حمد و ستایش مخصوص خداوندى است که بازداشتن و امساک، چیزى بر دارایى اش نمى افزاید، و سخاوت و بخشش او را فقیر نمى سازد؛ چراکه هر بخشنده اى غیر از او دارایى اش نقصان مى یابد، و هر کس جز او، دست از عطا و بخشش بازدارد، مذموم شمرده مى شود. اوست بخشنده انواع نعمت ها و افزون کننده درآمدها و بهره ها. همه بندگان، جیره خوار اویند، و روزى همه آن ها را تضمین کرده، و قوت آن ها را معین ساخته است
و راه را به علاقه مندان خود، و جویندگانِ آنچه نزد اوست، نشان داده است. چنان نیست که سخاوت او در آن جا که از وى چیزى بخواهند، بیشتر از موقعى باشد که از او نخواهند. او آغازى است که قبل ندارد، تا پیش از او چیزى باشد، و پایانى است که بعد ندارد، تا بعد از او وجودى باشد (بلکه از ازل بوده و تا ابد خواهد بود). مردمک چشم ها را، از مشاهده و درک ذاتش بازداشته است (نه چشم ظاهر او را مى بیند، و نه چشم باطن به کنه ذاتش مى رسد). زمانى بر او نگذشته تا حالش دگرگون گردد، و در مکانى نبوده تا جابه جایى براى او تصوّر شود. اگر آنچه را که از درون سینه معادن کوه ها بیرون مى ریزد، یا از دهان صدف هاى دریا خارج مى شود: از نقره خالص و طلاى ناب و دانه هاى دُرّ و شاخه هاى مرجان (و در یک کلمه، تمام ذخایر جهان را) ببخشد، در جود و سخایش کمترین اثرى نمى گذارد، و از وسعت نعمت هایش نمى کاهد؛ آن قدر نزد او از ذخایر نعمت ها وجود دارد، که تقاضاهاى مردم آن را از میان نمى برد؛ چرا که او سخاوتمندى است که پاسخگویى به تقاضاى سائلان، چیزى از او نمى کاهد،
و اصرارِ اصرارکنندگان، او را به بخل وانمى دارد.

اى کسى که از صفات خدا سؤال کردى! درست بنگر و از آنچه قرآن درباره صفات او بیان کرده است، پیروى کن و از نور هدایتش روشنایى بگیر
و آنچه را که شیطان فراگرفتنش را به تو تکلیف مى کند: امورى که در کتاب خدا بر تو واجب نشده و اثرى از آن در سنّت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)و ائمه هُدى نیامده است، علم و آگاهى به آن امور را به خداوند واگذار کن؛ که این نهایت حق خدا بر توست. و بدان راسخان و استواران در علم، کسانى هستند که خداوند آنان را به دلیل اقرار اجمالى به تمام آنچه از آن ها پوشیده است و تفسیر آن را نمى دانند، از فرو رفتن در عمق اسرار نهانى بى نیاز ساخته و به این علت که به عجز خویش در برابر آنچه از تفسیرش ناتوان اند اعتراف دارند، خداوند آن ها را ستوده و ترک بحث و تعمّق را در آنچه پروردگار بر عهده آنان نگذاشته، رسوخ در علم نامیده است (و آنان را راسخان و ثابت قدمان در دانش خوانده است)؛
به همین مقدار قناعت کنو عظمت خداوند سبحان را با مقیاس عقل خود، اندازه مگیر که از هلاک شدگان خواهى بود.

او خداوند توانایی است که اگر نیروى اوهام و اندیشه ها براى درک گستره قدرتش به کار افتد و افکار بلندِ مبرّاى از وسوسه ها، براى فهم عمیق غیب ملکوتش به جولان درآید و قلب هاى مملوّ از عشق به او، براى پى بردن به کیفیّات صفاتش به کوشش پردازد و عقل هاى پرتوان، با دقّت و باریک بینى هر چه بیشتر، براى درک ذات پاکش ـ در آن جایى که توصیفات بشرى به آن نمى رسد ـ گام بردارد، دست ردّ بر سینه همه آن ها مى زند و همه را به عقب مى راند، در حالى که در تاریکى هاى غیب، براى خلاصى خویش به خداوند سبحان پناه مى برند (و از گرفتار شدن در دام شرک و تشبیه بیمناک اند.) سپس بازمى گردند و اعتراف مى کنند که هرگز با تلاش و کوشش نمى توان به کنه ذات و صفات او رسید و با فکر و عقل نارساى بشر نمى توان او را درک کرد و اندازه عظمت و عزّتش در افکار اندیشمندان نمى گنجد

او خدایى است که موجودات را از کتم عدم به وجود آورده، بى آن که از نقشه قبلى دیگرى اقتباس کند، یا در آفرینش، از آفریدگارى پیش از خود، سرمشق بگیرد، و آن قدر از ملکوت قدرت خود و شگفتى هایى که آثار حکمتش از آن سخن مى گوید و از نیاز موجودات به قدرتِ برپادارنده اى خبر مى دهد، به ما نشان داده که ما را بى اختیار به معرفت و شناخت او دعوت مى کند. بدین ترتیب، آثار صنع او و نشانه هاى حکمتش چیزهاى جدیدى به وجود آورده است، در نتیجه هر یک از مخلوقاتش حجّت و دلیلى بر وجود او هستند؛ هر چند به ظاهر، مخلوقى خاموش اند، ولى (با زبان بى زبانى، امّا با صراحت و وضوح) از تدبیر او سخن مى گویند و همواره گواه بر (وجود و عظمت) آفریدگارند. من گواهى مى دهم که آن کس که تو را به مخلوقاتت تشبیه کرده و براى تو همانند آن ها اعضاى مختلف و مفاصل به هم پیوسته ـ که به حکمتت در لابه لاى عضلات پنهان گشته اند ـ قائل شده، هرگز در اعماق ضمیر خود تو را نشناخته و یقین به این حقیقت، که براى تو شبیه و نظیرى نیست،در درون جانش قرار نگرفته است
و گویا سخن تابعان را که از رهبران گمراه خود (در قیامت) بیزارى مى جویند نشنیده است! آن روز که مى گویند : «به خدا سوگند ما در گمراهى آشکار بودیم که شما را با پروردگار جهانیان برابر مى شمردیم». دروغ گفتند آنان که براى تو همتایى قائل شدند و تو را به بت هاى خود تشبیه کردند. و لباس و زینت مخلوقین را با اوهام و خیالات خود بر تو پوشانیدند و تو را همچون اجسام، با پندارهاى خود تجزیه کردند (و اجزایى همچون دست و پا، براى تو قائل شدند) و با سلیقه هاى منحطّ خود، تو را با مخلوقى که قواى گوناگون دارد، مقایسه کردند. و گواهى مى دهم آنان که تو را با چیزى از مخلوقات مساوى شمردند، همتایى براى تو قائل شده اند؛ و آن کس که براى تو همتایى قائل شود، به آنچه «آیات محکمات» تو آورده
و شواهد «دلایل آشکار» تو از آن سخن مى گوید، کافر شده است! تو همان خدایى هستى که عقل ها به تو احاطه نمى یابد، تا در مسیر وزش افکار در کیفیّت خاصى قرار گیرى!و در خاطره ها و اندیشه ها جاى نمى گیرى، تا محدود و قابل تغییر باشى!

آنچه را که آفریده، به درستى اندازه گیرى نموده، و به خوبى تدبیر کرده، و در مسیر خودش قرار داده است. لذا هیچ موجودى از حدّ خود تجاوز نکرده، و پیش از رسیدن به هدف، بازنمى ایستد، و هنگامى که به آن فرمان داده شد که مطابق اراده پروردگار حرکت کن سرپیچى نمى کند؛ چگونه ممکن است سرپیچى کند، حال آن که همه چیز از اراده او سرچشمه گرفته است؟! او کسى است که موجودات مختلف را بدون نیاز به تفکّر و اندیشه اى که به دست آورده باشد و بدون غریزه اى که در درون،نهان کند، و بى نیاز از تجربه حوادث زمان هاى گذشته، و بدون کمک شریک و همتایى که او را در آفرینش موجودات شگفت انگیز یارى دهد، آفرید. و بدین ترتیب آفرینش موجودات به فرمان او کامل شد، همه سر به فرمانش نهادند
و دعوتش را اجابت کردند، بى آن که در برابرش سستى کنند یا در اطاعت امرش درنگ نمایند؛ بدین گونه، موجودات را بدون هیچ نقصى برپا داشت
و راهى را که باید بپیمایند معیّن فرمود. با قدرت خویش در میان اشیاى متضاد، الفت ایجاد کرد و آن ها را که با یکدیگر همگون بودند، پیوند داد، و موجودات جهان را به انواع مختلف از نظر حدود و اندازه ها، و غرایز و اَشکال و هیئت هاى گوناگون تقسیم کرد. این ها مخلوقات شگفت انگیزى هستند که آفرینش آن ها را استوار گردانید، و با حکمت قرین ساخت و آن سان که مى خواست، ایجاد و ابداع فرمود.

(خداوند) فاصله هاى وسیع و گشوده (ى کرات آسمانى) را بى آن که بر چیزى تکیه داشته باشند، تنظیم کرد و شکاف ها (ى میان هر کدام از آن ها) را پیوند داد، آن ها و نظایر آن ها را به یکدیگر مربوط ساخت، و مشکل فرود آمدن فرشتگان را براى ابلاغ فرمان او، و بالا بردن اعمال مخلوقات به آسمان، آسان ساخت. به آسمان ها در حالى که به صورت دود بودند، فرمان داد (فرمانى تکوینى براى پیمودن مراحل خلقت و تکامل)
در این هنگام، میان بخش هاى مختلفِ آن ارتباط برقرار گشت (و به صورت توده عظیمى درآمدند). سپس آسمان ها را از هم جدا ساخت و درهاى بسته آن ها را بازگشود، و نگهبانانى از شهاب هاى ثاقب بر هر راهى گماشت (تا مانع نفوذ شیاطین به آسمان ها گردد) و آن ها را با دست قدرتش بى آن که گرفتار حرکات ناموزون گردند (در فضا) نگاهداشت و به آن ها فرمان داد که تسلیم امر او باشند (و از قوانین آفرینش پیروى کنند). خداوند خورشید را نشانه روشنى بخش روز، و ماه را نورى محو و کم رنگ براى (زدودن شدّت تیرگى) شب ها قرار داد و آن ها را در مسیرهایشان به حرکت درآورد؛ و مقدار سیر آن ها را در مراحلى که باید بپیمایند معیّن فرمود، تا شب و روز را به این وسیله از هم جدا سازد و عدد سال ها و زمان معلوم گردد. سپس در فضاى آسمان ها، فلک ها (مدارات کواکب) را آفرید، و آنچه زینت بخش آن بود از ستارگان مخفى و کم نور وستارگان پرنور، در آن قرار داد، و استراق سمع کنندگان را با شهاب هاى ثاقب تیرباران کرد، و همه آسمان ها را به تسخیر خود درآورد، و ستارگان ثابت و سیّار و هبوط کننده و صعود کننده و نحس و سعد آن ها را در مسیرشان به جریان انداخت

سپس خداوند سبحان براى سکونت در آسمان ها و آباد ساختن آن ها (با عبادت و نیایش) در بالاترین صفحه ملکوت خود، مخلوقاتى بدیع از فرشتگان آفرید؛ تمام فواصل آسمان ها را با آن ها پر کرد و فضاى میان آن ها را از وجود فرشتگان مالامال ساخت. (به گونه اى که) صداى تسبیح آن ها، فاصله هاى آسمان ها را پر کرده و در بارگاه قدس و درون حجاب ها و سراپرده هاى مجد و عظمت، طنین انداز است، و در ماوراى زلزله و غوغاى تسبیح آنان ـ که گوش ها از آن کر مى شود ـ شعاع هاى خیره کننده نور، چشم ها را از دیدن باز مى دارد و در محدوده خود متوقّف مى سازد.
آن ها را به صورت هاى مختلف و اندازه هاى گوناگون آفرید، «در حالى که داراى بال هاى متعددى هستند» (و از نظر قدرت، یکسان نمى باشند).

همواره تسبیح جلال و عزّت او مى گویند و هرگز اسرار شگفت انگیز آفرینش مخلوقات را به خود نسبت نمى دهند و ادّعا نمى کنند که در آفرینش چیزى با او شرکت دارند، «بلکه آن ها بندگان گرامى او هستند که هیچ گاه در سخن بر او پیشى نمى گیرند و به فرمان او (بى هیچ کم وکاست) عمل مى کنند». گروهى از آن ها را امین وحى خود قرار داد، و به آن ها براى رساندن ودایع امر و نهیش به پیامبران، مأموریت داد،
و از تردید و شبهات مصونیّت بخشید. به گونه اى که هیچ کدام از آنان از راه رضاى حقّ منحرف نمى شوند. آنان را از یارى خویش بهره مند کرد (تا وظیفه ابلاغ وحى را به خوبى انجام دهند) و قلب آنان را با تواضع و خشوع و سکینه و آرامش قرین ساخت (تا در انجام این وظیفه خطیر گرفتار خطا نشوند) و درهاى سهل و آسانى را براى مدح و تمجید (و نیایش) خویش به روى آن ها گشود (تا از این طریق مصونیّت بیشترى به آن ها ببخشد)
و چراغ هاى روشنى جهت راهیابى به نشانه هاى توحیدش براى آنان نصب کرد.

سنگینى گناهان هرگز فرشتگان را ناتوان و درمانده نساخته (چرا که آن ها هرگز گناه نمى کنند). و رفت و آمد شب و روز آنان را به سوى مرگ کوچ نداده است (تا ضعف و پیرى بر آن ها چیره شود). تیرهاى شک و شبهه، ایمان پرعزم آنان را هدف قرار نداده، و گمان و تردیدها به پایگاه یقین آنان راه نیافته (و آن ها را متزلزل نساخته است). هیچ چیز آتش کینه و حسد را در میان آن ها برنیفروخته (تا ضعف و فتورى در کار آن ها راه یابد) و هرگز حیرت و سرگردانى، آنان را از معرفتى که در باطن دارند و آنچه از عظمت و هیبت و جلال الهى در درون سینه هایشان نهفته است، جدا نساخته، و (سرانجام) وسوسه ها در وجودشان راه نیافته، تا شک و تردید ناشى از آن بر افکارشان چیره شود.

گروهى از آن ها در درون ابرهاى پرآب و بر فراز کوه هاى عظیم و مرتفع و در پوشش تاریکى هاى شدید قرار دارند
و گروهى دیگر از آن ها قدم هایشان تا قعر زمین پایین رفته و (قامت آن ها) همچون پرچم هاى سفیدى دل هوا را شکافته و در زیر آن بادهایى است که با سرعت و نظم حرکت مى کند و آن ها را در مرزهاى معیّنى نگه مى دارد؛ اشتغال به عبادت پروردگار، تمام وجودشان را پر کرده است،
و حقیقت ایمان، میان آنان و معرفت خدا پیوند داده، و یقین به پروردگار، آن ها را تا سرحدّ عشق به او پیش برده است،
و به دلیل علاقه اى که به آنچه نزد خداست دارند به چیزى که نزد غیر اوست، نمى اندیشند.

