خداشناسی و تبیین الگوهای ساده زیستی و زهد پیامبران خدا موضوع اصلی خطبه 160 نهج البلاغه است. زهد برخی از انبیای الهی نظیر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، حضرت داود، حضرت موسی و حضرت عیسی (علیهم السلام) در این خطبه اشاره شده است. توصیف زهد حضرت عیسی از سوی امام علی (ع) و نگاهشان به دنیا و ویژگی های آن موضوعی است که در ادامه این مقاله بدان خواهیم پرداخت.

حضرت عیسی (علیه السلام) در خطبه 160 نهج البلاغه

حضرت عیسی (علیه السلام) و خصوصیات اخلاقی و معنوی ایشان در نهج البلاغه، به صورت خاص در خطبه 160 قابل مشاهده است. خطبه 160 نهج البلاغه، یک خطبه تاریخی، اعتقادی و اخلاقی است که در بخشی از آن، به بررسی ویژگی های پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم)، حضرت موسی، حضرت داوود و حضرت عیسی (علیهم السلام) پرداخته شده است.

حضرت در فراز چهارم این خطبه، از ابزار هیستوریا [1] یا به عبارتی الگونمایی اسطوره ها و بزرگان استفاده می کنند و انبیای الهی را الگو و سرمشقی معرفی می کنند که برای بشر کافی و جامع هستند. حضرت عیسی (علیه السلام) به دلیل زهد، پرهیزگاری و حرکت در مسیر مستقیم الهی، به عنوان الگویی در میان انبیا الهی در خطبه 160 نهج البلاغه معرفی شده اند.

امیرالمومنین علی (علیه السلام) در خطبه 160 می فرمایند: «وَ إِنْ شِئْتَ قُلْتُ فِی عِیسَى ابْنِ مَرْیمَ، فَلَقَدْ کانَ یتَوَسَّدُ الْحَجَرَ وَ یلْبَسُ الْخَشِنَ وَ یأْکلُ الْجَشِبَ وَ کانَ إِدَامُهُ الْجُوعَ وَ سِرَاجُهُ بِاللَّیلِ الْقَمَرَ وَ ظِلَالُهُ فِی الشِّتَاءِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا وَ فَاکهَتُهُ وَ رَیحَانُهُ مَا تُنْبِتُ الْأَرْضُ لِلْبَهَائِمِ وَ لَمْ تَکنْ لَهُ زَوْجَةٌ تَفْتِنُهُ وَ لَا وَلَدٌ یحْزُنُهُ وَ لَا مَالٌ یلْفِتُهُ وَ لَا طَمَعٌ یذِلُّهُ، دَابَّتُهُ رِجْلَاهُ وَ خَادِمُهُ یدَاهُ؛ [2]

اگر می خواهی (نمونه دیگری از وارستگی) در مورد حضرت عیسی (علیه السلام) بگویم: بالش او سنگ بود، و لباس زبر و خشن می پوشید، و نان خشک می خورد. خورش او گرسنگی و چراغ شب او ماه و سایبان زمستانش، شرق و غرب زمین بود (صبح ها در جانب مغرب و عصرها در جانب مشرق بر روی آفتاب قرار می گرفت).

میوه و گل های او آن بود که در زمین برای چهار پایان می رویید، نه زنی داشت که او را به خود مشغول دارد، و نه فرزندی که او را اندوهگین سازد، و نه ثروتی که توجهش را به خود جلب کند، و نه طمعی داشت که او را خوار سازد. مرکب او دو پایش و خدمتکار او دو دستش بود».

زهد حضرت عیسی (ع)

در روایتی از حضرت عیسی (علیه السلام)، همین مضمون به اضافه این مطلب آمده که فرموده است:«وَ لَیسَ لِی شَی‏ءٌ وَ لَیسَ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ أَحَدٌ أَغْنَى مِنِّی‏؛[3] من چیزی از مال دنیا ندارم، در عین حال هیچ فردی در روی زمین، بی نیاز تر از من نیس».

همچنین امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «في الإنجيلِ أنّ عيسى عليه السلام قال: اللّهُمّ ارزُقْني غُدوَةً رَغيفا مِن شَعيرٍ و عَشِيَّةً رَغيفا مِن شَعِيرٍ، و لا تَرزُقْنِي فَوقَ ذلكَ فَأطغى؛[4] در کتاب انجیل آمده است که عیسی (علیه السلام) به خداوند عرض می کرد؛ خدایا! صبح، گرده نان جوین به من عطا کن، و شب نیز آن را به من بده، و بیشتر نده که طغیان کنم».

حقیقت دنیا در نظر حضرت عیسی (ع)

در اقوال و کلمات حضرت عیسی (علیه السلام)، دنیا و تمام تعلقات آن اعم از مال و ثروت و مقام و خانه و کاشانه و … بی ارزش است.

