شرایط زمان و مکان کی از عناصر فنون سخنرانی و خطابه هست که در خطابه و سخنرانی های امام علی (ع) مشهود است، هنگام ایراد خطبه، رعایت عنصر زمان و مکان باید متناسب با خطبه و مخاطب باشد.

شرایط متفاوت مکانی سخنرانی های امام علی (ع)

مشى خطبا و سخنرانان امروزی بر این است که مکان سخنرانی از قبل آماده بوده و قبل از آغاز خطبه نسبت به آن اطلاعات و آگاهی به دست می آورند، تا سخنرانی را بر اساس آن تنظیم نمایند.

اما در خصوص امام على (ع) وضع به گونه ای دیگر است، زیرا امام (ع) در شرایط متفاوت سخنان خویش را بیان نموده اند:

سخنرانی های امام علی (ع) در مقر حکومتی

یکی زمانی که داخل مقر حکومتی بودند و اوضاع به ظاهر آرام بود؛ در این صورت امام علی (ع) بهترین مکان را برای خطابه مسجد و در داخل مسجد منبر را انتخاب می نمودند.

زیرا اولاً مسجد از زمان پیامبر (ص) به عنوان بهترین مکان برای خطابه و یا کارهای مذهبی و غیره قرار داده شده بود و ثانیاً حالت روحانی مسجد بیشتر از مکان های دیگر است و بهتر می توان بر اذهان تسلط پیدا نمود و مخاطبان نیز می توانند خطیب و حالات و رفتار او را مشاهده نمایند، زیرا در این صورت دریافت از دو ناحیه حواس بینایی و شنوایی صورت خواهد گرفت و این دو حواس جهت تاثیر سخن بر مخاطبان در اختیار خطیب خواهند بود.

امام علی (ع) در جواب سوالی که علت انجام کارها توسط امام (ع) در مسجد را پرسیدند، بیان فرمودند:

«الجَلَسةُ في جامع خير لى من جَلَسَةِ فِي الجَنَّةِ فَإِن فيها رضى نَفْسِي و الجامع فيها رضا ربّى»؛^[1]

«نشستن در مسجد نزد من از نشستن در بهشت نیکوتر است، زیرا آنگاه که در بهشت نشسته باشم، نفس من راضی است و هر گاه در مسجد بنشینم، خدای من خشنود است و خشنودی خدا برتر است».

همچنین از بررسی برخی موارد و احادیثی که در کتب معتبر وارد شده، از سیاق آن ها می توان به استفاده از مسجد و منبر در خطبه های امیرالمومنین على (ع) پی برد:

«چون امیرالمومنین (ع) به بالای منبر برآمد، ساعتی به سعادت نشست و چون قرار گرفت، آنگاه آن ولی الله انگشتان مبارک گشود و بر اسفل بطن مملو از علم و فطن خود گذاشت و بعد از آن آواز برداشت و گفت: معشر الناس سَلُونِي قَبل أن تفقدوني».^[2]

همانگونه که از بیان طبرسی به دست می آید، این است که امام علی (ع) بر منبر این سخن را گفته اند. یا در تاریخ یعقوبی در بیان خطبه ۱۶ آمده است:

«پس مردم گرد آمدند، امیرالمومنین (ع) بر فراز منبر فرا رفته خدای را سپاس گفت و بر او ستایش کرد و آن گاه گفت: …».^[3]

و یا اصبغ بن نباته اشاره می کند به زمانی که امام (ع) از منبر فرود آمدند و اصبغ نزد امام (ع) رفته و سوالی از ایشان می پرسند.^[4] همه این ها نشان می دهند که امام (ع) در خطبه های خویش به دنبال این بودند که اگر امکان داشته باشد، از منبر برای خواندن خطبه استفاده نمایند که خود منبر مبحث جداگانه در موضوع خطابه و تاثیر آن دارد و امکان تسلط بر مخاطبان و دریافت بهتر مخاطبان یکی از آن موارد است.

سخنرانی های امام علی (ع) در خارج از مقر حکومتی

دیگری زمانی است که امام (ع) در داخل مقر حکومتی قرار نداشتند؛ در این گونه مواقع امام (ع) سعی بر این داشتند که به نوعی خطبه بخوانند که بتوانند بر مخاطبان تسلط پیدا کرده و آن ها نیز او را ببینند، تا بتوانند سخنانش را درک نمایند، زیرا دریافت از طریق دو حس بینایی و شنوایی بهتر از دریافت فقط از طریق شنوایی است.

با توجه به این که عقیده روانشناسان بر این است که ۸۰ درصد دریافت های ما از طریق چشم صورت می گیرد و همین که مخاطب می تواند به همراه شنیدن، حرکت های لب سخنران، حالات و رفتار و کردار سخنران را ببیند، بهتر با موضوع ارتباط بر قرار کرده و فهم آن بر او آسان تر خواهد بود.

یکی از مواردی که در در خطابه و سخنرانی های امام علی (ع) مورد توجه هست بحث تسلط بر مخاطبان و مکان خطابه است، ایشان اگر در آن نزدیکی بلندی یا تپه ای می یافتند، بر روی آن رفته و اقدام به خطبه می کردند. نمونه بارز آن زمانی است که خبر حمله به شهر انبار را شنیدند؛ به حالت غضبناک از کوفه خارج شده تا به نخیله رسیدند و مردم به دنبال او حرکت کردند، امام (ع) روی تپه ای که در آن حوالی بود، ایستادند و خطبه معروف جهادیه را ایراد نمودند.^[5]

از دیگر موارد، اگر در آن حوالی تپه ای یا بلندی نبود، امام (ع) دستور می دادند که مکان بلندی را برایشان درست کنند تا بتوانند بر روی آن قرار گرفته و خطابه بخوانند، مانند پیامبر اکرم (ص) که در جریان حجة الوداع امر به درست کردن منبر از پالان شتران نمودند.

طبرسی به نقل از ابن عباس روزی را روایت می کند که امام علی (ع) بر قتال بصره نصرت یافت و سپس برای خطبه خواندن و نصایح مردم، فرمودند که قتب و پالان شتران روی یکدیگر گذاشتند تا منبر شد و آن گاه به بالای آن رفتند و خطبه خواندند.^[6]

یا نمونه ای دیگر از این جریان را می توان به خطبه ۱۸۱ استناد نمود؛ نـوف بکالی نقل می کند که این خطبه را امیرالمومنین علی (ع) در کوفه برای ما ایراد فرمودند، در حالی بر روی سنگی که جعده بن هبيرة المخزومی برای حضرت (ع) بر پا داشته بود ایستاد و خطبه خواند.^[7]

از دیگر مواردی که امام (ع) در صورت نبودن بلندی از آن استفاده نموده اند، خطبه خواندن از روی شتر و یا اسب است که امام (ع) این نحوه خطابه را به هنگام خواندن خطبه قاصعه استفاده نمودند که امیر المومنین (ع) آن را در حالی که بر روی شتر نشسته بودند، ایراد فرمودند.^[8]

به هنگامی هم که مهیا سازی مکان بلند و یا بلندی و تپه و غیره امکان نداشت، امام (ع) به صورت ایستاده آغاز به خطبه می کردند. به طور مثال در خصوص خطبه رجوع الجور که در رابطه با طلحه و زبیر است، ابو مخنف گوید:

«صابر بن ابی الاجلس گفت: چون نمایندگان علی (ع) از نزد طلحه و زبیر و عایشه برگشتند و اعلام جنگ کردند، آن حضرت ایستاد و خطبه خواند».

بنابراین از سیاق مطالب بیان شده و مطرح شده، این گونه به دست می آید که آنچه برای امام (ع) اهمیت اساسی داشت، این بود که اولاً تا زمانی که شرایط مهیا بود، امام (ع) در مسجد و بر روی منبر اقدام به خطبه می کردند و اگر شرایط منبر و مسجد مهیا نبود، مکان بلند و اگر آن هم نبود، سخنرانی های امام علی (ع) به صورت ایستاده انجام می شد.