آن ها شیرینى معرفت خدا را چشیده و از جام محبّتش سیراب شده اند، و (در عین حال) خوف او در اعماق جانشان جاى گرفته است؛ قامتشان از کثر اطاعت خم شده و رغبت فراوان آن ها به عبادت پروردگار، هرگز حال تضرّع و نشاط عبادت را در آن ها از بین نبرده،
و مقام برجسته آنان طوق خشوع را از گردنشان باز نکرده است؛ خودبینى و عُجب آن ها را فرانگرفته، تا اعمال گذشته خود را بسیار بشمرند، خضوع و کوچکى در برابر ذات باعظمتش، جایى براى بزرگ شمردن حسنات براى آنان باقى نگذاشته است و با این که پیوسته مشغول عبادت اند، فتور و سستى به آن ها دست نمى دهد و (ادامه این کار) از رغبتشان نمى کاهد، تا از امید به پروردگار خود روى بر تابند. مناجات هاى طولانى،زبان آنان را خشک و ناتوان نساخته و اشتغال به غیر خداوند، آن ها را تحت سلطه خود درنیاورده، تا نداى بلند آنان را (در مقام تضرّع و تسبیح) کوتاه سازد،
در مقام اطاعت و بندگى همچنان دوش به دوش ایستاده اند؛ و راحت طلبى، آنان را به کوتاهى در انجام فرمانش و انداشته و کودنى ناشى از غفلت ها بر تلاش و عزم راسخ آن ها چیره نگردیده، و تیرهاى فریبِ شهوات، همّت هاى آن ها را هدف قرار نداده است! آن ها (فرشتگان عشق به) خداوندى را که صاحب عرش است ذخیره روز بى نوایى خود قرار داده و در آن هنگام که دیگران به مخلوقات مى اندیشند آن ها تمام توجّه خود را به خالق معطوف ساخته اند. آن ها هیچ گاه عبادت او را پایان نمى دهند (چرا که) علاقه آن ها به لزوم عبادت پروردگار از رجا و خوف روزافزون او ـ که هرگز از دل آن ها برکنده نمى شود ـ سرچشمه مى گیرد، هرگز اسباب خوف پروردگار از آن ها قطع نشده تا در تلاش و کوشش خود سستى کنند،
و طمع ها آن ها را اسیر چنگال خود نساخته تا سرعت سعى (در امور دنیا) را بر کوشش خود (در کار آخرت و طاعت پروردگار) مقدّم دارند.
آن ها اعمال گذشته خود را بزرگ نشمرده اند که اگر بزرگ مى شمردند امیدوارى (بیش از حدّ)، خوفشان را از بین مى برد، آن ها درباره پروردگارشان هرگز بر اثر وسوسه هاى شیاطین گرفتار اختلاف نشده اند، و برخوردهاى بد، آنان را از هم جدا نکرده و حسادت هاى درونى، آنان را از هم دور نساخته است؛ عوامل شک و تردید، آن ها را پراکنده نکرده، و افکار متفرقه، جمع آن ها را از هم جدا نساخته است. آن ها همیشه پایبند به ایمانى هستند که هرگز طوق آن را به سبب شک و تردید، و عدول از حق، و سستى و خستگى، از گردن خویش برنمى دارند، در تمام آسمان ها به اندازه جاى پوست حیوانى نتوان یافت که فرشته اى در آن جا به سجده نیفتاده باشد، یا ملکى تلاشگر و سریع و چابک مشغول به کار نباشد،
فرشتگانى که طاعت فراوان و پیوسته آن ها، بر یقین و معرفتشان درباره پروردگار مى افزاید و عزت خداوند را در قلب هایشان زیاد مى کند!