حضرت عیسی، دنیا و تعلقات آن را شبیه پیرزنی می‌ دانستند که برای دنیا ‌پرستان به زیباترین و کامل ترین وجه خود را به نمایش می گذارد. در اقوال و کلمات حضرت عیسی (علیه السلام) آمده است:

«إنی أری الدنیا فی صورة عجوز هماء علیها کل زینة قیل لها کم تزوجت قالت لا أحصیهم کثرة قیل أ ماتوا عنک أم طلقوک قالت بل قتلتهم کلهم قیل فتعسا لأزواجک الباقین کیف لا یعتبرون بأزواجک الماضین و کیف لا یکونون منک علی حذر؛[5]

من دنیا را به ‌صورت پیرزنی دیدم که دندان هایش ریخته و زینت‌ هایی به خود آویخته است. از او سوال شد؟ چند شوهر اختیار کردی؟ گفت: قابل ‌شمارش نیست. گفتند: شوهرانت مردند یا طلاقت دادند؟ گفت:تمام آن‌ ها را کشتم. گفتند: وای بر بقیه شوهرانت که از شوهران گذشته تو عبرت نمی ‌گیرند و از تو پروا ندارند».

امیرالمومنین علی (علیه السلام) نیز در راز و نیاز های شبانه خود، گفتاری شبیه به گفتار حضرت عیسی (علیه السلام) را نجوا کرده و فرموده اند:

«َیا دُنْیا یا دُنْیا إِلَیک عَنِّی أَ بِی تَعَرَّضْتِ أَمْ إِلَی تَشَوَّقْتِ لَا حَانَ حِینُک هَیهَاتَ غُرِّی غَیرِی لَا حَاجَةَ لِی فِیک قَدْ طَلَّقْتُک ثَلَاثاً لَا رَجْعَةَ فِیهَا فَعَیشُک قَصِیرٌ وَ خَطَرُک یسِیرٌ وَ أَمَلُک حَقِیرٌ آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ وَ طُولِ الطَّرِیقِ وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ عَظِیمِ الْمَوْرِدِ؛[6]

اى دنیا! اى دنیا! از من دور شو، آیا براى من خودنمایى مى کنى یا شیفته من شده اى تا روزى در دل من جاى گیرى؟ هرگز مبادا… غیر مرا بفریب، که مرا در تو هیچ نیازى نیست، تو را سه طلاقه کرده ام تا باز گشتى نباشد. دوران زندگانى تو کوتاه، ارزش تو اندک، و آرزوى تو پست است. آه از توشه اندک، و درازى راه، و دورى منزل، و عظمت روز قیامت».

این دو گفتار نورانی که سرشار از معرفت الهی و توجه به عالم بالا هستند، به خوبی نشان می دهند که دنیا در نظر حضرت عیسی (علیه السلام) چگونه بوده و ایشان چه برخوردی با آن داشته اند.

از اینجا مشخص می شود که وقتی حضرت در وصف حضرت عیسی (علیه السلام) می فرمایند: «بالش او سنگ بود، و لباس زبر و خشن می پوشید، و نان خشک می خورد» این اخلاق و پرهیز از دنیا، دلیلی جز ایمان حقیقی به خدا و نگاه به عالم بالا ندارد. این پرهیز از دنیا در سیره حضرت عیسی (علیه السلام)، به دلیل غنی بودن روح ایشان از معرفت الهی است نه آنکه ایشان به دلیل فقر از دنیا پرهیز کرده باشند.

شباهت زهد حضرت عیسی (ع) و امام علی (ع)

در روایتی، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) امام علی (علیه السلام) را جامع تمام ویژگی های معنوی انبیا دانسته و درباره زهد امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند:«مَنْ أَرَادَ أَنْ ینْظُرَ اِلى آدَمَ فى عِلْمِهِ وَاِلى نُوحٍ فى تَقْواهُ وَاِلى اِبْراهیمَ فى حِلْمِهِ وَ اِلى مُوسى فى هَیبَتِهِ وَ اِلى عیسى فى عِبادَتِهِ فَلْینْظُرْ اِلى عَلِىِّ بْنِ اَبى طالبٍ علیهم السلام؛[8]

هر که مى خواهد به آدم و علم او، و نوح و تقواى او، و ابراهیم و دور اندیشى ـ بردبارى ـ او، و موسى و هیبت او، و عیسى و عبادت او بنگرد، به على بن ابى طالب بنگرد».

