مفهوم عدالت، در سرتاسر زندگی و اعمال و رفتار امام علی (علیه السلام) چه در دوران جوانی و صدر اسلام و چه در زمان میانسالی و ولایت بر مسلمانان ریشه دوانده است. نهج البلاغه نیز به عنوان گرانقدرترین مجموعه آموزه های امام علی (علیه السلام)، راه گشای شناخت مفهوم عدالت و آموزگار برپایی عدالت فراگیر است. همچنین باید دانست که از جمله ملازمات اساسی تحقق مفهوم عدالت، شناخت حقوق و برپایی و پاسداشت آن است.

مفهوم شناسی عدالت

«عدالت» در لغت، اصلی است که بر حد وسط میان افراط و تفریط و راست و مستقیم دلالت می کند، و بر مبنای این اصل، معانی متعددی آمده است؛ از جمله مساوات، استقامت، حکم به حق، همانندی، همسنگی، درستی، میزان بودن و نقیض جور.[6]

مفهوم عدالت، همچون خود عدالت، از دیرباز، مفهومی مورد توجه و میدان دار مباحثی اساسی بوده است؛ زیرا این مفهوم و مصداق، پیوسته دغدغه آدمیان و هدفی در زندگی، و روشی برای تحقق آرمان ها و مطلوب هایشان بوده است.

در این میان، امام علی (علیه السلام)، با جایگاه ویژه خود، در راه تلاش برای تحقق عدالت انسانی، درباره عدالت و مفهوم شناسی آن، به طور مستقیم و غیرمستقیم، سخن هایی آمده است که در این بین می توان پنج مفهوم را مورد توجه قرار داد.

پیش از پرداختن به این پنج مورد، نکاتی را به عنوان پیش نیاز و مقدمه پیرامون مفهوم عدالت مرور خواهیم کرد تا این موضوع بیشتر در ذهن ها روشن و واضح گردد.

نکات مهم پیرامون مفهوم عدالت

در نگاه امیرمومنان علی (علیه السلام) هیچ چیز چون عدالت و عدالت خواهی قدر و قیمت ندارد، و هیچ چیز در جایگاه و اهمیت با آن برابری نمی کند، چنان که در بیانی روشن و استوار فرموده است:

«همه کارهای نیک و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر چون آب دهانی است در برابر دریای ژرف و مواج. و همانا امر به معروف و نهی از منکر، نه اجلی را نزدیک کند و نه از مقدار روزی بکاهد. و برتر از همه این ها سخن عدالت خواهانه است که رو در روی حاکمی ستمگر گویند».[1]

امام علی (علیه السلام) عدالت خواهی را از هر کار نیک و هر تلاش در راه خدا برتر و والاتر می داند؛ و بی گمان اگر کسی چنین به عدالت و عدالت خواهی بنگرد، بیشترین تلاش را در راه عدالت و تحقق همه جانبه آن خواهد کرد؛ و امیرمومنان علی (علیه السلام) خود چنین بود و چنین کرد. او عدالت را بنیاد اصلی زندگی آدمیان می دید که بدون آن همه چیز بی بنیاد است. در آموزه های آن حضرت آمده است:«عدالت، محکم ترین بنیاد است».[2]

این بنیاد، مهم ترین بنیاد در زندگی آدمیان و مایه سلامت و بهروزی آنان است؛ به طوری که امام علی (علیه السلام) در این باره می فرماید: «خدای پاک از هر کاستی، عدالت را برپا دارنده ی مردمان، مایه دوری آنان از ستم ها و گناهان، و روشنی چراغ اسلام قرار داده است».[3]

سامان جامعه، سلامت روابط و مناسبات آن در حوزه های گوناگون پیشرفت و تعالی فردی و اجتماعی، عدالت اقتصادی و… همه و همه در گرو مفهوم عدالت است؛ حتی دین و دینداری، منهای مفهوم عدالت و عدالت ورزی، راه به جایی نمی برد. با چنین نگاهی به مفهوم عدالت، امام علی (علیه السلام) فرموده است: «عدالت، سرآمد ایمان، و گردآورنده نیکی هاست».[4]

