امام علی (ع) یکی از شخصیت‌ های برجسته تاریخ اسلام است که در بسیاری از مسائل کلامی و دینی نقشی بی‌ بدیل ایفا کرده است. امام علی (ع) همواره تأکید بر اهمیت عقل در فهم حقیقت داشت، از طرفی معتزله نیز به اصالت عقل باور دارند. همین ارتباط نزدیک میان شیعیان و معتزله به ویژه در مسائل مربوط به توحید و عدل الهی باعث شد تا امام علی (ع) در بسیاری از مباحث کلامی این گروه، جایگاهی ویژه داشته باشد.

برخی معتزلیان به خصوص در بغداد، به برتری امام علی (ع) نسبت به دیگر خلفا اعتقاد داشتند. این گرایش، تأثیر زیادی در شکل‌ گیری اندیشه‌ های کلامی آنان گذاشت و فضیلت امام علی (ع) در میان معتزله مورد توجه ویژه قرار گرفت.

۱. شناسنامه کتاب

نام کتاب: امام علی (ع) في فكر معتزلة بغداد

نویسنده: جواد کاظم نصرالله

تاریخ نشر: ۱۳۴۸ قمری

ناشر: العتبة الحسینیة المقدسة – مؤسسة علوم نهج البلاغة

مکان نشر: کربلاء

زبان: عربی

تعداد صفحات: ۷۴۴

موضوع اصلی: بیان دیدگاه معتزله‌ بغداد پیرامون امام علی (ع)

۲. آشنایی با نویسنده

جواد کاظم ‌منشد نصرالله یکی از پژوهشگران و نویسندگان معاصر در حوزه علوم اسلامی و ادبیات عربی است. او به خاطر آثارش در زمینه نقد و تفسیر متون اسلامی، به ویژه نهج‌ البلاغه، شناخته شده است.

استاد دکتر جواد کاظم منشد یاسین النصرالله، تاریخ ‌نگار و استاد برجسته عراقی، در تاریخ ۱۵ اوت ۱۹۷۱ در عراق به دنیا آمد. ایشان دارای مدرک دکتری در تاریخ و تمدن اسلامی از دانشگاه البصره هستند و از سال ۱۹۹۸ در دانشگاه البصره مشغول به تدریس بوده‌ اند.

دکتر یاسین نصرالله در زمینه تاریخ فکری اسلامی تخصص دارد و رساله دکتری او با عنوان شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید، از منظر اعتزالی درباره امام علی (ع)، به بررسی عمیق اندیشه‌ های اسلامی پرداخته است. او در سال ۲۰۱۱ به درجه استاد ارتقا یافته و در طول سال‌ ها فعالیت علمی خود، به تدریس و تحقیق در زمینه تاریخ اسلامی و تاریخ فکری اسلامی پرداخته است.

یاسین نصرالله همچنین به عنوان رئیس بخش تاریخ در دانشکده ادبیات دانشگاه البصره و مدیر مرکز مطالعات بصره فعالیت کرده است. او در سال ۲۰۱۴ به عنوان مورخ عرب مورد تقدیر قرار گرفت و از آن زمان به عنوان یک چهره علمی معتبر در حوزه تاریخ شناخته می‌شود. برخی از آثار چاپ شده وی عبارتند از:

فضائل أمير المؤمنين المنسوبة لغيره
صاحبة التسبيح المقدس حوارية تاريخية في رد الشبهات عن السيدة فاطمة الزهراء (س)
دراسات ورؤى في تاريخ البصرة
الإمام علي (ع) في رحاب البصرة

۳. انگیزه و اهداف تألیف

هدف اصلی کتاب بررسی دیدگاه ‌های معتزله‌ بغداد در مورد امام علی (ع) و تحلیل نقش و جایگاه امام در نظام فکری و اعتقادی آن ‌ها است. نویسنده با تدوین این اثر سعی دارد فهم عمیق ‌تری از نگاه معتزله به شخصیت و زندگی امام علی (ع) ارائه دهد.

۴. اهمیت و جایگاه کتاب از لحاظ علمی و اعتبار

کتاب با تکیه بر منابع تاریخی و اعتقادی درباره‌ امام علی (ع) و بررسی دقیق اندیشه‌ های معتزله‌ بغداد، به ویژه در پنج فصل جداگانه، اهمیت ویژه‌ ای دارد. این اثر از آن جهت ارزشمند است که جنبه ‌های مختلف زندگی امام علی (ع) و نقش ایشان در سیاست، قضاوت و فلسفه را از منظر معتزله بررسی می ‌کند.

۵. منابع استفاده شده در کتاب الإمام علی (ع) في فكر معتزلة بغداد

متن اصلی اشاره مستقیمی به منابع مورد استفاده ندارد، اما با توجه به محتوای کتاب، از منابع تاریخی و فکری مرتبط با اندیشه ‌های معتزله و زندگی امام علی (ع) استفاده شده است.

۶. ساختار و فصل ‌بندی کتاب

نوشتار حاضر مشتمل بر پنج فصل است:

فصل اول که به تفصیل به بیان نسب امام علی (ع) می ‌پردازد.

فصل دوم به شرح زندگانی حضرت و چگونگی رسیدن ایشان به مقام امامت می ‌پردازد.

فصل سوم به بیان خصوصیات حضرت و ویژگی ‌های فردی و اجتماعی ایشان می ‌پردازد.

فصل چهار: امام علی (ع) و نظام الحکم؛ به شرح و توضیح شیوه‌ های زمامداری، قضاوت، صدور حکم و فرمانروایی آن حضرت می‌ پردازد.

فصل پنجم: این فصل با عنوان امام علی (ع) مصدر افکار، به بیان نظریه‌ معتزله پیرامون آن حضرت می‌ پردازد.

