در اين مقاله سیره اقتصادى امام علی (ع) در زمينه تخصیص درآمد به پس انداز و سرمایه گذاری بیان گردیده و ويژگى هاى این رفتار اقتصادى انسان کامل تبیین می شود.

پس انداز و سرمایه گذاری

پس انداز به وجوهى گفته مى شود که از درآمد زمان حال به منظور مصرف در آينده، کنار گذاشته مى شود. سرمایه گذاری به معناى وارد کردن اين وجوه در چرخه توليد و کسب درآمد است. پس انداز و سرمایه گذاری در دنياى امروز، به ويژه براى کشورهاى جهان سوم، بسیار مهم است.

به اين مسئله از منظر تخصيص درآمد افراد و خانواده ها کمتر پرداخته شده است. رفتار تخصيص درآمدى افراد منشأ اصلى پس انداز و سرمایه گذاری است. زيرا با مصرف گرايى و اتلاف منابع و يا راکد گذاشتن آن ها هيچ سرمايه اى تولید نخواهد شد، چنان که با تنبلى و بيکارى نيز پس اندازی به دست نخواهد آمد.

پس انداز و سرمایه گذاری در سيره اقتصادى امام على (ع)، جايگاهی بسيار مهمى داشته است. براى پى بردن به اين مطلب کافى است به وسعت موقوفات امام (ع) و محصولات انبوه آن ها توجه کنيم. بى ترديد اجتماع چنين حجم گسترده اى از سرمايه، بدون جديت در تولید، پس انداز و سرمايه گذارى ممکن نبوده است.

از اين رو به جرأت مى توان گفت که امام (ع)، حداقل در ميانسالى، بخش قابل توجهى از درآمدها و امکانات خود را به سرمایه گذاری اختصاص داده اند. راه ديگر پى بردن به ميزان اهتمام امام (ع) به سرمایه گذاری اين است که حجم درآمدها و ميزان مصرف او را با يکديگر مقايسه کنيم.

بديهى است، تلاش براى ازدیاد درآمد از يک سو و قناعت و صرفه جويى در مصرف از سوى ديگر، چنان که در سيره امير مؤمنان (ع) قابل مشاهده است، نشانه اهتمام ایشان به سرمایه گذاری است. سيره امام (ع) در مخارج مربوط به پس انداز و سرمایه گذاری را در دو بخش منابع سرمایه گذاری و تحليل نکات اساسى شيوه سرمایه گذاری مورد بررسى قرار مى گیرد.

منابع سرمايه گذارى امام علی (ع)

با توجه به اين که تمام سرمايه گذارى امام (ع) در کشاورزى بوده است، منابع سرمایه گذاری ايشان را مى توان به سه قسم تقسيم کرد:

1. سرمایه گذاری از محل مازاد درآمد

يکى از منابع مهم سرمايه گذارى هاى امام علی (ع) را درآمدهاى ناشى از کار و يا درآمد سرانه ايشان از تقسيم بيت المال تشکيل مى داد. بنا بر روايتى درباره نحوه تسلط امام علی (ع) بر ينبع، امام (ع) لااقل بخشى از زمين هاى آنجا را به قيمت 30 هزار درهم از محل مازاد درآمد خود خرید. همچنين تعداد ده ها نفر کارگر که از منابع اصلى توليد ايشان محسوب مى شوند، عمدتا از همين منبع، فراهم آمده بودند.

مورد ديگر اين نوع سرمايه گذارى که بیش تر در کشاورزى رايج است، اختصاص دادن مقدارى از محصول براى بذر و یا کاشت نهال است. روايات زيادى که درباره حمل هسته هاى خرما و احداث نخلستان هاى جديد توسط امام (ع) وارد گرديده، نشان مى دهد که امام (ع) از اين منبع نيز براى سرمايه گذارى استفاده کرده اند.

2. سرمايه گذارى از محل انباشت نيروى کار

سرمايه هاى امام على (ع) عمدتاً از زمين ها، نخلستان ها و چاه هايى به دست می آمد که با کار و زحمت ايشان، احيا و احداث شده بود. از اين رو مى توان گفت، بخش قابل توجهى از انباشت سرمايه امام (ع) متکى بر نيروى کار خود امام (ع) بوده است.

به ويژه آن که بيشتر املاک و مزارعى که ایشان آباد کرده بود، در مناطق دور افتاده اى مانند ينبع، وادى القرى و وادى عقيق قرار داشت که زمين هاى مرغوبى به حساب نمى آمدند و شخصى که قبل از امام (ع) تصميم به آباد کردن منطقه ينبع گرفته بود، به دليل مواجه شدن با شرايط ناگوار، با يأس و عصبانيت آنجا را ترک کرد. از اين رو اگر خلاقيت و پشتکار امام (ع) نبود، چنان سرمايه عظيمى ذخيره نمى شد.

3. جذب سرمايه از محل منابع عمومى

امام علی (ع) چهار قطعه زمين از رسول خدا (ص) و يک قطعه نيز از عمر به عنوان اقطاع (تخصیص‌ زمین به‌ لشکریان‌) دريافت کرد. اين زمين ها از اراضى موات بود که در نظام اقتصادى اسلام، جزء انفال و تحت اختيار ولى امر مسلمانان قرار دارد. پيامبر اکرم (ص) و خلفاى صدر اسلام، بسیاری از اراضى انفال را برای احياء به مسلمانان و از جمله به امام (ع) واگذار کرده اند. چند قطعه زمين نيز از بابت تقسيم اراضى فیء و غنايم جنگى نصيب امام (ع) شد.

يک مورد ديگر از اين نوع سرمايه ها، سهم سرانه امام (ع) از تقسيم اسیران جنگى بود. بر اساس سنت رايج در آن زمان، اسیران جنگى به جاى قتل، در اختيار مسلمانان قرار مى گرفتند. بنابراین تعدادى از کارگران تحت اختيار امام (ع) بايد از اين راه تامین شده باشند. هر چند سهم اين منبع نسبت به کل منابع سرمايه امام (ع) چندان قابل توجه نبوده است، ولى امام (ع) از تمام اين موارد، در توليد محصولات کشاورزى به بهترين وجه استفاده کرده است.

شيوه سرمايه گذارى امام علی (ع)

1. ماهيت پس انداز

گرچه مفهوم ظاهرى پس انداز، چشم پوشى از مصرف کردن درآمد موجود در زمان حال به منظور تدارک نيازهاى آينده است، شناخت ماهيت دقيق آن و اين که فرد چه چيزى را پس انداز به حساب مى آورد، به نوع تلقى او از نيازهاى آینده، بسیار وابسته است.

بديهى است که از ديدگاه فردى که آينده را به زندگى همين دنيا محدود مى داند، مواردى پس انداز به شمار می آید که به کار رفع نیازهای آينده در دنيا بیاید. اما اگر آينده، عالم بى انتهاى ابديت را نيز شامل شود، مواردی که به قصد رفع نيازهاى عالم آخرت، در زمان حال مصرف نمى شوند، نيز پس انداز محسوب خواهند شد.

امام علی (ع) با اعتقاد و يقينى که به عالم آخرت داشت، تصميم گرفت که مقداری از درآمدش را صرف نیازهای زمان حال و مقداری را براى رفع نيازهاى آينده ذخيره کند. با چنين ملاحظه اى است که مصرف زمان حال را به کمترين مقدار تقليل می دهد و باقيمانده درآمدش را براى آينده ذخيره مى کند. امام (ع) هر دو نوع پس انداز دنیوی و اخروی را لازم مى شمارد، اما پس انداز اخروى را ترجيح مى دهد.

در احاديث متعددى که از آن امام (ع) نقل شده، به اين نوع پس انداز بيشتر توجه شده است. در اين احاديث از صدقه (اعطای مال به نيازمندان براى جلب خشنودى خدا) با عناوينى چون «پس انداز»،[1] «بهترين پس انداز»[2] و «پس انداز اغنيا»[3] ياد شده و به دليل اين که هيچ آفتى ندارد و پاداش آن صدها برابر است و بر پس انداز دنيوى ترجيح داده شده است.

امام علی (ع) بخش قابل توجهى از درآمد مازاد بر مصرف خود را به صدقه که گونه اى از پس انداز براى آينده محسوب مى شود، اختصاص داده است. به بيان ديگر در بينش امام علی (ع)، رفع نيازهاى فعلى بينوايان، در شمار مخارج مصرفى نیست، بلکه بهترين نوع سرمايه گذارى براى آينده اجتماع است و ثمره آن نیز پرورش استعدادهاى خفته فقیران و وارد کردن نيروى انديشه و کار آنان در چرخه توليد ملى است.

امام (ع) اين واقعيت را که اقتصاد امروز فقط کمى به آن پى برده است، به نيکى دريافته بود که پيشرفت اقتصادى جامعه بدون حمايت از گروه های ضعيف غیر ممکن نخواهد بود.

به اين ترتيب، يکى از ويژگی هاى سيره امام على (ع) در پس انداز و سرمايه گذارى، ارائه مفهومى جديد و مترقى از اين پديده است.

