را به یکی از مهم ترین منابع شناخت اسلام و ارزش های دینی تبدیل کرده اند و نقش بسزایی در ترویج و تبیین معارف آن داشته اند.
پی نوشت
[1] . احزاب، 33.
منابع
منبع مقاله | با اقتباس و ویرایش از:
عطاردی، عزیزالله، «شارحان نهج البلاغه از قرن پنجم تا هشتم»، از کتاب: کاوشی در نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1364.
سیره علمی و عملی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع)
اصل تدریجی بودن و توجه به توانایی های فردی در تربیت علوی (ع)
رعایت اصول انسانی و عدالت در قصاص از دیدگاه نهج البلاغه
دیگر اخبار
سیره علمی و عملی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع)
اصل تدریجی بودن و توجه به توانایی های فردی در تربیت علوی (ع)
رعایت اصول انسانی و عدالت در قصاص از دیدگاه نهج البلاغه
امام علی (ع) دانای اسرار الهی
ویژگی های چهارگانه حکومت امام علی (ع) براساس نهج البلاغه
شناخت دشمن کلید پیروزی و پیشرفت اجتماعی از نگاه امام علی (ع)