زمین را بر روى امواج پرهیجان و دریاهاى مملوّ از آب فشرد، امواجى که قسمت هاى بالاى آن متلاطم بود و پیوسته به هم مى خورد، و لایه اى از کف ـ همانند کف هاى دهان شتر به هنگام مستى ـ بر روى آن ها پدید آمد. (سپس) قسمت هاى سرکش آب پرتلاطم بر اثر سنگینى خضوع کرد،
و هیجان آن به سبب تماس با سینه زمین فرو نشست، و کاملا تسلیم و رام شد؛ چرا که زمین بر آن مى غلتید و به این ترتیب بعد از آن همه سر و صدا که بر اثر امواج خروشان پیدا شده بود، آب آرام شد و همچون اسب افسار شده اى اسیر و رام گشت و زمین نیز آرام شد و (خشکى ها) از دل امواج تدریجآ ظاهر و گسترده گشت، آب را از کبر و غرور وهیجان بى حدّ بازداشت و از شدّت حرکاتش کاست، و بعد از آن همه جوش و خروش (کاملا) آرام شد و پس از آن همه جست وخیز متکبّرانه، در جاى خود ایستاد. هنگامى که هیجان آب در اطراف زمین فرو نشست، و زمین، کوه هاى سخت و مرتفع را بر دوش خود حمل کرد، چشمه هاى آب را از بینى کوه ها جارى ساخت؛ و آن را در دشت هاى گسترده و گودال ها (و بستر رودخانه ها) پراکنده وجارى کرد وحرکات زمین را با صخره هاى عظیم وقلّه هاى بلند و استوار کوه ها تعدیل کرد، و بدین ترتیب، زمین به دلیل نفوذ کوه ها در سطح آن و فرو رفتن ریشه هاى آن ها در اعماق زمین و سوار شدن آن ها بر گردن دشت ها و اعماق آن، از لرزش و اضطراب بازایستاد
وخداوند میان زمین و جوّ، فاصله افکند، نسیم هوا را براى ساکنان زمین آماده ساخت و تمام نیازمندى ها و وسایل زندگى را براى اهل آن فراهم کرد.

سپس خداوند هیچ یک از بلندى هاى زمین را که آب چشمه ها به نقاط مرتفع آن نمى رسد و جدول هاى نهرها به آن راه ندارد، به حال خود وانگذاشت؛ بلکه (براى آبیارى آن ها) ابرهایى آفرید تا قسمت هاى مرده زمین را زنده کند و گیاهان آن را برویاند. خداوند قطعات درخشنده و پراکنده و جداى ابرها را به هم پیوست در نتیجه دریاهایى از آب که در ابرها نهفته بود سخت به حرکت درآمد (و آماده نزول شد)؛ برق، در اطراف آن درخشیدن گرفت و از درخشندگى آن، چیزى از ابرهاى سفید کوه پیکر و متراکم کاسته نشد؛ این در حالى بود که ابرها (از شدّت سنگینى) به زمین نزدیک شده بودند؛ در این هنگام باد جنوب، باران را همچون شیرى از پستان حیوان بدوشید و به شدّت بر زمین فرو ریخت.
هنگامى که ابرها سینه بر زمین نهادند و آب هاى فراوانِ سنگینى را که بر دوش داشتند، فرو ریختند، خداوند به وسیله آن از زمین هاى خشک و بى گیاه، نباتات فراوانى رویانید و از دامنه کوه هاى کم گیاه، سبزه بسیار خارج ساخت و زمین به زیور باغ هایش غرق نشاط و شادى شد و با لباس نازک گلبرگ ها که بر خود پوشیده بود به ناز آمد، و از زینت وزیورى که از گردن بند گل هاى گوناگون یافته بود در وجد و شادى فرو رفت! و همه این ها را غذا و توشه انسانها، و روزى چهارپایان قرار داد، در اطراف زمین (و در میان کوه ها)، درّه ها و راه هاى وسیعى شکافت و نشانه هایى ـبراى آنان که بخواهند از شاهراه هاى وسیعش بگذرند ـ قرار داد.