پرواضح است که امیرالمومنین علی (علیه السلام)، جامع اضداد و مجمع خیرات و فضائل اولیا و اوصیا است و به خصوص در زهد و عبادت، شباهت زیادی بین ایشان و حضرت عیسی (علیه السلام) وجود دارد که با این روایت از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم)، به صورت تمام و کمال تبیین می شود:

«یا عَلِی مَثَلُک فِی أُمَّتِی مَثَلُ الْمَسِیحِ عِیسَى ابْنِ مَرْیمَ افْتَرَقَ قَوْمُهُ ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٌ (مُؤْمِنُونَ وَ هُمُ الْحَوَارِیونَ) وَ فِرْقَةٌ عَادَوْهُ وَ هُمُ الْیهُودُ وَ فِرْقَةٌ غَلَوْا فِیهِ فَخَرَجُوا عَنِ الْإِیمَانِ وَ إِنَّ أُمَّتِی سَتَفْتَرِقُ ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٌ شِیعَتُک وَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ، وَ فِرْقَةٌ أَعْدَاؤُک وَ هُمُ الشَّاکونَ، وَ فِرْقَةٌ غُلَاةٌ فِیک فَهُمُ الْجَاحِدُونَ وَ أَنْتَ یا عَلِی وَ شِیعَتُک وَ مُحِبُّو شِیعَتِک فِی الْجَنَّةِ وَ أَعْدَاؤُک وَ الْغُلَاةُ فِی مَحَبَّتِک فِی النَّار؛[9]

اى على! مثل تو در ميان امت من، حكايت عيسى بن مريم است كه مردم درباره او سه فرقه شدند: فرقه اى مومن ماندند و آنان همان حواريانند، فرقه اى با او دشمنى ورزيدند و آنان يهوديانند و فرقه اى درباره او غلو كردند و در نتيجه از ايمان خارج شدند.

امت من نيز به زودى نسبت به تو سه فرقه خواهند شد: فرقه اى شيعه و پيرو تو هستند و آنان همان مومنانند، فرقه اى دشمن تو هستند و آنان شک كنندگانند و فرقه اى درباره تو غلو مى كنند و آنان منكران [خدا] هستند. اى على! تو و شيعيان تو و دوستداران شيعيان تو در بهشت هستيد و دشمن تو و غلو كننده درباره تو در آتشند».

نتیجه گیری

امام علی (علیه السلام) برای معرفی الگوی مناسب برای مردم در بخشی از خطبه 160 به زهد حضرت عیسی اشاره کرده و ایشان را بی میل به دنیا و ظواهر مختلف آن معرفی می کنند. حضرت عیسی دنیا و ظواهر آن را در چشم خود شبیه پیرزنی می دید که هیچ وجهه جذابی ندارد؛ همانگونه که امیرالمومنین علی (ع) نیز در اقوال مختلف خود دنیا و ظواهر آن را مذموم دانسته و خود را از آن بی نیاز دیده است. از رسول خدا (ص) نیز روایتی نقل شده است که وجود شباهت میان حضرت عیسی و امام علی (ع) را در دوست داران و دشمنان و غلات بیان می کند.

پی نوشت ها 

[1] Historia.

[2] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه 160.

[3] فهد حلی، عده الداعی، ص 119.

[4] خویی، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، ج 9، ص 372.

[5] دیلمی، غررالاخبار، ج 1، ص 186.

[6] صبحی صالح، نهج البلاغه، حکمت 77.

[8] دیلمی، ارشاد القلوب، ص 217.

[9] ابن شاذان، مائة منقبة من مناقب أمير المؤمنين و الأئمة، ص 80، المنقبة الثامنة و الأربعون.

فهرست منابع

1. الشریف الرضی، ابوالحسن محمد بن الحسین، نهج البلاغه، ضبط نصه وابتکر فهارسه العلمیه صبحی الصالح، الطبعه الاولی، دارالکتاب اللبنانی، بیروت، 1387ق.
2. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، حبیب الله بن محمد خویی، تصحیح ابراهیم میانجی، انتشارات دارالعلم 1344.
3. فهد حلی، احمد بن محمد، عده الداعی و نجاح الساعی، دارالکتب الاسلامی، قم، 1410 ه.ق.
4. دیلمی، حسن بن محمد، غرر الاخبار و درر الاثار في مناقب ابي الائمه الاطهار عليهم السلام، دلیل ما، قم، 1384.
5. دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب الی الصواب، نشر الشریف الرضی، قم، 1412 ه.ق.
6. ابن شاذان، محمد بن احمد، مائة منقبة من مناقب أمير المؤمنين علي بن ابي‌طالب و الأئمة من ولده عليهم‌السلام من طريق العامة، مدرسه امام هادی (ع)، قم، 1407 ه.ق.

منبع مقاله | با اقتباس از:

مكارم شيرازى، ناصر، پيام امام اميرالمؤمنين (عليه السلام)‏، تهيه و تنظيم: جمعى از فضلاء، دار الكتب الاسلاميه‏، تهران‏، 1386 شمسی‏، چاپ: اول‏، ج 6، ص 237.