سخن از دین و ایمان، و نیکی و درستی، بدون عدالت، فقط سخن است و زمینه تحقق نمی یابد؛ زیرا در صورت بی عدالتی هیچ چیز در جای خود نخواهد بود و حقوق و حدود به راحتی زیر پا گذاشته می شود، و هیچ چیز به سامان نخواهد ماند. اما پرسش اساسی این است که عدالت چگونه و با چه ملازماتی تحقق می یابد؟

مفهوم عدالت مقوله ای مجرد و بریده از دیگر مقولات نیست، بلکه در مفهوم و مصداق و اجرا و تحقق به مقولاتی پیوند دارد؛ پیوندی درهم تنیده که بدون لحاظ و پاسداشت آنها، عدالت معنا نمی یابد؛ چنان که بدون آنها از مفهوم عدالت سخن به میان آید و اجرا و تحقق مفهوم عدالت بدون آنها مطرح شود، عدالتی بی محتوا و ناکارآمد و فاقد ملازمات و ضروریات خود است.

در واقع مفهوم عدالت منهای ملازماتش قابلیت تحقق ندارد، و به سرعت به ضد خود تبدیل می شود، یا صورتی از مفهوم عدالت مطرح می گردد که تحت لوای آن بی عدالتی اعمال می شود. از مجموعه آموزه های امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه می توان دریافت که از مهم ترین و اساسی ترین ملازمات مفهوم عدالت و تحقق آن، حقوق است.

تا زمانی که حقوق در حوزه های مختلف آن به درستی تبیین و تعریف نشود و در همه عرصه های آن پاسداری نگردد و بر عمل به حقوق پایداری صورت نگیرد، عدالتی جلوه نمی یابد، چنان که امام علی (علیه السلام) در خطبه ای که در عرصه پیکار صفین درباره حقوق ایراد کرد، فرمود:

«فَإِذَا أَدَّتْ الرَّعِيَّةُ إِلَى الْوَالِي حَقَّهُ وَ أَدَّى الْوَالِي إِلَيْهَا حَقَّهَا عَزَّ الْحَقُّ بَيْنَهُمْ وَ قَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّينِ وَ اعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ؛[5] پس چون مردمان حق سرپرست را بگزارند، و سرپرست نیز حق مردمان را به جای آرد، حق در میانشان بزرگ مقدار شود، و راه های روشن دین برپا گردد، و نشانه های عدالت بر جای ایستد».

بر این مبنا، شناخت پیوند تنگاتنگ مفهوم عدالت و حقوق، و تلاش برای تحقق مفهوم عدالت از مسیر پاسداشت حقوق، از آموزه های اصلی و راه کارهای اساسی در اندیشه و سیره امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه است.

حال که این مقدمات و نکات مهم را پیرامون مفهوم عدالت دریافتیم، به بررسی پنج برداشت از مفهوم عدالت در کلام امام علی (علیه السلام) خواهیم پرداخت.

1. مفهوم عدالت به معنای قرار دادن هرچیز در جای خودش

این مفهوم از عدالت که دارای سابقه ای دیرین است، بدین معناست که هر چیز و هرکس، در هر حوزه و جایگاهی، آن جا قرار گیرد که بایسته و شایسته آن است، چنان که امام علی (علیه السلام) در این باره فرمود: «عدالت کارها را بدانجا می نهد، که باید».[7]

مفهوم عدالت در تمام سخنان و عملکرد عدالت خواهانه امیرمومنان (علیه السلام) لحاظ شده است. تلاش امام علی (علیه السلام) در حکومت خود بر این بوده است که همه چیز در جای خود قرار گیرد، چنان که در نخستین سخنان خود در مدینه پس از بیعت فرمود.[8]

امام علی (علیه السلام) آن گاه که سخن از مدیریت به میان می آورد، نخستین چیزی که بدان توجه می دهد، قرار گرفتن هرکس، بر اساس شایستگی هایش،در جای مناسبش است، و این مفهوم عدالت در حوزه مدیریت است.[9]

پاسداشت این مفهوم از عدالت، هرچیز را به سامان می آورد و خیانت در آن، همه چیز را به نابسامانی می کشاند؛[10] چنان که امام علی (علیه السلام) در نامه ای به قاضی منصوب از جانب خویش در اهواز نوشت:

«عدالت این است که هرکس در هر چیز در جای خود قرار گیرد، و این قرار گرفتن، براساس شایستگی ها باشد، تا راه راست و موفقیت و رستگاری رخ نماید».[11] این مفهوم در همه امور روان است؛ یعنی اینکه هرکجا پاس داشته شود، عدالت معنا یافته و هرکجا ناروایی صورت گیرد، ستم پدید آمده است.

