خطبه 142 نهج البلاغه، به ویژه بخشی که به موضوع انفاق و بخشش می پردازد، از جمله فرازهای نورانی است که ابعاد گوناگون این فضیلت الهی را تبیین نموده و راهکارهای عملی برای تحقق آن در زندگی فردی و جمعی ارائه می دهد. این نوشتار، به شرح و بررسی شش مورد از روش های انفاق و بخشش که در این خطبه مورد تأکید امام علی (ع) قرار گرفته است، می پردازد و ضمن تبیین اهمیت و آثار این عمل نیکو، به نقش آن در تعالی انسان و شکوفایی جامعه اسلامی نیز اشاره خواهد داشت.

امام علی (ع)، با بیانی شیوا و رسا، می فرمایند: «فَمَنْ آتَاهُ اللهُ مَالاً فَلْيَصِلْ بِهِ الْقَرَابَةَ، وَلْيُحْسِنْ مِنْهُ الضِّيَافَةَ، وَلْيَفُکَّ بِهِ الاَْسِيرَ وَالْعَانِيَ، وَلْيُعْطِ مِنْهُ الْفَقِيرَ وَالْغَارِمَ»[1] این فراز نورانی، شش حوزه کلیدی انفاق و بخشش را مشخص می سازد که هر یک، دارای ابعاد و آثار اجتماعی و معنوی عمیقی است:

1) اولویت انفاق به خویشاوندان

در آموزه های امام علی (ع)، یکی از مهمترین حوزه های انفاق، توجه به خویشاوندان و بستگان است. این اولویت در عبارت گهربار ایشان، «فَمَنْ آتَاهُ اللهُ مَالاً فَلْيَصِلْ بِهِ الْقَرَابَةَ؛ هر کس که خداوند مالی به او عطا کرده، پس باید با آن به خویشاوندان خود بخشش نماید»به وضوح بیان شده است. این عبارت بر این معنا تأکید دارد که نخستین وظیفه فرد برخوردار از مال، انفاق و بخشش به نزدیکان خود است. از این طریق می توان پیوندهای خویشاوندی را نیز تقویت نمود و زمینه های احسان و محبت متقابل را فراهم آورد.

خویشاوندان، به عنوان نزدیکترین افراد به انسان، از اولویت ویژه ای در دریافت کمک و حمایت برخوردارند. این امر، علاوه بر رفع نیازهای مادی آنان، موجب تقویت انسجام خانوادگی، افزایش همدلی و کاهش اختلافات می گردد. در روایتی از امام صادق (ع) که در متن نیز به آن اشاره شده است، صدقه به خویشاوندانِ دارای کینه و دشمنی، به دلیل دشواری آن و تأثیر عمیق آن در ایجاد صلح و آشتی، به عنوان افضل صدقات معرفی شده است.[2] این تأکید نشان می دهد که اسلام به رفع نیازهای مادی، نزدیکان و خویشان توجه ویژه ای دارد.

2) نیکو پذیرایی کردن از مهمان

دومین مورد انفاق و بخشش، «إِحْسَانُ الضِّيَافَةِ» یا نیکو پذیرایی از مهمان است. میزبانی شایسته، در فرهنگ اسلامی، همواره به عنوان نمادی از سخاوت، کرامت و احترام به جایگاه انسان تلقی شده است. در اهمیت این موضوع، روایتی گهربار از امام علی (ع) نقل شده است که می‌فرمایند: «مَن اَكرَمَ الضَّيفَ فَكَأَنّما اَكرَمَ سَبعينَ نبياً وَ من أَنفَقَ علَي الضَّيفِ دِرِهماً فَكأَنَّما أَنفَقَ اَلفَ اَلفِ دينارٍ في ‌سَبيل الله؛ [3] هر کس مهمان را گرامی بدارد، گویا هفتاد پیامبر را گرامی داشته است و هر کس یک درهم برای مهمانش خرج کند، گویی یک میلیون دینار در راه خدا انفاق کرده است.»

این سخن ارزشمند، هم ارزش والای انفاق و بخشش برای مهمان و هم اهمیت احترام و اکرام او را به خوبی نشان می دهد.