در ثانی هر جایی نیاز به بیان مطالب باشد، امام (ع) مطلب و خطابه خویش را بیان داشته اند و منتظر این که مکان و منبر و … آماده شود، نبودند که این امر نشان از این دارد که گاهی مواقع بیان مطالب و زمان آماده بودن شرایط روحی و روانی مخاطبان، اهمیت بالاتری دارد که در مبحث زمان خطابه بحث خواهد شد.

رعایت شرایط زمانی در سخنرانی های امام علی (ع)

زمان و مدت آن، از دیدگاه فن سخنوری امروز به عنوان یکی از شاخصه های سخنرانی و سخنوری شناخته شده است و سخنرانان را ترغیب می کند که در زمان های خاصی از شبانه روز اقدام به خطابه نموده و مدت آن را نیز با توجه به زمان خطابه و مستمعین تنظیم نمایند.

در سیره رفتاری امام علی (ع) و در خطب آن امام همام (ع)، آن طور که از سیاق آن ها به دست می آید و همچنین از توصیه هایی که امام (ع) نسبت به رعایت نظم دارند، می توان به دست آورد که امام (ع)، زمان خاصی را برای سخنرانی در نظر داشته و بهترین زمان را برای خطابه و سخنرانی انتخاب می کردند، مگر آنجایی که نیاز و ضرورت مطرح باشد، مثل زمان جنگ ها و یا زمانی که فتنه روی داده و امام (ع) به دنبال خارج ساختن مردم از آن فتنه ها هستند.

زمان های سخنرانی های امام علی (ع) که توسط ایشان ایراد شده است را می توان در اوقات زیر اشاره نمود:

ایراد خطبه در ساعات اولیه روز

در بین ساعات روزانه امام علی (ع) در آن ساعتی که مردم از لحاظ روحی، روانی و درونی آمادگی داشتند، اقدام به خطابه می کردند که بیشتر آن را در ساعات اولیه روز، یعنی بعد از نماز صبح به انجام می رساندند که این زمان بهترین زمان برای موعظه و نصیحت یا بیان مطالب است.

زیرا اولاً جزء وقت هایی است که می توان به عنوان وقت اختصاصی عبادت از آن یاد کرد و در ثانی آمادگی دل ها نسبت به شنیدن سخن و موعظه بیشتر است، به این علت که در این اوقات بیشتر به یاد خدا هستند و همچنین خستگی در این زمان کمتر از زمان های دیگر است، لذا امام (ع) بعد از نماز صبح می ایستاد و سخنرانی می کرد و خود با یاد خدا و قیامت می گریست و مردم را نیز می گریاند.

ایراد خطبه در ایام مبارک و اعیاد

قسم دیگر از زمان هایی که امام علی (ع) برای سخنرانی و خطابه انتخاب می کردند، ایام مبارک و میمون از جمله اعیاد و روز جمعه است. امام (ع) در این ایام مبادرت به خواندن خطبه می نمودند که باز هم با توجه به منتسب بودن این ایام با اعیاد و مراسمات اسلامی، آمادگی مردم برای شنیدن و استماع سخنرانی بیشتر است.

از قول شیخ صدوق در کتاب من لا يحضر الفقيه، خطبه حلوة الخضرة را امام (ع) در روز عید فطر ایراد نموده اند[9] و یا به همین صورت امام (ع) خطبه بیست و هشتم، یعنی خطبه ای که امام (ع) در آن از دنیا و شناخت دنیا و مرگ و از بین رفتن تمام آرزوها با آن و آخرت بحث نموده اند را در روز عید فطر بر زبان جاری نموده اند.[10]

نمونه ای دیگر مربوط به هنگامی است که معاویه، این التباس، یکی از اصحاب خود را از شام به کوفه فرستاد تا خطبه ای از خطبه های امام (ع) را شنیده و حفظ نماید. زمانی که روز جمعه امام (ع) نسبت به خواندن خطبه اقدام نمودند، او حفظ نموده و به معاویه رسانید و معاویه آن را بر اصحاب خود خواند.[11] یا از قول نصر داریم:

«علی (ع) از روزی که وارد کوفه شد، نماز خود را که قبلاً شکسته می گذارد، کامل می گذارد و چون جمعه فرا رسید، برای مردم خطبه خواند».[12]

نتیجه ای که از سیاق مطالب فوق به دست می آید، این است که امام (ع) در بحث زمان و ایام، ایام خاصی که در آن دل های بیشتر مردم آماده شنیدن بودند، از جمله اعیاد و روز جمعه، نسبت به خطابه و سخنرانی اقدام می کردند و در زمان روزانه نیز زمان خاصی از جمله بعد از نماز صبح را انتخاب می نمودند که دارای تاثیر بیشتری باشد.

ایراد خطبه بدون در نظر گرفتن اوقات خاص

اما در برخی مواقع نیاز به سخن و خطبه خود را به گونه ای دیگر نشان می دهد که در این اوقات امام علی (ع) مجبور به خطابه بودند. اوقاتی که از اوقات خاص امام (ع) برای خطابه نبودند و با توجه به شرایط، امکان در نظر گرفتن زمان خاص خطابه میسر نبود، زیرا شرایط ایجاب می کند که اکنون زمان این خطبه است.

در نگاهی دیگر می توان این گونه بحث نمود که امام (ع) زمانی که نیاز و ضرورت به بیان خطبه به وجود می آمد، اقدام به ایراد خطبه می کردند و در اصل این زمان، زمان خطابه است و اگر از این زمان به زمان دیگری موکول شود، قدرت تاثیر خود را از دست می دهد و رسیدن به هدف تحریک احساسات و عواطف و اقناع دیگر ناممکن می گردد.

به عنوان نمونه می توان به حوادث و جریانات اتفاق افتاده در طول حکومت ظاهری امام (ع) اشاره نمود که برخی از آن ها منجر به جنگ و صف آرایی گردید که در این صورت چون مخاطبان آن را از نزدیک مشاهده می کنند و با آن مانوس هستند، آن مطلب را بهتر درک نموده و دل های آن ها برای شنیدن آماده است.

از سوی دیگر تاخیر در این زمان ها، یعنی تغییر نتیجه برخی از جریانات، بدین خاطر امام (ع) در جهت تحریک عواطف و احساسات و رسیدن به آن هدف خاص خود از این جریانات، از طریق اقناع مردم و مستمعین اقدام به خطابه می نمودند و زمان خاص را در نظر نمی گرفتند. مثل خطبه ای که امام (ع) به هنگام آغاز نبرد صفین ایراد نموده اند و نسبت به تحریک سربازان از دو جریان دعا و برانگیختن احساسات استفاده نمودند.

اگر امام (ع) صبر می نمودند تا زمان خاص سخنرانی و خطابه فرا برسد، شاید احتمال تاثیر پایین می آمد و اکنون که زمان جنگ است، زمان ایراد این خطبه نیز هست:

«اللَّهُمَّ رَبَّ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ وَ الْجَوِّ الْمَكْفُوفِ، الَّذِي جَعَلْتَهُ مَغِيضاً لِلَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ مَجْرًى لِلشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ مُخْتَلَفاً لِلنُّجُومِ السَّيَّارَةِ، وَ جَعَلْتَ سُكَّانَهُ سِبْطاً مِنْ مَلَائِكَتِكَ لَا يَسْأَمُونَ مِنْ عِبَادَتِكَ، وَ رَبَّ هَذِهِ الْأَرْضِ الَّتِي جَعَلْتَهَا قَرَاراً لِلْأَنَامِ وَ مَدْرَجاً لِلْهَوَامِّ وَ الْأَنْعَامِ وَ مَا لَا يُحْصَى مِمَّا يُرَى وَ مَا لَا يُرَى، وَ رَبَّ الْجِبَالِ الرَّوَاسِي الَّتِي جَعَلْتَهَا لِلْأَرْضِ أَوْتَاداً وَ لِلْخَلْقِ اعْتِمَاداً؛ إِنْ أَظْهَرْتَنَا عَلَى عَدُوِّنَا فَجَنِّبْنَا الْبَغْيَ وَ سَدِّدْنَا لِلْحَقِّ، وَ إِنْ أَظْهَرْتَهُمْ عَلَيْنَا فَارْزُقْنَا الشَّهَادَةَ وَ اعْصِمْنَا مِنَ الْفِتْنَةِ.
الدعوة للقتال‏: أَيْنَ الْمَانِعُ لِلذِّمَارِ وَ الْغَائِرُ عِنْدَ نُزُولِ الْحَقَائِقِ مِنْ أَهْلِ الْحِفَاظِ؟ الْعَارُ وَرَاءَكُمْ وَ الْجَنَّةُ أَمَامَكُمْ‏»؛[13]