2. انگيزه پس انداز

يک انسان عاقل اقتصادى در مصرف و تخصيص درآمد خود داراى برنامه است و عقلانيت اقتصادى به او حکم مى کند که از مازاد درآمد دوره حال توشه اى براى آينده ذخيره کند. اما اينکه چگونه و به چه ميزانى پس انداز کند و از پس اندازها چگونه استفاده کند، بستگى به انگيزه او از پس انداز دارد.

معمولاً براى پس انداز از انگيزه هايى چون، نگرانى و عدم اطمينان نسبت به آينده، تلاش براى ارتقای سطح درآمد و زندگى، برخودارى از مزاياى روحى و اجتماعى ثروتمندى، باقى گذاشتن ارث براى اولاد و تفاخر و تکاثر، نام برده مى شود. البته هر کدام از اين انگيزه ها نيز به نوبه خود تحت تأثير هدف نهايى پس انداز کننده قرار دارند.

در الگوى تخصيص درآمد امام على (ع) پس انداز اهميت بسيار زيادى دارد. اما انگيزه ايشان از پس انداز به گونۀ کاملاً متفاوتى از انگيزه هاى فوق بوده است. در بينش امير مؤمنان (ع) نگرانى و عدم اطمينان نسبت به روزى آينده نشانه سوء ظن به خدا است[4] و کسى که چنين صفتى داشته باشد هيچگاه رستگار نخواهد شد.[5]

امام (ع) در سايه اميد به فضل خداوند و توکل بر او حتى در سخت ترين شرايط اقتصادى، تنها غذاى موجود در خانه و شام شب خود را به نيازمندان انفاق مى کند. از اين رو، نگرانى از روزى آينده، انگيزه پس انداز ايشان نبوده است، چنانکه ارث گذاشتن براى اولاد و تلاش براى ارتقای سطح زندگى و تفاخر و تکاثر نيز نمى تواند معرف انگيزه پس انداز او باشد. زيرا امام (ع) هيچ ثروتى از خود بر جای نگذاشت و تمامى آنچه را که اندوخته بود، وقف نيازمندان نمود.

با ملاحظه مجموعه کلمات امير مؤمنان (ع) و آنچه که در وقف نامه هاى او آمده است، مى توان گفت امام (ع) در رفتار پس اندازى خود نيز هدف و انگيزه اى جز جلب خشنودى پروردگار و خوف از عقاب روز قيامت نداشته است. او بر اساس اين هدف نهايى، يک هدف ميانى و قاعده رفتارى به نام «حداکثر کردن کمک با حداقل هزينه» براى خود انتخاب کرده بود و در اينجا نيز بر همين اساس عمل مى نمود.

او مى خواست بيشترين مقدار کمک را انجام دهد و براى اين منظور برنامه ريزى بسيار دقيقى انجام داد. در اين برنامه امام (ع) همانطور که نيازهاى فعلى خود و ديگران را مد نظر داشت، از چاره جويى براى نيازهاى آتى نيازمندان نيز غافل نبود. از اين رو او پيوسته شرايط را مى سنجید و به مقتضاى آن، بخشى از درآمد و امکانات فعلى را براى آينده سرمايه گذارى مى کرد.

نکته بسيار قابل توجه در شيوه رفتارى امام (ع) اين است که ایشان تا حد ممکن به اين سرمايه گذارى ادامه داد ولى با نزديک شدن به پايان عمر و تصدى خلافت، که ديگر مجالى براى سرمايه گذارى جديد از محل درآمدهاى جارى باقى نمى ماند، اصل سرمايه ها را به صورت وقف براى نيازمندان حفظ نموده و منافع آن را براى کمک به نيازمندان جارى ساخت. با توجه به اين نکته به روشنى معلوم مى شود که امام (ع) دقيقاً بر اساس قاعده رفتارى خود، پس انداز و سرمايه گذارى نموده است.

3. پرهيز از راکد نگهداشتن پس اندازها

در شيوه امير مؤمنان (ع) راکد گذاشتن پس انداز و عدم استفاده از آن به هيچ وجه روا نيست. به اعتقاد ایشان فلسفه مال، فايده رساندن به انسان است[6] و راکد گذاشتن آن با انگيزه هايى چون مال دوستى و زراندوزى، نوعى ظلم به انسان ها و محروم ساختن آنان از اين نعمت الهى است.

تنها موردى که او آن را از اين قاعده استثنا مى کند، مخارج مصرفى سالانه است که انباشت آن به صورت نقدى يا جنسى جايز شمرده مى شود. حدود اين قاعده در يکى از سخنان آن حضرت (ع)، با توجه به شرايط آن زمان، چنين بيان شده است:

«تمامى آنچه مازاد بر چهار هزار (درهم) باشد، کنز است، چه زکاتش پرداخت شده باشد و چه نشده باشد و مقادير کمتر از آن، نفقه (مخارج مصرفى سالانه) است».[7]

بر اساس اين قاعده، امام علی (ع) در برنامه تخصيص درآمد خود به جز آنچه به عنوان مخارج سالانه خانواده کنار مى نهاد، چيزى را راکد نمى گذاشت. در گزارش محمد بن حنفيه به ويژگى تخصيص درآمد تصريح شده است. امام (ع) در زمان خلافت نيز، بر اساس همين قاعده، تأخير در توزيع بيت المال را جايز نمى شمرد و مى فرمود: «دوست ندارم اين اموال در اين جا بماند، در حالى که مردم بدان نيازمندند».

4. اتکای سرمايه گذارى بر منابع درونى

يکى از ويژگی هاى مهم سيره امام (ع) در سرمايه گذارى، درون زا بودن منابع سرمايه گذارى است. اين منابع عمدتاً از محل مازاد درآمدها يا با نيروى کار و خلاقيت خود امام (ع) تأمين مى شد. در کتاب های سیره، هيچ موردى به عنوان تأمین سرمایه از محل استقراض ذکر نشده است و با توجه به مخالفت ایشان با بدهکاری که آن را نوعی بردگی برای دیگران می دانند،[8] استقراض در منابع سرمايه گذارى ایشان جایگاهی نداشته است.

هدف از سرمايه گذارى علوی

سيره اقتصادى اميرمؤمنان (ع)، تجسم عينى احکام، آرمان ها و ارزش هاى اسلامى است. او همانطور که در علوم، فنون، معارف، سياست، جهاد و خطابه سرآمد است. در رفتار اقتصادى نيز، موفق ترين به شمار مى رود.

فعاليت هاى اقتصادى امام على (ع) بر اساس يک برنامه کامل اقتصادى است که در آن جايگاه هر يک از اهدف نهايى و اهداف ميانى و قواعد رفتارى متناسب با آن ها به طور دقيق مشخص شده است و در نحوه اجراى آن ها نيز هيچ گونه رفتار ناسازگارى مشاهده نمى شود.

در اين برنامه، بنيادى ترين اصل زندگى «جلب خشنودى خدا و خوف از عذاب او» است. اين اصل بر تمامى رفتارهاى اقتصادى امام (ع) حاکم است. معناى کار عاقلانه اقتصادى در نظر امام (ع) هر کارى است که جلب رضايت خداوند يا فرو نشاندن خشم او را در پى داشته باشد.

هدف ميانى و قاعده اى که امام (ع) در تمام رفتارهاى اقتصادى خود، از توليد، پس انداز و سرمايه گذارى گرفته تا مصرف و مشارکت هاى اجتماعى، بر اساس آن عمل مى کند، «کمک رسانی بسیار با حداقل هزينه» است.

امام (ع) برای دست يابى به این هدف نهايى، براى توليد ثروت و کسب درآمد تلاش می کند. او در تخصيص اين درآمدها کمترين سهم را براى خود و بيشترين سهم را به مشارکت هاى اجتماعى تخصيص مى دهد و براى کمک رسانی بیش تر، سرمايه گذارى مى کند.

امام علی (ع) با سيره پاک خود، چگونه زيستن و چگونه ساختن جامعه اى آباد، مرفه و عادل را به انسان مى آموزد. او به انسان نشان مى دهد که چگونه مى توان از راهى غير از لذت جويى و تنها بر اساس محبت خدا، جامعه اى سعادتمند بنا نهاد. بدون ترديد راه او درمانى است براى بيمارى لا علاج فقر و پاسخى است به معماى هميشه تاريخ، يعنى عدالت.

نتیجه گیری

اقدامات اقتصادی امام علی (ع)، الگوی مناسبی برای همه مسلمانان است. امام (ع) در پی حداکثر سود دنیوی و اخروی بود. مشخص است که پیروی از الگوی اقتصادی امام علی (ع) در پس انداز، سرمايه گذارى و تولید و توزیع عادلانه در نهایت منجر به رفاه و عدالت اجتماعی خواهد شد.

پی نوشت ها

[1] . آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ح208.

[2] . آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ح1679.

[3] . آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ح1062.

[4] . بقره، 268.

[5] . آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ح9113.

[6] . آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ح508.

[7] . طوسی، التبیان، ج5، ص247.

[8] . آمدی، غرر الحكم و درر الكلم، ح1687.

منابع