هنگامى که (خداوند) زمین را آماده ساخت و فرمان خویش را (در تمام جهات) نافذ کرد، آدم (علیه السلام) را از میان تمام مخلوقاتش برگزید، و او را نخستین و برترین آفریده خویش قرار داد؛ او را در بهشت خود ساکن کرد و غذاهاى فراوان و گوارا در اختیارش نهاد
و (در عین حال) قبلا از آنچه ممنوعش کرده بود وى را بر حذر داشت، و آگاهش ساخت که اقدام به آن (و تناول از درخت ممنوع) سبب عصیان و نافرمانى او خواهد بود و مقام و منزلتش را به خطر خواهد افکند! ولى آدم (علیه السلام) به آن چیزى که از آن نهى شده بود اقدام کرد و علم خداوند درباره او به وقوع پیوست؛ به همین دلیل، او را پس از توبه، از بهشت فرو فرستاد تا با کمک نسل خود، زمین را آباد سازد و حجّت را بر بندگانش اقامه کند؛ و بعد از مرگ آدم (علیه السلام)، بندگان را از حجّت بر ربوبیّتش خالى نگذاشت و میان فرزندان آدم و معرفت خویش پیوندى برقرار ساخت و قرن به قرن، حجت ها و دلیل ها را بر زبان پیامبرانِ برگزیده و حاملان ودایع رسالت خویش براى آن ها اقامه کرد، سرانجام به وسیله پیامبر ما محمّد (صلی الله علیه و آله) حجتش تمام شد (و سلسله پیامبران ختم گردید) و بیان احکام و انذار (وبشارت) به آخر رسید.

خداوند روزى ها را مقدّر کرد و اندازه گیرى فرمود؛ گاه آن را زیاد و گاه کم کرد، گاه با تنگى و گاه با وسعت، روزى را تقسیم فرمود و (در عین حال) عدالت را در آن رعایت کرد، و هدف از آن تقسیم، این بود که هر کس را خواست، با وسعت روزى یا تنگى آن بیازماید و به وسیله آن، شکر و صبر غنى و فقیر را آزمایش کند. سپس روزىِ وسیع را با فقر و بیچارگى درآمیخت، تندرستى را با حوادث دردناک توأم ساخت، و شادى و سرور را با غصّه و اندوه قرین کرد. سرآمدِ عمر را آفرید؛ آن را گاه طولانى و گاه کوتاه قرار داد و گاه مقدّم و گاه موخّر داشت
و سرانجام مرگ را با عوامل پایان عمر پیوند داد و با آن، رشته هاى طولانى حیات را درهم پیچید و پیوندهاى محکم زندگىِ (توانمندان) را قطع کرد.