2. مفهوم عدالت به معنای انصاف و داد

واژه «انصاف» از ماده «نُصف» و «نِصف» به معنای چیزی را نصف کردن یا به نیمه رساندن است، چنان که گویند: «نصفت عمری» به نیمه ی عمر رسیدم؛ «نصف النهار»: روز به نیمه رسید؛ «نصف الشیء بین الرجلین»؛ آن چیز را میان آن دو مرد به نصف تقسیم کرد؛ و به هرکدام نیمی از آن را داد؛ « ینصف انصافاً الشیء»: آن چیز نصف شد و به نیمه رسید[12].

انصاف در روابط و مناسبات اجتماعی و امور سیاسی و اداری به مفهوم نصف کردن سود و زیان میان خود و دیگران و پاس داشتن «داد» و حفظ حقوق دیگران همانند حفظ حقوق خود، و در مقام داوری حقوق طرفین را یکسان و برابر رعایت کردن است.

انصاف در این وادی، بدین معناست که هرکس حقوق دیگران را رعایت کند و آن را چون حقوق خود بداند و برای دیگران حقوقی برابر خود قائل باشد و آن چه برای خود می خواهد، برای دیگران نیز بخواهد و مزایا و بهره های زندگی را میان خود و مردمان برابر تقسیم نماید.[13]

همچنین به معنای دادخواهی و گرفتن حق و دادن آن است. در آموزه های امام علی (علیه السلام) آمده است: «عدالت یعنی انصاف».[14] آن حضرت در سخنی در اوایل زمامداری خود[15]، به موضع گیری دادخواهانه ی خویش اشاره کرده و فرموده است: «به خدا سوگند که داد ستمدیده را از آن که بر او ستم کرده بستانم، و مهار ستمکار را بگیرم و به ناخواه او، تا به آبشخور حق کشانم».[16]

در اینجا مفهوم عدالت خواهی، تلاش برای تحقق عدالت در معنای انصاف و دادستانی و گرفتن حق ستمدیده و رساندن آن حق به وی، آمده است. همچنین امام علی (علیه السلام) در نامه ای به کارگزاران خراج فرموده است: «پس داد مردم را از خود بدهید».[17]

یعنی کارگزاران در رفتار و مناسبات خود و انجام وظایف و ماموریت های خویش، از روی عدالت و داد رفتار و عمل کنند و هیچ حقی را زیرپا نگذارند و حقوق مردمان را به درستی، همچون حقوق خود پاس دارند.

عمل به عدالت، یعنی دادستانی و حقوق دیگران را چون حقوق خود دانستن و پاس داشتن در نگاه پیشوایان دین از مصداق های برتر عمل به عدالت است، چنان که امام باقر (علیه السلام) فرموده است: «هیچ عدالتی مانند انصاف نیست».[18]

در این جهت امام علی (علیه السلام) به اسود بن قطبه[19]، سردار سپاه حلوان[20]، فرموده است: بی گمان ستم را با عدل عوض ندهند. پس خود را از آن چه مانند آن را برای خود نمی پسندی دور ساز، و جان خود را در کاری که خدا بر تو واجب فرمود در باز، در حالی که پاداش آن را امیدواری و از کیفرش ترسانی».[21]

3. مفهوم عدالت به معنای مساوات

مفهوم عدالت در آنجا که سخن از حقوق عمومی و قرار گرفتن در برابر قانون و بهره مندی از فرصت های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است، به معنای مساوات و برابری است؛ و آن جا که سخن از حقوق شخصی و مراتب و ملاحظه توانمندی های گوناگون است، به مفهوم تفاوت و تناسب حق ها است.