چنانکه امام صادق (ع) به يکى از يارانش فرمود: آيا برادران دينى خود را دوست مى دارى؟ عرض کرد: آرى. سپس فرمود: آيا آن ها را به منزل خود دعوت مى کنى؟ عرض مى کند: آرى، من (تنها بر سر سفره نمى نشينم و) همواره با دو يا سه نفر يا کمتر و يا بيشتر از دوستان غذا مى خورم، امام صادق (ع) فرمود: بخشش آن ها بر تو از بخشش تو بر آن ها بيشتر است.

راوى تعجب مى کند و عرضه مى دارد: فدايت شوم من به آن ها غذا مى دهم و به خانه خود دعوت مى کنم، با اين حال بخشش آن ها بر من بيشتر است؟ امام (ع) فرمود: آرى. آن ها هنگامى که وارد منزل تو مى شوند آمرزش براى تو و خانواده ات را با خود مى آورند، و هنگامى که بيرون مى روند گناهان تو و خانواده ات را بيرون مى برند».[4]

این امر نشان می دهد که پذیرایی از مهمان، نه تنها یک عمل نیکوکارانه، بلکه فرصتی برای کسب برکات الهی و تطهیر روح و جان است. علاوه بر این، میزبانی، زمینه ساز ایجاد و تحکیم دوستی ها، رفع کدورت ها و تقویت پیوندهای اجتماعی می گردد.

۳) آزاد ساختن اسیران (فَکُّ الْأَسِيرِ)

یکی دیگر از حوزه های مهم انفاق و بخشش در تعالیم امام علی (ع)، تلاش برای آزادی اسیران است. عبارت «فَکُّ الْأَسِيرِ» نه تنها شامل رهایی اسیران جنگی می شود، بلکه می تواند به معنای عام تر، یعنی آزاد ساختن کسانی باشد که به ناحق در بند ظلم و ستم گرفتار شده اند. این عمل، نمادی از عدالت خواهی، دفاع از حقوق مظلومان و تلاش برای رفع ستم از آنان است.

در عصر حاضر، می توان مصادیقی از این آموزه را در کمک های مالی برای آزادی زندانیانی یافت که به دلیل ناتوانی در پرداخت دیه یا جرایم غیرعمد در بند هستند. انفاق در این راه، نه تنها فرد گرفتار را از زندان رها می سازد و به او فرصتی دوباره برای زندگی می بخشد، بلکه می تواند آرامش و آسایش را به خانواده او نیز بازگرداند. چه بسا خانواده هایی که با زندانی شدن سرپرست خود، دچار مشکلات اقتصادی و اجتماعی فراوانی می شوند و نیازمند حمایت و یاری هستند.

۴) یاری رساندن به گرفتاران (إِعْطَاءُ الْعَانِيِ)

چهارمین حوزه انفاق و بخشش در کلام امام علی (ع)، کمک به کسانی است که گرفتار رنج و فشار شده اند. واژه «عَانِي» به معنای رنجور و گرفتار، دایره شمول وسیع تری دارد و شامل هر فردی می شود که به نوعی در بند مشکلات اقتصادی، اجتماعی، روحی یا جسمی گرفتار شده باشد. کمک به این افراد و تلاش برای رهایی آنان از بند مشکلات، از مهمترین جلوه های رحمت و نوع دوستی در جامعه اسلامی است.

این مفهوم، ارتباط نزدیکی با وضعیت خانواده زندانیان نیز پیدا می کند. هنگامی که فردی به زندان می افتد، خانواده او نیز به نوعی دچار گرفتاری و رنج می شود. آن ها ممکن است با مشکلات اقتصادی ناشی از نبود سرپرست، فشارهای اجتماعی و روحی ناشی از داغ زندانی بودن عزیزانشان روبرو شوند.

۵) کمک به نیازمندان (إِعْطَاءُ الْفَقِيرِ)

پنجمین حوزه انفاق و بخشش در مکتب امام علی (ع)، یاری رساندن به فقرا و نیازمندان است. عبارت «إِعْطَاءُ الْفَقِيرِ» به روشنی بر اهمیت توجه به کسانی که از حداقل های زندگی محروم هستند، دلالت دارد. ایشان در حدیثی حکیمانه می فرمایند: «کَما تُعینُ تُعانُ؛[5]آن گونه که یاری می کنی، یاری می شوی.» این سخن ارزشمند، نه تنها بر فضیلت کمک به نیازمندان تأکید دارد، بلکه یادآور می شود که بر اساس آن، هر کس به دیگران یاری رساند، خود نیز در مواقع نیاز مورد یاری و مدد قرار خواهد گرفت.

