خطبه های امام علی (علیه السلام) از گذشته ها همواره با ویژگی هایی همراه بوده که با آن ها شناخته می شده است؛ فصاحت و بلاغت، چند بعدی بودن، زیبایی ها، تاثیر و نفوذ خطبه ها در جان های مستعد و…
هریک از این ها به تنهایی کافی است که به خطبه های امام علی (علیه السلام) ارزش فراوانی بدهد، ولی همراه شدن این امتیازها با یک دیگر خطبه های آن حضرت را تا به سرحد اعجاز رسانده است و درباره اش گفته اند: فوق کلام المخلوق و دون کلام الخالق.
درباره شیوایی و زیبایی سخنان امام علی (علیه السلام) همین بس که سخن شناسان و تا عصر حاضر همه به عظمت و زیبایی آن اعتراف کرده اند. خطبه های امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه پس از چهارده قرن از زمان امام علی (علیه السلام)، برای شنونده همان لطف و حلاوت و گیرایی را دارد که برای مردم روزگار خود آن بزرگوار داشته است. مواعظ آن حضرت دل ها را می لرزاند و اشک ها را از دیده ها سرازیر می کند.
در این مقاله با خطبه های امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه بیشتر آشنا می شویم.
تعریف خطبه و تعداد خطبه های امام علی (ع) در نهج البلاغه
خطبه، خطابه یا وعظ، سخنی است برای تحریک مردم به انجام یا ترک عملی از طریق تحریک عواطف و اقناع آن ها. در واقع در خطابه پیش از آن که اندیشه و فکر افراد مورد خطاب باشد، احساسات و عواطف آن ها را مخاطب قرار می دهند. آیین سخنوری را خطابت می گویند.[1]
اولین و مهم ترین بخش از کتاب نهج البلاغه را سخنرانی های مختلف امیرالمومنین علی (علیه السلام) تشکیل می دهد که حضرت آن ها را در شرایط گوناگون بیان کرده است و اصطلاحا به آن ها خطبه گفته می شود. این بخش با عنوان «باب الخُطب» یا «باب المختار من خطب امیرالمومنین (علیه السلام)» دارای 241 خطبه است.
البته تعداد خطبه ها در نسخه های مختلف نهج البلاغه متفاوت است. برای مثال در نسخه گردآوری شده توسط شیخ محمد عبده، 236 خطبه و در نسخه علامه جعفری، 240 خطبه وجود دارد.
این اختلاف در تعداد، شامل بخش نامه ها و کلمات قصار نهج البلاغه نیز می شود و جابجایی شماره آن ها در نسخه های مختلف مشهود است.
دلیل این اختلاف ها و جابجایی ها، به اختلاف نسخه های خطی که به دست نسل های بعد رسیده است بر می گردد. برای مثال، نسخه خطی ای که به دست شیخ محمد عبده رسیده، با نسخه خطی مورد استناد علامه جعفری، متفاوت است.
البته تفاوت در نسخ خطی دلایل خاص خود را دارد. فقدان صنعت چاپ در زمان های قدیم و دست نویس بودن نسخه ها و وجود خطای انسانی و جابجایی و حتی حذف برخی اوراق، سبب ایجاد تغییرات در نسخه های مختلف شده است.
در حال حاضر دو نوع نسخه از نهج البلاغه توسط ناشران منتشر می شود:
نسخه فیض الاسلام که شامل 239 خطبه می باشد (خطبه 52 و 53 در نسخه فیض الاسلام یک خطبه است.)
نسخه صبحی صالح که شامل 241 خطبه می باشد. این دو نسخه از نظر محتوا هیچ فرقی با هم ندارند و فقط در شماره گذاری متفاوت هستند.