«بار خدایا ای پروردگار این آسمان بر افراشته و هوای نگاه داشته شده که آن را جای پیدا و پنهان شدن شب و روز و محل گردش خورشید و ماه و رفت و آمد ستارگان گردان ساخته ای و ساکنان آن را گروهی از فرشتگانت قرار داده ای که از پرستش و ادای وظیفه بندگی تو خسته و درمانده نمی شوند.

ای پروردگار این زمین که آن را جای آرمیدن مردمان و محل حرکت خزندگان و گزندگان خرد و کلان و چهار پایان و انواع آفریدگان بی شمار خود از آنچه دیده می شود و آنچه دیده نمی شود، گردانیده ای و ای پروردگار کوه های استواری که آن ها را میخ های زمین قرار داده و پناهگاه آفریدگان خود ساخته ای.

اگر ما را بر دشمنانمان پیروز فرمایی، ما را از ستم و تعدی بر کنار دار و بر راه حق استوار گردان و اگر آنان را بر ما چیره گردانی، شهادت را روزی ما فرما و از فتنه شک و بد دلی ما را نگه دار. کجایند آنانی که برای آنچه محافظت از آن واجب است، سر سختانه دفاع می کنند و کجایند آن غیرتمندانی که در هنگام نزول بلاها و روبرو شدن با سختی ها پاسداری و پایداری می ورزند. ننگ در پشت سر شما و بهشت در پیش رویتان است».

پس در حالت کلی می توان برای سخنرانی های امام علی (ع)، دو زمان در نظر گرفت:

اول خطبه و سخنرانی های امام علی (ع) که در زمان های خاص از جمله اعیاد و جمعه و بعد از نماز صبح ایراد نموده اند و دوم خطبه هایی که زمان های خاص را در نظر نگرفته و به وجود آمدن شرایط و نیاز و ضرورت آن زمان موجب صدور این خطبه ها شده است.

نوع دیگر بحث زمان، مربوط به مدت زمان خطابه است و این که آیا امام (ع) در طولانی و کوتاه بودن خطبه ها نگاهی به زمان و خستگی مخاطبان و نیاز آن ها داشته اند یا نه.

آنچه در میان اندیشمندان این فن بیان شده است، این است که ایجاز و اطناب کلمات در خطابه و سخنرانی های امام علی (ع) بر اساس نیاز مخاطبان و هنگام اقتضای مقام بوده است. به هنگام نیاز، سخن را طولانی نموده و تتابع جملات را به کار می بردند و به هنگام لزوم کلام را افشرده و کوتاه می کنند.^[14]

زکی مبارک پس از آن که نثر فنی را در عصر اسلامی توصیف می کند و از ایجاز و اطناب سخن به میان می آورد، چنین می گوید:

«نامه های علی بن ابی طالب و خطبه ها و وصیت نامه و عهده نامه های او از چنین صنعتی برخوردار است».^[15]

ایرادی که به نهج البلاغه گرفته شده است، این است که در صدر اسلام خطبه ها و نامه های طولانی مرسوم نبوده، پس این سخنان از امام علی (ع) نیست؛ در جواب گفته شده، چه بسا به خطبه های طولانی و خطبه های کوتاه نیاز پیدا می شود و تابع مقتضیات، مصالح و نیازهاست و طولانی بودن خطبه از لحاظ منطقی عیبی ندارد.

