امام علی (ع) با آن شخصیت ممتاز و ارزنده، اگرچه بیش از سایر نوابغ بشری مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است ولی ناگفته های فراوانی در عظمت نهج البلاغه و گفتار ایشان باقی مانده است. بشر از بازگویی برازندگی ها و عظمت نهج البلاغه همچنان ناتوان و قاصر مانده است.

گرچه دشمنان بسیار تلاش کردند نام و عظمت نهج البلاغه و گفتار امام علی (ع) فراموش گردد، اما نویسندگان و محققان جهان شیفته ایشان گشته و در ضمن سخنان و یا نوشته های خود، عظمت نهج البلاغه و گفتار و رفتار امام علی (ع) را جاودانه کردند.

1. کارلایل (متوفی 1298 ق)

توماس کارلایل، متولد 1795 بوده و در اسکاتلند متولد شد.^[1]

عظمت نهج البلاغه و شخصیت بی همتای امام علی (ع)، دانشمندان را به چنان خضوعی واداشته است که کارلایل، فیلسوف بزرگ مسیحی انگلیسی، با صدای بلند می گوید:

«اما امام علی (ع) ما را نمی رسد، جز آن که او را دوست بداریم و به او عشق بورزیم؛ چرا که او جوانمردی بس عالی قدر و بزرگ نفس بود، از سرچشمه وجدانش، خیر و نیکی می جوشید، از دلش شعله های شور و حماسه زبانه می زد، شجاعتر از شیر ژیان بود، ولی شجاعتی ممزوج با لطف و رحمت و عواطف رقیق و رأفت».^[2]

2.امین نخله (متوفی 1397 ق)

امین رشد نخله (1319-1397 ق)، شاعر و ادیب معروف مسیحی لبنانی، تألیفات زیادی در ادبیات از جمله المفکرة الریفیة، ذات المعاد و کتاب الملوک دارد.[3]

این نویسنده معروف مسیحی، خطاب به شخصی که از وی درخواست کرده بود، صد کلمه از سخنان حضرت علی (ع) را برگزیند، تا او به صورت کتاب منتشر سازد، درباره فصاحت و بلاغت و هماهنگی و صلابت و یکنواختی کلمات گهربار امیرالمومنین (ع) و عظمت نهج البلاغه می گوید:

«از من خواسته بودی که صد کلمه از گفتار بلیغ ترین و فصیح ترین عرب، ابوالحسن علی بن ابی طالب (ع) را انتخاب کنم تا آن را در کتابی منتشر کنی! فعلا از کتاب های ادبی که باید برای این منظور مورد استفاده قرار گیرد، در اختیار ندارم، جز چند کتاب از جمله انجیل بلاغت، نهج البلاغه. اینک این کتاب را در دست گرفته ام و صفحاتش را با انگشتانم ورق می زنم.

به خدا قسم! نمیدانم چگونه از میان صدها کلمه گهربار، یک صد کلمه آن را انتخاب کنم، بلکه از انتخاب یک کلمه از میان کلمه های دیگر هم عاجزم؛ زیرا این کار درست به این می ماند که دانه یاقوتی را از کنار دانه های دیگر آن بردارم، سرانجام این کار را کردم، در حالی که دستم یاقوت های درخشنده را زیر و رو می کرد و چشمانم از پرتو نور آن ها خیره شده بود».[4]

«هرگاه کسی بخواهد بیماری نفس خود را درمان کند، باید به گفتار امام علی (ع) در نهج البلاغه روی آورد و راه و روش زندگی را از پرتو این کتاب ارزشمند بیاموزد».[5]

3. هانری کربن (متوفی 1398 ق)

پروفسور هانری کربن، محقق و شرق شناس معروف فرانسوی. استاد معزز، آقای دکتر ابراهیمی دینانی است.

او درباره عظمت نهج البلاغه می گوید: «بعد از قرآن کریم و احادیث پیامبر اسلام (ص)، نهج البلاغه در درجه اول اهمیت قرار دارد. باید گفت:

به طور کلی این تنها به قلمرو حیات مذهبی تشیع محدود نیست؛ بلکه تفکر فلسفی شیعه نیز به آن وابسته است و از آن مایه می گیرد. از این رو باید نهج البلاغه را از مهمترین سرچشمه هایی به شمار آورد، که متفکران شیعه پیوسته از آن سیراب گشته اند …».^[6]

4. بولس سلامه (1399 ق)

بولس سلامه استاد، شاعر و نویسنده معروف مسیحی لبنانی است. او نیز در عظمت نهج البلاغه چنین بیان می دارد:

«کتاب مشهور نهج البلاغه، اثر جاودانه ای است، که انسان را به شناخت اندیشه بزرگ علی بن ابی طالب وادار می سازد و هیچ کتابی جز قرآن، برآن برتری ندارد …».^[7]

5. میخائیل نعیمه (متوفی 1408 ق)

میخائیل بن یوسف بن میخائیل نعیمه (1307- 1408 ه.ق)، از ادبای سرشناس لبنان است و دارای اشعار معروفی است.^[8]

این نویسنده مسیحی معاصر لبنانی در مقدمه کتاب الامام علی، تألیف جرج جرداق می گوید:

«علی تنها در میدان جنگ قهرمان نبود، در همه جا قهرمان بود: در صفای دل، پاکی وجدان، جذابیت سحرآمیز بیان، انسانیت واقعی، حرارت ایمان، آرامش شکوهمند، یاری مظلومان، تسلیم حقیقت بودن در هر نقطه و هر جا که رخ بنماید؛ او در همه این میدان ها قهرمان بود».^[9]

6. جرجی زیدان (متوفی 1412ق)

جرجی حبیب زیدان (1327-1412 ق)، از دانشمندان، مورخان و ادیبان معروف مسیحی لبنانی است. او متولد بیروت است.[10]

این دانشمند مسیحی در یک قضاوت منصفانه درباره مقایسه بین امیرالمومنین علی (ع) و معاویه می گوید:

«ما که علی بن ابی طالب و معاویه بن ابی سفیان را ندیده ایم، چگونه می توانیم آن ها را از هم تفکیک کنیم و پی به میزان ارزش وجود آن ها ببریم؟». سپس می گوید: «ما از روی سخنان و نامه و کلماتی که از علی و معاویه مانده است، پس از چهارده قرن به خوبی می توانیم درباره آن ها قضاوت کنیم.

معاویه در نامه هایی که به عمّال و حکّام خود نوشته، بیشتر هدفش این است که خوب بر مردم مسلط شوند و زر و سیم به دست آورند، سهمی را خود بردارند و بقیه را برای او بفرستند؛

زیرا او از زر و سیم، معجزات زیادی دیده است. ولی علی بن ابی طالب در تمام نامه های خود به فرمانداران و استانداران خود قبل از هر چیز، اکیدا سفارش می کند که پرهیزگار باشند و از خدا بترسند، نماز را مرتب و در اوقات خود بخوانند و روزه بدارند، امر به معروف و نهی از منکر کنند و نسبت به زیر دستان، رحم و مروت داشته باشند و از فقیران و یتیمان و قرض داران و حاجتمندان غفلت نورزند …

و بدانند که در هر حال، خداوند ناظر اعمال آنان می باشد و پایان این زندگی، گذاشتن و گذشتن از این دنیاست».[11]

«مشهورترین خطیب صدر اسلام، امام علی بن ابی طالب (ع) است. در یونان برای دموستن (خطیب معروف) شصت و چند خطبه ذکر کرده اند که نصف آن را هم به اشتباه به او نسبت داده اند؛ اما در رابطه با امام علی (ع) علا چند صد خطبه شماره کرده اند».[12]

7. سلیمان کتانی (متوفی 1424 ق)

سلیمان کتانی ادیب مسیحی لبنانی، مؤلف کتاب «امام علی مشعلی و دژی» است.

«چه مفهومی را می توان یافت که در قلمرو نهج البلاغه فرود آید و تصویر صادقی از این حقیقت نباشد؟ حقیقتی که در وادی جسم علی، فرزند ابی طالب فرود آمده است؛ مانند نور آفتاب که درجام شفاف فرود آید؟

… نهج البلاغه، صیقل کلمات و حروفش، خواه به دست فرزند ابی طالب انجام گیرد، یا به دست هنرمندی چیره دست؛ کتابی است که تا ابد تعبیر عمیق و رسایی از واقعیت مردی خواهد بود، که علی بن ابی طالب نامیده شده است».[13]

8. جرج جرداق (1435 ق)

این نویسنده معروف مسیحی اهل لبنان، درباره فصاحت و بیان سحرآمیز امام علی (ع) می گوید:

«علی بن ابی طالب، در خرد، یگانه بود، او قطب اسلام و سرچشمه معارف و علوم عرب بود، هیچ دانشی در عرب وجود ندارد، مگر آن که اساسش را علی علا پایه گذاری کرده، یا در وضع آن، سهیم و شریک بوده است».^[14]

9. کرنیکوی

مستر کرنیکوی انگلیسی، استاد ادبیات در دانشگاه علیگر هندوستان است.

در محضر استادان سخن و ادبایی که در مجلس او حاضر بودند، از اعجاز قرآن از وی پرسیدند، در پاسخ گفت:

«قرآن را برادر کوچکی است که نهج البلاغه نام دارد. آیا برای کسی امکان دارد که مانند این برادر کوچک بیاورد. تا ما را مجال بحث از برادر بزرگ (قرآن) و امکان آوردن نظیر آن باشد؟»^[15]

10. نوسیسیان

این دانشمند مسیحی نیز درباره شیوایی سخنان امام علی (ع) می گوید:

«اگر امام علی (ع) این خطیب با عظمت و این گوینده زبردست، امروز در همین عصر، بر منبر کوفه می نشست، شما می دیدید که مسجد کوفه با آن همه وسعت، از مردم مغرب زمین و دانشمندان جهان برای استفاده از دریای خروشان علم علی (ع) موج می زد».^[16]

11. کنسول روس

کنسول روس، با شنیدن چند جمله از نهج البلاغه، چنان منقلب شد و تکان خورد که بی اختیار گفت: «اشهد ان لا اله الا الله».

یکی از کنسول های روس، به یکی از علمای شیعه به عنوان اعتراض می گوید:

«شما مسلمانان برای همه، ادعای برتریت می کنید و می گویید که ما مسلمان هستیم که شما نیز مانند ما طایفه کفار، مرتکب گناه و معصیت میشوید، پس در این صورت مسلمانان را بر ما فخری نیست!».

آن عالم گوید، در پاسخ او گفتم: آن ها را که تو دیده ای، معصیت کاران ما هستند، شما پیشوایان و رهبران ما مسلمانان را نمی شناسید، آن ها از لوث گناه، منیره می باشند و اصلا معصیت نمی کنند. اگر می خواهی، کلامی از رئیس و پیشوایمان برایت بخوانم. گفت: بخوان.

راوی، با خواندن نامه کریمه امام (ع) که به عثمان بن حنیف نوشته بود، آغاز نمود. ترجمه بخشی از نامه امام (ع) به عثمان بن حنیف:

«آگاه باش! هر فردی باید پیشوایی داشته باشد که از وی پیروی کند و از نور دانش وی بهره مند گردد. متوجه باشید که رهبر شما از دنیای خود به دو قطعه لباس کهنه (برای پوشاک) و دو قرص نان برای خوراک، قناعت کرده است و بدانید که شما قدرت و توانایی ندارید مانند من زندگی کنید، لیکن از شما می خواهم، با پرهیزکاری، کوشش، عفت و راستی، مرا یاری کنید.

به خدا سوگند که از دنیای شما طلا نیندوخته ام و از غنیمت های آن، ثروتی نیانباشته ام و نه برای تعویض لباس کهنه ام، لباس دیگری تهیه کرده ام و نه یک وجب از زمین دنیای شما تصرف نموده ام و نه بیش از غذای موجود زنده ای که در اثر فشار و سختی، از خور و خواب افتاده باشد، برای خود غذا گرفته ام. به راستی این دنیا، در نزد من، پست تر و بی ارزشتر از مازون تلخ است.

آری! از تمام آنچه آسمان کبود، بر آن سایه افکنده (از مال دنیا) فقط «فدک» در دست ما بود، که عده ای به آن طمع ورزیده، عده ای دیگر با مسامحه و ناچاری، از آن چشم پوشیدند، خداوند خودش بهترین داور است.

فدک و غیرفدک به چه کار آید؛ در حالی که جایگاه هر کسی فردا، قبر است که در تاریکی آن، اثرهایش بریده و خبرهایش پنهان می گردد، گودالی است که اگر گورکن، آن را وسیعتر حفر کند، باز سنگ و کلوخ، آن را تحت فشار خود قرار می دهد و خاک های متراکم، سوراخ های آن را مسدود می کند.

من نفس خود را با پرهیزکاری تربیت نموده ام، تا روز قیامت که ترس آن، بزرگ است، از عذاب الهی در امان باشد و در پرتگاه ها، استوار بماند.

اگر می خواستم، می توانستم به شهد عسل و به مغز گندم و به لباس ابریشم دست یابم، اما دور است که هوای نفس من بر من چیره شود و حرص و آز، من را به انتخاب خوراک های رنگارنگ سوق دهد، در صورتی که شاید در «حجاز» و «یمامه» کسی پیدا شود که نه دسترسی به نان داشته باشد و نه سیر شدن خود را به یاد آورد.

آری! محال است که با شکم سیر بخوابم و در اطراف من شکم های گرسنه و جگرهای گرم (سوخته) باشد و یا مثل گوینده آن شعر باشم این ننگ برایت بس است که با شکم سیر بخوابی و در اطراف تو جگرسوخته هایی باشند که قدح پوستی را آرزو کنند. (یا به عبارت بعضی از شارحان، به دنبال پوست گوسفند می گردند که آن را برای خوراک آماده کنند).

آیا به همین قناعت کنم، که به من بگویند: این امیرالمؤمنین است؛ اما در سختی ها با مردم همدردی نکنم و یا در تنگناهای زندگی، در پیش ایشان نباشم؟ خدا مرا خلق نکرده که مانند حیوان پرواری باشم که تمام همتش خوراکش می باشد و یا من، مانند حیوان آزاد و خودسر درسبزه زار نیستم که شغل او خوردن علف های مقابل دید خود باشد، تا شکم خود را پر کند و غفلت دارد از آنچه از او انتظار دارند».

کنسول با شنیدن کلمات گهربار و سخنان معجزه آسای امیرالمومنین (ع) قلبش تابید و فورا به شرف اسلام مشرف گردید.[17]

نتیجه گیری

شنیدن کلمات گهربار و عظمت نهج البلاغه و گفتار امام علی (ع) دل های انسان های اندیشمند در سراسر جهان را روشن نموده و آن ها را وادار به اظهار شگفتی و تاثیر پذیری از کلام صاحب نهج البلاغه کرده است.

پی نوشت ها

[1] . لوکن‌، کارلایل، ص1.
[2] . عبدالمقصور، الامام علی (ع)، ص15.
[3] . بازعی، الموسوعة العالمیة العربیة، ج25، ص285.
[4] . شهرستانی، ما هو نهج البلاغة، ص 57.
[5] . دشتی، شناخت نهج البلاغه، ص 162.
[6] . آل یاسین، نهج البلاغه از کیست، ص56.
[7] . علیقلی، سیمای نهج البلاغه، ص 103.
[8] . بازعی، الموسوعة العالمیة العربیة، ج25، ص116.
[9] . جرداق، الامام علی صوت العدالة الانسانیة، ج1، ص22؛ مطهری، مجموعه آثار، ج16، ص366.
[10] . بازعی، الموسوعة العالمیة العربیة، ج 11، ص698.
[11] . زیدان، تاریخ تمدن اسلامی.
[12] . زیدان، تاریخ آداب الغة العربیة، ج1، ص188.
[13] . میرزا خانی، چشمه سارهای بکر حکمت در نهج البلاغه، ص21.
[14] . جرداق، الامام علی صوت العدالة الانسانیة، ج1، ص103.
[15] . دوانی، نهج البلاغه و گردآورنده آن، ص273.
[16] . عزیزی، پیرامون نهج البلاغه، ص57.
[17] . شوشتری، فوائد المشاهد، مجلس 29.

منابع

آل یاسین، محمد حسین، نهج البلاغه از کیست، تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1386.
بازعی، سعد بن عبدالرحمن، الموسوعة العالمیة العربیة، ریاض، مؤسسة أعمال الموسوعة للنشر و التوزيع، 1419ق.
جرداق، جرج، الامام علی صوت العدالة الانسانیة، قم، المجمع العالمي لاهل البيت عليهم‌السلام، 1424ق.
دشتی، محمد، شناخت نهج البلاغه، قم، مؤسسه فرهنگی تحقيقاتی اميرالمومنين، 1392.
دوانی، علی، نهج البلاغه و گردآورنده آن، تهران، بنياد نهج البلاغه، 1373.
زیدان، جرجی، تاریخ آداب الغة العربیة، بیروت، دار مکتبة الحیاة، 1412ق.
زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلامی، تهران، امیر کبیر، 1372.
شوشتری، جعفر، فوائد المشاهد و نتائج المقاصد، تهران، نیک معارف، 1395.
شهرستانی، هبة الدین، ما هو نهج البلاغه، نجف، دار الثقافة،1380ق.
عبدالمقصور، عبدالفتاح، الامام علي بن ابي طالب عليه السلام، بیروت، مکتبه العرفان، بی تا.
عزیزی، مصطفی، پیرامون نهج البلاغه، قم، دفتر نشر معارف، 1396.
علیقلی، محمد مهدی، سیمای نهج البلاغه، تهران، نشر غیاث، 1376.
لوکن‌، لورنس، کارلایل، ترجمه: سهراب ابوتراب، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1369.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، صدرا، 1376.
میرزا خانی، حسین، چشمه سارهای بکر حکمت در نهج البلاغه، تهران، فرهنگ انقلاب اسلامی، ۱۳۶۱.