در حکمت 328 نهج البلاغه نیز آمده است:«إِنَّ اَللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِي أَمْوَالِ اَلْأَغْنِيَاءِ أَقْوَاتَ اَلْفُقَرَاءِ، فَمَا جَاعَ فَقِيرٌ إِلاَّ بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِيٌّ، وَ اَللَّهُ تَعَالَى سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِكَ؛ همانا خداوند سبحان در اموال ثروتمندان، روزی فقیران را واجب کرده است. پس هیچ فقیری گرسنه نمی ماند، مگر به سبب بهره مندی ثروتمند از حق او، و خداوند متعال از آنان در این باره خواهد پرسید.»

این حدیث شریف، مسئولیت سنگین اغنیا در قبال فقرا را گوشزد می کند و نشان می دهد که انفاق و بخشش به نیازمندان، نه یک عمل مستحب بلکه یک وظیفه الهی است.

6) یاری رساندن به بدهکاران (إِعْطَاءُ الْغارِم)

ششمین حوزه انفاق و بخشش در کلام امام علی (ع)، یاری رساندن به بدهکاران است. بدهکاری می تواند فشار روانی و اجتماعی شدیدی بر فرد و خانواده اش وارد کند و او را از مسیر یک زندگی شرافتمندانه باز دارد.

پرداخت وام بدهکاران، آن ها را از فشار روانی ناشی از بدهی رها می سازد، آبروی آنها را حفظ می کند و زمینه را برای بازگشت آن ها به یک زندگی آرام و شرافتمندانه فراهم می آورد. این نوع انفاق و بخشش، نقش مهمی در کاهش آسیب های اجتماعی ناشی از بدهکاری و تقویت حس همدردی و تعاون در جامعه دارد.

امیرمؤمنان علی(ع) درباره ارزش یاری رساندن به بدهکار می فرمایند: «کسی که به مالی دست یافت و به بدهکاران یاری رساند و در کسب ثواب و ادای حقوق صبر کند با این ویژگی ها به شرف دنیا و فضایل آخرت می‌رسد.»[6] امام علی (ع) با این سخن، اهمیت مسئولیت اجتماعی را به ما یادآوری می کنند. کسی که توانایی مالی دارد، نباید نسبت به مشکلات مالی دیگران بی تفاوت باشد.

اصل مهم در انفاق و بخشش

در ادامه این فراز نورانی، امیرالمؤمنین (ع) بر یک اصل مهم در انفاق و بخشش تأکید می فرمایند: «وَلْيَصْبِرْ نَفْسَهُ عَلَى الْحُقُوقِ وَالنَّوَائِبِ، ابْتِغَاءَ الثَّوَابِ».[7] ایشان توصیه می کنند که انسان باید در برابر پرداخت حقوق واجب و مستحب و همچنین در مواجهه با مشکلات و حوادث ناگوار زندگی، صبر و شکیبایی پیشه کند و هدف از این انفاق ها و تحمل سختی ها را کسب رضایت و پاداش الهی قرار دهد.

تعبیر «حُقُوق» در اینجا، شامل تمامی حقوق مالی واجب (مانند زکات و خمس) و مستحب (مانند صدقات) می شود. واژه «نَوَائِب» جمع «نائبه» به معنای حوادث ناگوار و مصیبت های زندگی است. امام علی (ع) با این بیان، به این نکته اساسی اشاره می کنند که انفاق و بخشش واقعی، آن است که با نیت خالصانه و برای رضایت خداوند انجام شود و در این راه، انسان باید در برابر سختی ها و موانع صبر پیشه کند.

آثار و برکات ارزشمند این صفات نیکو

در پایان این بخش از خطبه، امام علی (ع) به آثار و برکات ارزشمند انفاق و بخشش اشاره کرده و می فرمایند: «فَإنَّ فَوْزاً بِهذِهِ الْخِصَالِ شَرَفُ مَکَارِمِ الدُّنْيَا، وَ دَرْکُ فَضَائِلِ الاْخِرَةِ؛ إنْ شَاءَ اللهُ». ایشان دستیابی به این ویژگی های پسندیده را موجب شرافت و بزرگی در دنیا و نیل به فضایل و مقامات اخروی می دانند.این سخن گهربار، بیانگر آن است که انفاق و بخشش، نه تنها سبب سعادت و رستگاری در آخرت می شود، بلکه عزت، احترام و محبوبیت را نیز در این دنیا برای فرد به ارمغان می آورد.