علاوه بر آن در همان عصر نیز سخن گویان بلیغ خطبه های طولانی القا می کردند، مثلا طبق نقل جاحظ در کتاب البیان و البیيين، قيس بن خارجه روزی سخنرانی را شروع کرد و تا شب ادامه داد، در صورتی که از نظر لفظ و معنا تکراری در گفتارش نبود و نیز نقل شده که صهبان وائل، خطيب معروف، در نزد معاویه پس از درخواست معاویه مشغول سخن شد و از هنگام نماز ظهر تا نماز عصر ادامه داد.^[16]

پس اولاً خطبه های طولانی مختص امام (ع) نیست و در ثانی امام (ع) در صورت ایجاد مقتضیات و نیاز به بیان، مبادرت به این کار می نمودند.

نتیجه گیری

از نظر شرایط مکانی، خطابه و سخنرانی های امام علی (ع) در شرایط متفاوتی ایراد شده است که حتما می بایست بنا به موقعیت آن مکان شرایط سخنرانی رعایت می گشت. همچنین امام علی (ع)، در غیر از ضرورت، زمان خاصی را برای سخنرانی در نظر می گرفتند و بهترین آن زمان را برای خطابه و سخنرانی خود انتخاب می کردند.

پی نوشت ها

[1] . دیلمی، ارشاد القلوب الی الصواب، ج2، ص218.

[2] . غفاری، شرح و ترجمه احتجاج طبرسی، ص486.

[3] . طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، ص233.

[4] . غفاری، شرح و ترجمه احتجاج طبرسی، ص397.

[5] . آشتیانی، ترجمه گویا و شرح فشرده ای بر نهج البلاغه، ج1، ص309.

[6] . غفاری، شرح و ترجمه احتجاج طبرسی، ص210.

[7] . ارفع، ترجمه روان نهج البلاغه، ص653.

[8] . شریف الرضی، تنبة الغافلین و تذکرة العارفین، ج2، ص219.

[9] . طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، ص501.

[10] . طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، ص405.

[11] . شریف الرضی، تنبة الغافلین و تذکرة العارفین، ص221.

[12] . ابن ابی الحدید، جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، ج2، ص34.

[13] . بحرانی، شرح نهج البلاغه، ج3، ص601-600.

[14] . سپهر خراسانی، امام علی (ع) بزرگترین خطیب تاریخ، ص283.

[15] . شهیدی، بهره ادبیات از سخنان علی (ع)، ص202.

[16] . آشتیانی، ترجمه گویا و شرح فشرده ای بر نهج البلاغه، ج1، ص24.

منابع

1. ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، ترجمه: مهدوی دامغانی، محمود، تهران، نشر نی، 1375.
2. ارفع، کاظم، ترجمه روان نهج البلاغه، تهران، انتشارات فیض کاشانی، 1379.
3. آشتیانی، محمد رضا، امامی، محمد جعفر، ترجمه گویا و شرح فشرده ای بر نهج البلاغه، قم، انتشارات مطبوعاتی هدف، 1356.
4. بحرانی، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه، مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، 1375.
5. سپهر خراسانی، احمد، امام علی (ع) بزرگترین خطیب تاریخ، یادنامه کنگره هزاره نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1360.
6. شریف الرضی، محمد بن حسین، تنبة الغافلین و تذکرة العارفین، ترجمه: کاشانی، ملا فتح اله، تهران، انتشارات پیام حق، 1378.
7. شهیدی، جعفر، بهره ادبیات از سخنان علی (ع)، یادنامه کنگره هزاره نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1360.
8. طالقانی، محمود، پرتوی از نهج البلاغه، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.
9. غفاری، نظام الدین احمد، شرح و ترجمه احتجاج طبرسی، تهران، نشر مرتضوی، 1323.

منبع مقاله | با اقتباس و ویرایش از:

یار محمدی، مهدی، آیین سخنرانی امام علی (ع)، قم، مهر امیرالمومنین (ع)، 1391. ص53-44.