امیرمومنان (علیه السلام) به شدت به این امر توجه داشتند و تلاش می کردند که این مفاهیم در جای خودش به درستی شناخته گردد و پاس داشته شود. چنان که در نامه خود به اسود بن قطبه، سردار سپاه حلوان، فرمود: «پس باید کار مردم در آن چه حق است، نزد تو یکسان باشد».[22]

امام علی (علیه السلام) روشن کرده است که در آن چه حقوق مردم و حقوق عمومی شمرده می شود، مفهوم عدالت به معنای مساوات است و جای هیچ گونه تفاوت نیست، که در صورت تفاوت گذاری، ستم بر آنان است.

همچنین در بهره های عمومی، عدالت ورزیدن به معنای پاس داشتن مساوات است، چنان که امام علی (علیه السلام) در نامه خود به مصقله پسر هبیره شیبانی که از جانب حضرت کارگزار اردشیر خره (فیروزآباد) بوده، همین معنا را بیان فرموده است.[23]

امیرمومنان (علیه السلام) بهره های عمومی و سرانه ی جامعه را به مساوات داد و بر آن پافشرد که آن را عمل به عدالت می دانست. آن حضرت در پاسخ به پیشنهاد برخی از یاران مبنی بر زیر پا گذاشتن مساوات در تقسیم بهره های عمومی و سرانه ی جامعه، بیش تر دادن به اشراف عرب و قریش و آنان که بیم مخالفتشان می رفت و نگرانی از جدا شدنشان و پیوندشان به معاویه وجود داشت[24]، فرمود:

«آیا مرا فرمان می دهید تا پیروزی بجویم به ستم کردن درباره آنان که سرپرست ایشانم؟ به خدا که نپذیرم تا جهان سرآید، و تا آن گاه که ستاره ای پی ستاره ای برآید. اگر دارایی از آن من بود، همگان را برابر می داشتم، تا چه رسد که دارایی از آن خودشان است».[25]

در تمام مواردی که معطوف به قانون، حقوق عمومی، و بهره های همگانی است، مفهوم عدالت به معنای مساوات است. امام علی (علیه السلام) در بخشی از خطبه ای که پس از بیعت همگانی در روز دوم از حکومت خویش ایراد کرد، بر این معنا تاکید فرمود[26] و در فرمان های حکومتی و عهدنامه های خویش آن را یادآور می شد.[27]

پاسداشت حقوق و قوانین و بهره های عمومی به مساوات، و نیز قضاوت و داوری، به دور از ملاحظات تبعیض آمیز از مفاهیم اساسی عدالت است. به بیان امام علی (علیه السلام): «از برترین گزیده ها و بهترین پشتیبان ها این است که در قضاوت، عدالت را به کار بندی و آن را در بین ویژگان و همگان یکسان اجرا نمایی».[28]

4. مفهوم عدالت به معنای رعایت حقوق و رساندن هر ذی حقی به حقش

از مفاهیم اساسی و کلیدی عدالت، رعایت حقوق و به جا آوردن آن است، و این که حق هر ذی حقی به تناسب میزان آن، هرچه باشد، ادا گردد. امام علی (علیه السلام) فرموده است:

«پس چون مردمان حق زمامدار را بگذارند، و زمامدار حق مردمان را به جای آرد، حق میان آنان بزرگ مقدار شود، و راه های دین پدیدار، و نشانه های عدالت بر جا، و سنت چنان که باید اجرا. پس کار زمانه آراسته گردد، و چشم امید بر پایداری دولت پیوسته، و چشمداشت های دشمنان بسته».[29]

مفهوم عدالت در اینجا، رعایت حق هر دارای حقی است، هرچند که آن حق داران، مخالفانی باشند همچون خوارج؛ چنان که امیرمومنان (علیه السلام) درباره پاسداشت حقوق آنان به ایشان فرمود:

«بدانید که شما نزد ما سه حق دارید که تا هنگامی که همراه ما هستید آنها را از شما باز نمی گیریم؛ شما را از مساجد خدا که نام او را در آنها بر زبان می آورید منع نمی کنیم، و شما را از درآمد عمومی و غنایم تا زمانی که دستتان در جنگ همراه ماست محروم نمی سازیم، و تا جنگ را با ما آغاز نکرده اید با شما نمی جنگیم».[30]