۷. گزارش محتوای کتاب

معتزله فرقه‌ ای کلامی است که در اوایل سده دوم هجری شکل گرفت. این گروه به اصالت عقل در برابر نقل باور دارند و عقل نظری را بر آموزه‌ های وحیانی حاکم می ‌دانند. این اصل تأثیرات عمیقی در کل نظام فکری و عقاید دینی آنان داشته و به برداشت‌ های خاصی از توحید و عدل الهی منجر شده است.

بر همین اساس، آنان به تأویل متونی که به ظاهر با عقل ناسازگار می ‌نمودند، پرداختند. معتزله به ‌ویژه در مقایسه با دیگر متکلمان اهل سنت، به امامیه نزدیک‌ تر هستند و در اصولی همچون توحید و عدل، دیدگاه ‌های مشترکی دارند. در برخی دوره‌ های تاریخی، ارتباط میان شیعیان و معتزله افزایش یافت و به تبادل فکری میان این دو فرقه منجر شد.

برخی پژوهشگران معاصر و نویسندگان قدیمی بر این باورند که شیعیان در علم کلام پیرو معتزله بودند. از سوی دیگر، معتزله نیز تحت تأثیر شیعیان قرار گرفتند و به افکار شیعی نزدیک شدند، چنان که برخی از آنان به برتری امام علی (ع) بر سایر صحابه اعتقاد داشتند، هرچند خلافت خلفای پیش از او را برای حفظ مصالح اجتماعی درست می‌ دانستند.

با این حال، اختلافات مهمی میان شیعیان و معتزله وجود داشت و مناظرات بسیاری در باب عقاید کلامی میان علمای این دو گروه صورت گرفت. به عنوان نمونه، شیعیان در مباحثی همچون امامت، جایگاه گناهکار کبیره و امر به معروف و نهی از منکر با معتزله اختلاف نظر داشتند.

نخستین بار فردی معتزلی به نام بشر بن معتمر از بصره به بغداد آمد و با مخالفت با برخی از عقاید معتزلیان بصره، شاخه ‌ای جدید از اعتزال در بغداد ایجاد کرد. او به علویان نزدیک بود و از آن پس، معتزله بغداد تمایلات شیعی بیشتری یافتند، به این معنا که امام علی (ع) را بر عثمان و گاه بر سایر خلفا برتری می ‌دادند.

معتزله بغداد روابط نزدیکی با شیعیان داشتند و این ارتباطات موجب شد که موضوع فضیلت امام علی (ع) بر عثمان یا سایر خلفا در میان آنان مطرح شود. بسیاری از معتزلیان بغداد به برتری امام علی (ع) قائل بودند و برخی از آنان به شدت بر این باور اصرار داشتند؛ چنان‌ که منابع تاریخی آن‌ ها را «علوی ‌الرای» نامیدند.

به این ترتیب، مسئله فضیلت امام علی (ع) که ریشه در اندیشه تشیع داشت، به موضوعی اساسی در میان معتزلیان بغداد تبدیل شد و کتاب حاضر نیز در همین راستا تألیف شده است.

از زمان آغاز جنبش فرهنگی در دولت اسلامی، جهان عرب شاهد فعالیت‌ های گسترده‌ ای در زمینه ‌های مختلف علمی بوده است. ملت عرب که در دوران پیش از اسلام، به شعر و سخنوری شهره بود، با ظهور دین اسلام و معجزه‌ قرآن کریم، با چالشی بزرگ روبرو شد. آنچه پیامبر اسلام (ص) به عرب عرضه کرد، فصیح ‌تر از هر آنچه پیش‌ تر در اختیار داشتند بود.

این امر سبب شد علاقه به ادبیات به شدت افزایش یابد و آثار متنوعی در حوزه‌ های مختلف زبان، ادبیات، تاریخ، کلام، فقه، خطبه‌ ها ا، پیام ‌ها و کلمات قصار پدید آید. قرن چهارم هجری اوج خلاقیت علمی و فرهنگی در جهان اسلام بود و بسیاری از عالمان برجسته در این دوران به ظهور رسیدند؛ از جمله محمد بن حسین، معروف به شریف رضی.

او در شعر و نثر نبوغ ویژه ‌ای داشت و دیوان شعری از خود به جای گذاشت که همچنان مورد توجه محققان است. در حوزه نثر نیز آثاری با ماهیت بلاغی و ادبی تألیف کرد. شریف رضی با الهام از سخنان پیامبر اکرم (ص)، کتابی با عنوان «مجازات نبوی» نگاشت که در آن به تحلیل اسلوب مجاز و بلاغت پرداخت.

او سپس با تأثیرپذیری از سخنان امام علی (ع) که در منابع ادبی و تاریخی مختلف موجود بود، گزیده ‌ای از خطبه‌ ها، نامه‌ ها و کلمات قصار آن حضرت را در کتاب «نهج ‌البلاغه» گردآوری کرد. این اثر به دلیل بلاغت بی‌ نظیرش جایگاهی منحصربه ‌فرد دارد.

«نهج‌ البلاغه» از زمان تألیف تا کنون توجه بسیاری از علما و محققین را به خود جلب کرده و شروح و تعلیقات متعددی بر آن نوشته شده است. از جمله معروف ‌ترین شروح این اثر، می‌توان به «منهاج‌ البراعة فی شرح نهج ‌البلاغة» اثر حبیب‌ الله هاشمی اشاره کرد که یکی از حجیم ‌ترین شروح است. کوچک‌ ترین شرح نیز به قلم صبحی صالح نوشته شده است. از دیگر شروح برجسته، شرح ابن ابی ‌الحدید است که از متکلمان معتزلی بوده و با دیدگاهی معتزلی به تفسیر و توضیح کلام امام علی (ع) پرداخته است.

منبع: