صدقه به هر نوع بخشش مالی و غیرمالی که به قصد رضای خدا باشد اطلاق می گردد. که شامل صدقات واجب و صدقات مستحب است.تفاوت بین زکات و صدقه این است که واژه زکات فقط بر واجب اطلاق می شود اما صدقه اعم از واجب و مستحب است.
صدقه دادن و بخشش مال در اسلام و در زندگی اجتماعی دارای ارزشهای بسیار زیادی است. قرآن پس از ایمان به خدا ، به موضوع انفاق و بخشش و صدقه توجه ویژه ای می کند و پرداخت صدقات را از اصول نیکی ها و اساس کارهای شایسته اعلام می دارد.
صدقه تجارت با خداست
امام علی (ع) در حدیث نورانی می فرماید: «إذَا أَمْلَقْتُمْ فَتَاجِرُوا آللّهَ بِالصَّدَقَةِ»[1] هر زمان فقير شديد، با خداوند از طريق صدقه دادن در راه خدا تجارت پرسود کنيد.
برای فهم بهتر حدیث ابتداً معنا ومفهوم دو واژه باید روشن گردد.
«أَمْلَقْتُمْ» از ماده ملق (بر وزن فلس) – به معنای فقر- است. اصل آن بمعنی نرمی است، و اطلاق آن بر فقر از این جهت است که فقر نیز انسان را نرم و ذلیل می کند. املاق نیز به معنای فقر و بی چیزی است. کما اینکه در قرآن هم به معنای فقر آمده است و به همین جهت به آنها آیه املاق گفته می‌شود: «ولا تقتلوا اولادکم من املاق»[2]، «ولا تقتلوا اولادکم خشیة املاق».[3]
هر دو آیه به صراحت بیان می کنند که اعراب دوره جاهلیت از ترس فقر و گرسنگی فرزندان خویش را می کشتند. بنابراین واژه «أَمْلَقْتُمْ» به معنای فقر می باشد.
راغب اصفهانی در «مفردات» می گوید: «صدقه از صدق، به معنی راستی و درستی و مطابقت حرف و عمل و هماهنگی گفتار و اعتقادات و اعمال جوارحی است. به مهریه زن از این جهت صداق گفته می شود که گواه بر صدق و راستی مرد و نشان دهنده اعتقاد در دوستی است.
پس صدقه از صدق، اسم فعل و کاری است که مومن، با انجام آن، صداقت ایمانی خویش را به نمایش می گذارد. و نشان می دهد که تا چه حد در ادعای ایمان و خدا پرستی صادق است.
امام علی (ع) در اين گفتار نورانى خویش که فرمود: هر گاه دچار فقر شدید صدقه دهید. ایشان يکى از طرق های معنوى مبارزه با فقر را صدقه دادن می داند.
ممکن است این سوال مطرح شود وقتی که خود انسان فقیر و نیازمند باشد. چگونه می تواند به دیگران کمک کند؟ آیا این عمل امکان پذیر است که خود شخص نیازمند باشد و به فقیر صدقه بدهد؟
برای پاسخ و تحلیل مطلب به این نکته باید توجه داشته باشیم.
وقتی با دید و اسباب مادی به این قضیه نگاه کنیم، امکان و باورش خیلی سخت است. زیرا وقتی که فرد دچار فقر و ناداری شد، چطور ممکن است که صدقه بدهد! اما اسباب معنوی و قانون های پروردگار با قانون های مادی ما کاملاً متفاوت است.
خداوند در آیه «یَمْحَقُ اللهُ الرِّبَا وَیُرْبِى الصَّدَقَاتِ» فرموده است که ربا را نابود می کند، و صدقات را افزایش می دهد. این آیه نیز اشاره به اسباب معنوی دارد که صدقه و بخشش در راه خدا چگونه باعث ازدیاد رزق و روزی می شود.
به عنوان نمونه به این حکایت دقت نمایید که فردی خدمت پیامبر اکرم (ص) آمد و عرضه داشت: یا رسول الله اوضاع مالی زندگی ام خراب است.
حضرت فرمود: صدقه بده. آن فرد گفت: من می گویم وضعم خراب است، شما می‌گویید صدقه بده!.
حضرت فرمود: «تَصَدَّقُوا فَإِنَّ اَلصَّدَقَةَ تَزِيدُ فِي اَلْمَالِ كَثْرَةً »؛ صدقه بدهيد، زيراكه صدقه موجب زيادى مال مى‌شود. یا در روایت دیگر دارد «الصدقه تجلب الرزق». پس می بینیم که اگر انسان به کسی کمک کند، اتفاقاً راه بر او باز می‌شود و اصولاً یکی از جا هایی که سختی ها تبدیل به آسانی می‌شود این است که انسان به دیگران کمک کند.
و اگر انسان در این دنیا سختی ها را به خاطر خداوند تحمل کند. از مال، جان، و آبروی خود برای دیگران خرج کند، نه تنها در آخرت بلکه در همین دنیا آسانی ها و گشایش های فراوانی برایش ایجاد می گردد.
صدقه باعث زیاد شدن روزی
1- امام علی (ع) می فرماید: «استنزلوا الرزق بالصدقه»[4] روزی خود را با دادن صدقه طلب کنید.
منظور از «صدقه» در این حدیث هرگونه موهبت مادى است. كه بدون عوض و با انگيزه الهى در اختيار ديگرى قرار داده شود. امام علی (ع) در اين كلام نورانى رابطه نزديكى ميان صدقه و فزونى رزق و روزى بيان فرموده است.
2- هارون بن عیسى از امام صادق (ع) نقل نموده: که امام صادق (ع) به فرزند خود محمّد فرمود: فرزندم! از آن خرجى، چقدر اضافه آمده است؟
عرض کرد: چهل دینار.
فرمود: برو و آنها را صدقه بده.
عرض کرد: فقط همین چهل دینار باقى مانده است.
حضرت فرمود: «تَصَدَّقْ بِهَا فَإِنَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُخْلِفُهَا أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ لِکُلِّ شَیْءٍ مِفْتَاحاً وَ مِفْتَاحَ الرِّزْقِ الصَّدَقَةُ فَتَصَدَّقْ بِهَا». آنها را صدقه بده؛ زیرا خداوند عزّوجلّ عوضش را می دهد. مگر نمىدانى که هر چیزى کلیدى دارد و کلید روزى، صدقه دادن است.
پس آن چهل دینار را صدقه بده. محمّد چنین کرد، و ده روز بیشتر بر امام صادق (ع) نگذشت که از جایى چهارهزار دینار به ایشان رسید.
سپس فرمود: ای پسرم ما در راه خدا چهل دینار بخشیدیم و خداوند به ما چهار هزار دینار بخشید.[5]
3- امام علی (ع) در مورد حکمت و فلسفه برخی از احکام شرعی می فرماید: «وَ الزَّكَاةَ تَسْبِيباً لِلرِّزْقِ»[6] اين عبارت نورانی دو تفسير دارد:
نخست اين كه پرداختن زكات، روزىِ فقرا را تضمين می كند، زيرا در حديث آمده كه اگر مردم زكات اموالشان را بدهند، فقيرى در سراسر جهان اسلام پيدا نخواهد شد.
همان‌گونه كه در حديثى از امام صادق عليه السلام می خوانیم: «وَلَوْ أَنَّ النَّاسَ أَدَّوْا زَكَاةَ أَمْوَالِهِمْ مَا بَقِيَ مُسْلِمٌ فَقِيراً مُحْتَاجاً».[7]
تفسير ديگر اين كه پرداختن زكات سبب می شود خداوند روزى را بر زكات دهنده فراوان كند و اموال او را از خطرات تجاوز گرسنگان حفظ نمايد، و جمع ميان اين دو تفسير در جمله بالا بعيد نيست.
همان گونه كه در حديثى از امام على بن موسى‌الرضا عليه السلام نيز آمده است كه می فرمايد: «أَنَّ عِلَّةَ الزَّكَاةِ مِنْ أَجْلِ قُوتِ الْفُقَرَاءِ وَتَحْصِينِ أَمْوَالِ الاَْغْنِيَاء»؛ علت تشريع زكات تأمين قوت فقرا وحفظ اموال اغنياست.[8]
اهمیت صدقه در زندگی فردی و اجتماعی
امام على و امام صادق عليهما السلام فرموده اند: «إنّي لأمْلَقُ أحْياناً فَاتاجِرُ اللَّهَ بالصَّدَقَةِ»[9]
هرگاه نادار و تنگدست می شويم به وسيله صدقه با خدا معامله می کنيم.
امام على (ع) فرموده است: «وَصَدَقَةُ السِّرِّ فإنَّهَا تُكَفِّرُ الْخَطيئَةَ»[10] صدقه نهانى است كه گناه را پاك می کند.
امام علی (ع) در حکمت هفتم به دو اهمیت صدقه دادن که در زندگى فردی و اجتماعی انسان تأثير فراوان دارد اشاره کرده است.
نخست مى فرمايد: «صدقه، کمک به نيازمندان داروى شفا بخشى است «الصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ». به کار بردن تعبيرهاى «دواء» و«منجح» یعنی مؤثر و شفابخش به طور مطلق، نشان مى دهد که اين کار، هم درمان کننده بيمارى هاى فردى است و هم بيمارى هاى اجتماعى.
امام علی (ع) می فرماید: «سُوسُوا إِیمَانَکُمْ بِالصَّدَقَةِ، وَحَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ، وَادْفَعُوا أَمْوَاجَ الْبَلاَءِ بِالدُّعَاءِ»[11] واژه «سوسوا» از ریشه «سیاست» به معناى تدبیر و حفظ و اصلاح است.
امام علی (ع) در این حکمت به اهمیت و آثار صدقه در راه خدا و اداى زکات و برکات دعا اشاره کرده مى فرماید: ایمانتان را با صدقه حفظ کنید و اموالتان را با زکات، و امواج بلا را با دعا از خود دور کنید.
اهمیت و تأثیر صدقه در حفظ ایمان از این نظر است که، علاقه انسان به مال بیش از هر چیز است؛ چه بسیارند کسانى که در اعمال و عبادات ظاهرى قهرمان میدان اند؛ اما هنگامى که پاى مسائل مالى به میان مى آید مى لنگند.
به همین دلیل پرداختن صدقه و چشم پوشى از مال مخصوصاً اگر به صورت عادت روزانه انسان درآید در تقویت پایه هاى ایمان بسیار مؤثر است.
وقتی انسان، فقيرى را کمک مى کند، خودش هم مورد عنايت و لطف الهى قرار می گیرد.
نتیجه
با توجه به تلاش ویژه اسلام در جهت مبارزه با فقر مادی و معنوی و تلاش برای از بین بردن فاصله های طبقاتی، فقر و تبعات گوناگون آن، صدقه و بخشش می تواند روابط مالی افراد جامعه را اصلاح نماید. بلکه روابط انسانی را دگرگون سازد و خانواده هایی را از بدبختی و مشکلات عدیده ای رهایی بخشد.
ازاین رو است که صدقه به عنوان قرض و وام دادن به خداوند معرفی شده، و اثرات فردی و اجتماعی فراوان در جامعه دارد.
پی نوشتها:
[1] – شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت 258 .
[2] – سوره انعام، آیه 151.
[3] – سوره اسراء، آیه 31. تفسیر نمونه، ج6، ص29-30.
[4] – شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت 137.
[5] – کلینی، الکافی، ج4، ص10.
[6] – شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت 252.
[7] – صدوق، من لایحضره الفقیه، ج2، ص7، ح1579.
[8] – صدوق، من لایحضره الفقیه، ج2، ص7، ح1580.
[9] – محمدی ری شهری، ميزان الحكمة، ج۵، ص ۳۲۱
[10] – شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 110.
[11] – شریف رضی،نهج البلاغه، حکمت 146.
فهرست منابع
- قرآن کریم.
- شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، لقمان، 1379، چاپ سوم.
- ری شهری محمدی، محمد، ميزان الحكمة، قم، مکتب الإعلام الإسلامي، 1367، چاپ دوم.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1407ق، چاپ چهارم
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404ه ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین (ع)، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1386 شمسی، چاپ اول.