5. مفهوم عدالت به معنای اعتدال و میانه روی

مفهوم عدالت به معنای اعتدال و میانه روی در آموزه های امام علی (علیه السلام) و در روابط و مناسبات شخصی، اجتماعی، مدیریتی، سیاسی و اقتصادی مورد توجه و تاکید است، چنان که در سخنان آن حضرت آمده است: بر تو باد به میانه روی در کارها، زیرا هر کس از میانه روی روی برگرداند، ستم کند، و هرکه بدان پایبند گردد، به عدالت رفتار کند».[31]

همچنین امیرمومنان علی (علیه السلام) در سفارشی به فرزندش محمد حنفیه فرموده است: «هرکه میانه روی را ترک کند، از راه حق منحرف شود و ستم کند».[32] این برداشت از مفهوم عدالت در نامه امام به یکی از کارگزارانش چنین آمده است:

«اما بعد، دهقانان شهر تو شکایت دارند که با آنان درشتی می کنی و سختی روا می داری؛ ستمشان می ورزی و خردشان می شماری. من در کارشان نگریستم، دیدم چون مشرک اند نتوانشان به خود نزدیک گرداند، و چون در پناه اسلامند نشاید آنان را راند. پس، در کار آنان درشتی و نرمی را به هم آمیز. گاه مهربان باش و گاه تیز، زمانی نزدیکشان آور و زمانی در دورتر. ان شاء الله».[34] [33]

امیرمومنان (علیه السلام) کارگزار خود را به رفتاری به دور از افراط و تفریط فراخوانده که به بیان دیگر، نشان دهنده یکی دیگر از مفاهیم عدالت، یعنی اعتدال و میانه روی است.

جمع بندی

معنای لغوی عدالت، حد وسط و میانه است، در کلام امام علی (علیه السلام) پنج معنا قابل برداشت است. مفهوم مشترکی که در همه ی این معانی وجود دارد، رعایت حقوق هر ذی حق با در نظر داشتن انصاف و نظارت الهی است. حضرت در بیان مفهوم عدالت، همواره به این نکته توجه می دهند که باید هرچیزی در جای خود قرار گیرد؛ زیرا هر چیزی غیر از این ستم خواهد بود و مومن باید تحت هر شرایطی از ستم و ظلم دوری کند. حضرت در تمام حیات سیاسی و اجتماعی خود، اهتمام ویژه ای به مفهوم عدالت و به کاربردن آن در عمل داشتند و همواره به دلیل پایبندی به عدالت، مورد هجمه افراد مغرض و معاند قرار می گرفتند.

 

پی نوشت ها 

[1] رضی شریف، نهج البلاغه، حکمت 374.

[2] آمدی، شرح غررالحکم، ج 1، ص 216.

[3] آمدی، شرح غررالحکم، ج 3، ص 374.

[4] آمدی، شرح غررالحکم، ج 2، ص 30.

[5] رضی شریف، نهج البلاغه، خطبه 216.

[6] کتاب العین، ج 2، ص 4511.

[7] رضی شریف، نهج البلاغه، حکمت 437.

[8] رضی شریف، نهج البلاغه، نامه 16.

[9] رضی شریف، نهج البلاغه، خطبه 173.

[10] دعائم الاسلام، ج 2، ص 531.

[11] رضی شریف، نهج البلاغه، خطبه 147.

[12] فراهیدی، کتاب العین، ج 3، صص 1799-1800.

[13] مهدوی کنی، نقطه های آغاز در اخلاق عملی، ص 571.

[14] رضی شریف، نهج البلاغه، حکمت 231.

[15] طبرسی، الارشاد، صص 116-117.

[16] رضی شریف، نهج البلاغه، کلام 136.

[17] رضی شریف، نهج البلاغه، نامه 51.

[18] ابن شعبه، تحف العقول، ص 208؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 78، ص 165.

[19] درباره نام این سردار امام (علیه السلام) که قطبه است یا قطنه یا قطیبه میان مورخان و شارحان نهج البلاغه اختلاف است. ر.ک: نصر بن مزاحم، وقعه صفین، ص 601.