زمان و مکان صدور خطبه های امام علی (علیه السلام)
زمان صدور خطبه های امام علی (علیه السلام) را می توان به صورت زیر بیان نمود:
- دوران قبل از خلافت و زمامداری (25 سال خانه نشینی در مدینه)
- هنگامه خلافت (مدینه)
- دوران 4 سال و 9 ماه حکومت (اکثر خطبه های نهج البلاغه در دوران حکومت امام علی (علیه السلام) و در شهرهای مدینه، کوفه و در مسیر جنگ های مختلف ایراد شده است)
خطبه های کتاب نهج البلاغه، ترتیب زمانی ندارند و بر اساس زمان صدور خطبه ها تنظیم نشده اند. اولین خطبه ها از نظر زمانی، خطبه 235 است که حضرت به هنگام غسل دادن پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) بیان فرموده اند. آخرین خطبه از نظر زمانی خطبه 149 است که حضرت در سال 40 هجری در بیستم رمضان قبل از شهادت بیان فرمودند.
مکان خطبه های امام علی (علیه السلام) ابتدا در شهر مدینه در دوران 25 ساله خانه نشینی و اوایل حکومت ایشان و سپس در مسیر بصره و در بصره (هنگام جنگ جمل) بوده و اکثر خطبه های آن حضرت در کوفه و در جنگ صفین و نهروان بوده است.
هدف از جمع آوری خطبه های امام علی (علیه السلام)
هدف سید رضی (ره) جمع آوری همه خطبه ها، نامه ها و کلمات کوتاه آن حضرت نبوده، بلکه تنها بخش هایی که فصاحت و بلاغت آن در سطح عالی بوده گرد آورده است. به همین دلیل، مشاهده می شود که گاه یک خطبه را چند قسمت کرده و برخی از قسمت های آن را آورده است.
در نهج البلاغه، 241 خطبه ثبت شده است در حالی که خطبه ها و سخنرانی های امام علی (علیه السلام) بسیار بیش از این است. مسعودی، مورخ معروف که 100سال پیش از سید رضی (ره) زندگی می کرده، می نویسد: مردم بیش از چهارصد و هشتاد و اندی از خطبه های امام علی (علیه السلام) را حفظ کرده اند و از آن ها استفاده می کنند.[2]
از دوران زندگی امام علی (علیه السلام) با رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، خطبه ای از آن حضرت در نهج البلاغه نقل نشده است. در این دوران امام علی (علیه السلام)، بیشتر پیام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به مردم می رساند و یا از قول آن حضرت سخن می گفت.
محتوای خطبه های امام علی (علیه السلام)
خطبه های امام علی (علیه السلام)، سرشار از مطالب و نکات و اصول اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، نظامی، اقتصادی، معنوی و عرفانی است که خواننده را در مسیر صحیح و درست و بر محور حق و صراط مستقیم به سوی کمال و هدایت رهنمون می کند. خطبه های امام علی (علیه السلام) برای همه انسان ها بیان شده است؛ جامعه ای که با خطبه های حضرت انس بگیرد و به آن عمل کند، به یقین تمام موانع را از سر راه برمی دارد و تا عالی ترین مدارج رشد و ترقی پیش خواهد رفت.
خطبه های امام علی (علیه السلام) برای همه افراد و اقشار جامعه، اعم از رجال سیاسی، بزرگان، علما، دانشمندان، نویسندگان، کسبه، قضات، دانشجویان و… قابل استفاده است و جا دارد که همه مسلمانان مخصوصا شیعیان و دوستان ایشان، مطالب این کتاب ارزشمند و یادگار جاوید امامت را سرلوحه زندگی مادی و معنوی خود قرار دهند.
یکی از ویژگی های کلام امیرالمومنین علی (علیه السلام) این است که منحصر در یک بُعد و موضوع خاص نیست؛ یعنی همزمان که از موعظه در کلام او بهره می بری، شمه ای از حماسه نیز در ذهنت نقش می بندد.