خداوند از اسرار پنهانى رازداران آگاه است، vو از نجواى آنان که آهسته سخن مى گویند باخبر است، از آنچه در اذهان از طریق ظنّ و گمان مى گذرد، و از تصمیماتى که به یقین مى پیوندد، آگاهى دارد. برق نگاه هاى خیانت آمیز چشم ها را که از لابه لاى پلک ها خارج مى شود، مى بیند و از آنچه در نهانگاه دل ها قرار دارد و آنچه در پشت پرده هاى ظلمانى غیب پوشیده و پنهان است و از آنچه پرده هاى گوش ها مخفیانه مى شنود، آگاه است، او از درون لانه هاى تابستانى مورچگان و خانه هاى زمستانى حشرات، و آهنگ اندوه بار زنان غم دیده، و صداى آهسته گام ها، آگاهى دارد. و نیز از جایگاه پرورش میوه ها در درون غلاف شکوفه ها، و از مخفى گاه هاى حیوانات در درون غارهاى کوه ها و اعماق درّه ها،
و از نهانگاه پشه ها در میان ساقه ها و پوست هاى درختان، و از محل پیوستگى برگ ها به شاخه ها و از جاى حرکت نطفه ها از صلب ها (ى پدران و آمیزش با مادران در درون رحم ها) مطلع است. او از ابرهاى رقیقى که (در آسمان) پیدا مى شود، سپس به هم پیوسته، و متراکم مى گردد و نیز از ریزش قطرات باران از ابرهاى متراکم و آنچه گردبادها با دامن خویش از روى زمین برمى گیرند و باران ها با سیلاب خود آن را فرو مى نشانند و محو مى کنند و از فرورفتن جانوران زمین، در میان تپه هاى شن (در همه جا و در هر زمان و در هر حال) به خوبى آگاه است! خداوند، از جایگاه پرندگان در قلّه بلند کوه ها، و از نغمه مرغان خواننده در آشیانه هاى تاریک، باخبر است. همچنین از لؤلؤهایى که صدف ها آن ها را در برگرفته اند و امواج دریا آن ها را در دامن خویش پرورش داده است، و آنچه تاریکى شب آن را فرا گرفته، یا خورشید به آن نور افشانده، و آنچه ظلمت ها و امواج نور یکى بعد از دیگرى آن را در بر مى گیرد. و اثر هر گام، و احساسِ هرگونه حرکت،و آهنگ هر سخن، و جنبش هر لب، و جایگاه هر انسان، و وزن هر مورچه، و ناله هر صاحب اندوه، و میوه هایى که بر شاخسار درختان قرار گرفته، یا برگ هایى که روى زمین ریخته، یا قرارگاه هر نطفه، یا جمع شدن خون و مضغه، یا پرورش یافتن انسان و سایر مخلوقات، (آرى!) از همه این ها به خوبى آگاه است، و هیچ گونه مشقّتى براى او در این علم و آگاهى وجود ندارد. بلکه در حفظ و نگهدارى آنچه از مخلوقات ابداع کرده نیز مشکلى براى او رخ نداده، و در احاطه به امور و تدبیر موجودات نیز ملالت و فتورى بر او عارض نشده است. بلکه علمش در همه آن ها نافذ و احاطه اش همه را شامل شده، و عدالتش همه را در بر گرفته است و با این که آن ها در آنچه شایسته مقام اوست تقصیر دارند، فضل و رحمتش شامل حال همه آن هاست!.

خداوندا! تو داراى اوصاف جمال و صفات کمال فراوان هستى؛ اگر تو را آرزو مى کنیم، به این دلیل است که تو بهترین آرزوى مایى. و اگر به تو امیدواریم براى این است که تو بهترین امید ما هستى؛ بارالها! تو به من توان دادى که به مدحى بپردازم که غیر تو را با آن، مدح نمى گویم، و به ثنایى روى آورم که براى غیر تو نمى خوانم؛ و روى سخنم را متوجه کسانى که کانون نومیدى و شک و تردید هستند، نمى کنم. تو زبانم را (در پرتو معرفتت) از مدح و ستایش انسان ها و ثناخوانى مخلوقات بازداشتى. خداوندا! هر ثناخوانى، از سوى کسى که ثنایش را مى گوید، پاداش و عطایى دارد
(به همین دلیل) من امیدوارم که مرا به سوى ذخایر رحمت و گنج هاى مغفرت راهنمایى کنى. خداوندا! این وضع کسى است که تو را در توحید خاصّ خودت یکتا شمرده، و غیر تو را لایق این ستایش ها و ثناها نمى داند. (خداوندا!) من به تو نیاز دارم، نیازى که جز فضل تو نمى تواند آن را برطرف کند؛ و پریشانم، پریشانى و فقرى که جز بخشش تو نمى تواند آن را برطرف سازد. حال که چنین است، رضاى خود را در این موقعیّت به ما عطا کن و دست نیاز ما را از دامن غیر خود کوتاه گردان «که تو بر هر چیز توانایى».