[20] «حلوان» شهرکی بوده است آباد بر ساحل چپ رودخانه ای به همین نام در جنوب سر پل ذهاب. ر.ک: یاقوت حموی، معجم البلدان، ج 2، ص 192.

[21] رضی شریف، نهج البلاغه، نامه 59.

[22] رضی شریف، نهج البلاغه، نامه 59.

[23] رضی شریف، نهج البلاغه، نامه 43.

[24] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 7، ص 37.

[25] رضی شریف، نهج البلاغه، نامه 16.

[26] رضی شریف، نهج البلاغه، نامه 16.

[27] رضی شریف، نهج البلاغه، نامه 6 و نامه 27.

[28] واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص 471.

[29] رضی شریف، نهج البلاغه، خطبه 216.

[30] طبری، تاریخ الطبری، ج 5، ص 73.

[31] امدی، غررالحکم، ج 2، ص 20.

[32] ابن بابویه، المواعظ، ص 75.

[33] با توجه به آن چه بلاذری نقل کرده، این کارگزار، عمروبن سلمه ارحبی است. ر.ک: بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 390.

[34] رضی شریف، نهج البلاغه، نامه 19.

فهرست منابع

1. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم ایران، قم، کتاب خانه مرعشی نجفی، بی تا.
2. ابن بابویه، محمد بن علی، المواعظ، نشر مرتضوی، تهران.
3. ابن شعبه الحرانی ( از عالمان قرن چهارم)، ابومحمد الحسن بن علی بن الحسین، تحف العقول عن آل الرسول، مکتبه بصیرتی، قم، 1394ق.
4. آمدی، عبدالواحد بن محمد تمیمی، غرر الحکم و درر الکلم، با شرح خوانساری، با مقدمه و تصحیح جلال الدین محدث، چاپ سوم، تهران: 1360ه.ش.
5. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: محمد حمیدالله، دار المعارف، مصر، ١٣٩٤ق.
6.  التمیمی ( ف 363ق)، ابوحنیفه النعمان بن محمد، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، تحقیق آصف علی اصغر فیضی، دارالمعارف، القاهره، 1389ق.
7. خوانساری ( ف 1125 ق)، جمال الدین محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم، مقدمه و تصحیح و تعلیق میرجلال الدین حسینی ارموی، چاپ سوم، انتشارات دانشگاه تهران، 1360 ش.
8. الشریف الرضی (ف 406ق)، ابوالحسن محمد بن الحسین الموسوی، نهج البلاغه، ضبط نصه وابتکر فهارسه العلمیه صبحی الصالح، الطبعه الاولی، دارالکتاب اللبنانی، بیروت، 1387ق.
9. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری الامم و الملوک، مؤسسة عزالدین، بیروت، چاپ دوم،١٤٠٧ق.
10. العکبرى الشیخ المفید، محمد بن النعمان، الأرشاد، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، قم، ۱۴۱۳ه. ق.
11. الفراهیدی( ف 170 ق)، ابوعبدالرحمن الخلیل بن احمد، کتاب العین، الطبعه الاولی، انتشارات اسوه، 1414ق.
12. اللیثی الواسطی (ازعالمان قرن ششم)، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، تحقیق حسن الحسینی البیرجندی، الطبعة الاولی، دار الحدیث، 1376ش.
13. المنقری ( ف 212 ق)، ابوالفضل نصر بن مزاحم، وقعه صفین، تحقیق و شرح عبدالسلام محمد هارون، الطبعة الثانیة، المؤسسة العربیة الحدیثة، القاهرة، 1382ق. افست مکتبة المرعشی النجفی، قم، 1403ق.
14. مهدوی کنی، محمدرضا، نقطه های آغاز در اخلاق عملی، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، 1385.
15. یاقوت الحموی ( ف 626ق)، شهاب الدین ابوعبدالله، معجم البلدان، دار بیروت للطباعه و النشر، بیروت، 1408ق.

 

منبع مقاله | با اقتباس از:

دلشاد تهرانی، مصطفی، حقوق و عدالت در نهج البلاغه، نشریه النهج، فصلنامه پژوهش های نهج البلاغه، شماره 29، (تابستان 1389)؛ ص67-91.