سیر دادن مخاطب به عوالم مختلف با جنبه های گوناگونی از محتوای کلام، اعجار نهج البلاغه است که همگان را شگفت زده می کند. شیخ محمد عبده نیز در مقدمه خود به این موضوع اشاره می کند و سخن حضرت را دریای وسیعی می داند که هربار موجی از آن انسان را به قسمتی دیگر می کشد.[3]
به طور کلی، محتوای نهج البلاغه بر محور سخنان حضرت پیرامون موضوعاتی گوناگون گردآوری شده است. استاد شهید مرتضی مطهری (ره) در کتاب «سیری در نهج البلاغه» موضوعات را بدین ترتیب دسته بندی نموده اند:
- الهیات و ماورا الطبیعه
- سلوک و عبادت
- حکومت و عدالت
- اهل بیت و خلافت
- موعظه و حکمت
- دنیا و دنیاپرستی
- حماسه و شجاعت
- ملاحم و مغیبات
- دعا و مناجات
- شکایت و انتقاد از مردم زمان
- اصول اجتماعی
- اسلام و قرآن
- اخلاق و تهذیب نفس
- شخصیت ها
البته باید دانست که موضوعات خطبه های نهج البلاغه در برخی قسمت ها، از موارد ذکر شده فراتر است، اما کلیت موضوعات و محتوای آن ها پیرامون این موارد دسته بندی می شوند.
طولانی ترین و کوتاه ترین خطبه های امام علی (علیه السلام)
بر اساس شرح نهج البلاغه حاج سيد علينقی (فيض الاسلام)، طولانی ترين خطبه نهج البلاغه، خطبه 234 مي باشد كه به خطبه قاصعه معروف بوده و درباره سپاس خداوند سبحان و نكوهش از شيطان می باشد. كوتاه ترين خطبه نهج البلاغه نیز خطبه 9 می باشد كه در آن حضرت علی (عليه السلام) طلحه و زبير و همراهانش در جنگ جمل را توبيخ و سرزنش می نمايد.
نامگذاری خطبه های امام علی (علیه السلام)
از میان خطبه های امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه، فقط چهار خطبه توسط سید رضی (ره) نام گذاری شده است که عبارتند از:
خطبه شقشقیه[7] که از نظر لغوی به معنای باد شدن گلوی شتر در هنگام هیجان است و حضرت این کلمه را در پاسخ به ابن عباس و پس از پایان یافتن خطبه خود، بیان فرموده اند.[8] موضوع اصلی خطبه پیرامون مساله خلافت و غصب آن توسط خلفا و نحوه پذیرش حکومت توسط مولا علی (علیه السلام) است.
خطبه غَرّاء که از خطبه های اخلاقی امیرالمومنین علی (علیه السلام) است و در آن، حضرت با یادآوری نعمت های الهی انسان را به تقوا دعوت می کند و از عذاب الهی انذار می دهد.[9]
خطبه اشباح[10] که در آن پیرامون موضوعات مختلفی از جمله خلقت ملائکه، آفرینش آسمان، آفرینش زمین و … سخن رانده شده است. شبح به معنای چیزی است که از دور دیده می شود و نامشخص است و وجه نام گذاری آن، شاید ناشناخته بودن موضوع خلقت باشد.[11]
خطبه قاصعه که طولانی ترین خطبه نهج البلاغه است و موضوع اصلی آن پیرامون نکوهش تعصب و خودپسندی و قالبی اجتماعی و اخلاقی دارد. قصع به معنای نشخوار شتر است و این خطبه از آن جهت قاصعه نام گذاری شده است که نهی ها و هشدارهای آن مدام تکرار می شوند.[12]
تاثیر و نفوذ خطبه های امام علی (علیه السلام) بر دل ها
سخنان و خطبه های امام علی (علیه السلام)، جملگی برآمده از سرچشمه توحید و منطبق بر فطرت نهاده شده در درون آدمی است؛ از این رو می تواند تاثیر شگرف و وصف ناپذیری بر دل و جان جویندگان و پویندگان راه حق گذارد. در این راستا می توان به خطبه های متقین[13] و غَرّاء[14] به عنوان دو نمونه از تاثیرگذارترین سخنان حضرت اشاره کرد.