ضرب المثل مشهوری که از امام حسین (ع) نقل شده است: «مَنْ جَادَ سَادَ؛ [8] هر کس بخشش کند، آقایی و بزرگی می یابد» و همچنین حدیثی از امیرالمؤمنین (ع) که می فرمایند: «وَ أَفْضِلْ عَلَى مَنْ شِئْتَ تَكُنْ أَمِيرَهُ؛ [9] به هر کس می خواهی نیکی کن تا امیر او باشی»، گواه روشنی بر این مدعا هستند.

علاوه بر این، روایات متعددی در فضیلت نیکوکاران و جایگاه والای آنان در بهشت وارد شده است. [10] تعبیر «فَوْزاً» به صورت نکره نیز، دلالت بر این دارد که حتی انفاق های اندک و کمک های کوچک نیز می توانند زمینه ساز این افتخارات دنیوی و اخروی گردند.

جمع بندی

خطبه 142 نهج البلاغه، به ویژه فرازی که به آن پرداخته شد، گنجینه ای از حکمت و معرفت در باب انفاق و بخشش است. امام علی (ع) در این بخش، با تبیین شش حوزه کلیدی انفاق و بخشش یعنی: صله رحم، نیکو پذیرایی از مهمان، آزاد ساختن اسیران و گرفتاران، و کمک به فقرا و بدهکاران، نه تنها اهمیت این فضیلت اخلاقی را آشکار می سازند، بلکه راهنمایی عملی برای مؤمنان در جهت تحقق آن در زندگی فردی و اجتماعی ارائه می فرمایند.

تأکید ایشان بر نیت خالصانه، صبر در راه انفاق و بخشش، توجه به آثار دنیوی و اخروی این عمل نیکو، نشان دهنده جامعیت و عمق نگرش ایشان به این مسئله مهم است. پیروی از این آموزه های ارزشمند، بی شک، گامی مؤثر در جهت تعالی روحی و اخلاقی فرد و شکوفایی و پیشرفت جامعه اسلامی خواهد بود.

پی نوشت ها

[1] شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه142.

[2] خویی، منهاج البراعة، ج8، ص402.

[3] تویسرکانی، لئالي‌الاخبار، ج3، ص66.

[4]کلینی، الکافى، ج2، ص201، ح8.

[5] علی بن ابی طالب (ع)، غرر الحکم، ح7209.

[6]ابن شعبه حرانی، تحف‌العقول، ص۱۸۶.

[7] «نوائب» جمع «نائبه» همان گونه که در بالا گفته شد به معنى حوادث دردناک است که براى انسان رخ مى دهد ولى بعضى از ارباب لغت آن را به معنى هرگونه حادثه تفسير کرده اند خواه خوب باشد خواه بد.

[8] أربلی، کشف الغمة، ج2، ص242.

[9] مفید، ارشاد، ج1، ص303؛ مجلسی، بحار الانوار، ج74، ص433.

[10] ری شهری، ميزان الحکمة، ح12611.

منابع

1. نهج البلاغة، تحقیق: صبحی صالح. قم: هجرت، ۱۴۱۴ق.
2. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تبریز: بنی هاشمی، ۱۳۸۱ق.
3. خوئی، میرزا حبیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تهران: مکتبة الإسلامیة، ۱۳۹۵ق.
4. ری شهری، محمد، میزان الحکمة. قم: دار الحدیث، ۱۴۲۲ق.
5. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
6. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت: مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
7. مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم: کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
8. علی بن ابی طالب (ع)، غرر الحکم و دررالکلم، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1410ق.
9. تویسرکانی، محمدنبی بن احمد، لئالی الاخبار، قم، نشر علامه، 1413ق.
10. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول صلى الله‌ عليهم، قم، موسسه نشر اسلامی، 1404ق.

منبع اقتباس

آیت الله مکارم شیرازی، ناصر، پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج5، ص581-571