خطبه مهشور متقین یا خطبه همام، از خطبه های امام علی (علیه السلام) می باشد که بنا به درخواست یکی از شیعیان به نام همام که مرد زاهد و عارفی بود ایراد شده است. وقتی همام از آن حضرت، توصیف متقین و پرهیزکاران را خواست، ابتدا امام (علیه السلام) امتناع ورزید ولی با اصرار او، آن خطبه عجیب و بی نظیر را بیان فرمود و بیش از یکصد صفت از صفات متقین را برای وی برشمرد. همام پس از شنیدن آن خطبه تاب نیاورد، ناله ای زد و بیهوش بر زمین افتاد و در همان بیهوشی از دنیا رفت.
خطبه غَرّاء نیز خطبه ای با موضوع اخلاقی است. امام علی (علیه السلام) در این خطبه با یادآوری نعمت های الهی، انسان را به تقوا فرا می خواند و از عذاب الهی می ترساند. سید رضی (ره) در ذیل خطبه غَرّاء می گوید: هنگامی که علی (علیه السلام) این خطبه را ایراد فرمود، بدن ها به لرزه در آمده، چشم ها گریان شدند و دل ها به اضطراب و تپش افتادند.
خطبه های امام علی (علیه السلام) از نگاه عالمان و اندیشمندان
کلام مولا امیرالمومنین علی (علیه السلام) به دلیل ویژگی های بی نظیر آن مانند الهی بودن، عمیق و دقیق بودن، بی نظیر و به هنگام بودن، همواره مورد توجه عالمان دین و اندیشمندان قرار گرفته است. از این جهت، سخنان بسیاری از علما و اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان پیرامون کلام آن حضرت وجود دارد و همه آنها بر عظمت کلام مولا تاکید کرده اند.
امام خمینی (ره) در عظمت خطبه اول نهج البلاغه می فرماید: “هان! فیلسوفان و حکمت اندوزان بیایند و در جملات خطبه اول این کتاب الهی به تحقیق بنشینند و افکار بلند پایه خود را به کار گیرند و با کمک اصحاب معرفت و ارباب عرفان، این جمله کوتاه را به تفسیر بپردازند… تا میدان دید فرزند وحی را دریافته و به قصور خود و دیگران اعتراف کنند و این است آن جمله “مع کل شی لا بمقارنه و غیر کل شی لا بمزایله”[15]
علامه دکتر مهدی الهی قمشه ای در عظمت خطبه متقین می فرماید: «خطبه متقین به حقیقت گنجینه ای از گوهرهای حکمت و معرفت است و در آن، دوره کامل درس فلسفه الهی، علم اخلاق و علم النفس و پرورش روان مندرج است. این خطبه برای آسایش ابدی و شادکامی جاودانی، یک دستور جامع و یک رهبر کامل است، این خطبه دریایی است که غوص و غور کنندگان در آن به گوهرها و جواهرات گرانبهای معنوی و کمالات روحانی دست یابند… این خطبه در هر یک از قرون اسلامی نزد اهل دانش، بزرگترین کتاب از نظر اخلاقی به شمار رفته و خطبای بزرگ در محافل سخنرانی به اندرزهای آن برای راهنمایی مردم تمسک می جستند. آدمی هیچ سخن را به پایه قوت و تاثیر این خطبه نتوان یافت…»[16]
شیخ محمد عبده، شارح نهج البلاغه، می گوید: در میان همه مردم عرب زبان، یک نفر نیست مگر این که معتقد است خطبه های علی (علیه السلام) بعد از قرآن و سخن نبوی، شریف ترین و بلیغ ترین و پرمعنا ترین و جامع ترین سخنان است.[17]
شکیب ارسلان که به او لقب “امیرالبیان” داده اند در نشستی که به افتخار او در مصر تشکیل شده بود، از سخنران مجلس می شنود که می گوید در تاریخ اسلام دو نفر به حق شایسته نام “امیرالبیان” هستند، یکی علی بن ابی طالب (علیه السلام) و دیگری شکیب ارسلان، وی با ناراحتی پشت تریبون می رود و لب به گله می گشاید و می گوید: “من کجا و خطبه های علی بن ابی طالب (علیه السلام) کجا! من بند کفش علی هم به حساب نمی آیم.[18]
در حسن ختام این نوشتار، به سخنی گهربار از امیرالمومنین علی (علیه السلام) اشاره می کنیم. حضرت در یکی از خطبه های نهج البلاغه درباره خودش می فرماید: “همانا ما فرماندهان سپاه سخنیم، ریشه درخت سخن در میان ما دویده و شاخه هایش بر سر ما آویخته است.”[19]
جمع بندی
خطبه های امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه، دارای مضامین بلند اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و اعتقادی است و هر کدام دریایی عمیق برای پژوهشگران و دانشمندان محسوب می شود. خطبه هایی که هر یک از آن ها، خبر از روزگارانی می دهد که امیربیان و استوانه علم و حکمت، با بلیغ ترین شیوه ها، به سخنرانی پرداخته و با این اعجاز ادبی و معرفتی، امت اسلام را به سمت آگاهی رهنمون نموده است.
پی نوشت ها
[1] عالمی، منطق، ص 20.
[2] مسعودی، مروج الذهب، ج۲ ص 466
[3] نهج البلاغه محمد عبده، مقدمه کتاب.
[4] نهج البلاغه، ترجمه دشتی، خطبه 183.
[5] همان، خطبه 83.
[6] نهج البلاغه، ترجمه دشتی، خطبه 192.
[7] همان، خطبه 91.
[8] همان، خطبه 83.
[9] همان، خطبه شماره 3.
[10] طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، ص۱۳۰.
[11] نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۶۰-۶۵.
[12] همان، خطبه 91.
[13] نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، پاورقی شماره ۱ از خطبه ۹۱، ص۴۷۱.
[14] راوندی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ج۲، ص۲۲۷.
[15] امام خمینی، صحیفه نور، ج 14، ص 348.
[16] الهی قمشه ای، مجموعه دیوان الهی، مقدمه مولف، ص۱.
[17] شهید مطهرى، سيرى در نهج البلاغه، ص ۱۸.
[18] این داستان را دانشمند معاصر محمد جواد مغنیه مقیم لبنان، در احتفالی که به افتخار ایشان در مشهد مقدس در چند سال پیش تشکیل شده بوده است نقل کرده بودند.
[19] نهج البلاغه ترجمه دشتی، خطبه 233.
منابع
- الموسوی (الشریف الرضی)، أبوالحسن محمدبن الحسین، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، چاپ چهاردهم، قم، انتشارات الهادی 1380.
- مطهری، مرتضی، سیری در نهج البلاغه چاپ دهم انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۷۳ش.
- جعفری، سیدمحمد مهدی، پژوهشی در اسناد و مدارک نهج البلاغه، تهران، انتشارات قلم، 1318.
- پیام امام خمینی (ره) به کنگره هزاره نهج البلاغه، 27/2/1360ه-ش.
- دشتی، محمد، شناخت ویژگی های نهج البلاغه، انتشارات موسسه امیرالمومنین، 1380.
- عالمی، روح الله، منطق، چاپ دوم، تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی، ۱۳۸۹.
- طالقانی، محمود، پرتوی از نهج البلاغه، مصحّح: سیدمحمدمهدی جعفری، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴.
- شهیدی، سیدجعفر، ترجمه نهج البلاغه، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷ش.
- راوندی، قطب الدین، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تحقیق: السید عبد اللطیف کوه کمری، قم: مکتبة آیة الله المرعشی العامة، ۱۴۰۶. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (ع)، نسخه دوم).
- الهی قمشه ای، محی الدین مهدی؛ تهران؛ کتابفروشی برادران علمی؛ چاپ دوم؛ ۱۳۶۶ ش.
- مسعودی، ابی الحسن علی بن الحسین بن علی، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، بی تا
۰۲۵-۳۷۷۴۵۱۱۱ 
fa@balaghah.net
قم، خیابان شهیدان فاطمی، مقابل کوچه ۲۱، پلاک294
۰۲۵-۳۷۷۴۵۱۱۱ 
fa@balaghah.net