خداوند سبحان مخلوقات را از زنده و غير زنده و ساکن و داراي حرکات، ابداع فرمود. و شواهدي روشن را براي شناساندن لطف و عظمت قدرت خود، اقامه فرمود، تا آن جا که عقول انساني در حالي که توجه به لطف صنعت و عظمت قدرت او مي نمايند، تسليم او گشته و اعتراف مي کنند. و فرياد دلايل وحدانيت او بر گوشهاي ما طنين مي اندازد.

(از دلايل وحدانيت او است) آفرينش صور گونه گون پرندگاني که آن ها را در شکافهاي زمين (به شکل لانه ها) و شکافهاي کوه هاي روي زمين و در بنلديهاي آن ها مسکن داد. (پرندگاني که) داراي بال هايي مختلف و اشکال متنوع اند. (جانداراني) که در زمام تسخير قانون در حرکتند و بال هاي خود را براي بريدن در طرق باز هواي پهناور و فضاي باز مي گسترانند. خداوند آن پرندگان را با سابقه نيستي در صورتهاي شگفت انگيز نمايان به وجود آورد و آن ها را با پيوند سر استخوان ها که پوشيده شده به گوشت و پوستند، ترکيب فرمود.

و بعضي از مرغان را به جهت سنگيني جثه از پرواز سريع در هوا باز داشت، و با پرواز بال هاي باز، آن ها را نزديک زمين به حرکت در هوا واداشت. خداوند آن پرندگان را با اختلافي که در رنگها دارند، با لطف قدرت و صنعت دقيق خود، منظم فرمود. برخي از آن ها در قالب يک رنگ مشخص غوطه ورند که با هيچ رنگي غير از همان که در آن غوطه ور هستند مخلوط نمي باشد، و بعضي ديگر از آن ها در رنگي غوطه ور هستند، که غير از آن رنگي است که دور گردن دارند.

و از شگفت انگيزترين آن ها از جهت آفرينش، طاووس است که خداوند آن را در محکم ترين هماهنگي اعضاء آفريد و رنگهاي آن را در زيباترين نظم قرار داد. در خلقت طاووس بالي قرار داد که استخوان هاي آن سر به هم دارند. و دمي که کشش آن را طولاني فرمود. هنگامي که به طرف ماده خود برود، آن دم در هم جمع شده را باز مي نمايد و آن را بلند و برافراشته مي سازد، که گوي آن دم، بادبان کشتي (داري) است که کشتيبانش آن را کشيده باشد. اين حيوان به رنگهاي خود مي نازد، و دم خود را با تبحر به اين طرف و آن طرف حرکت مي دهد.

و مانند خروس عمل جنسي انجام مي دهد و با آلت تناسل خود جماع مي کند، مانند عمل حيوانات نر که در عمل جنسي نيرومند هستند. من در اين بيان تو را به مشاهده عيني حواله مي کنم، نه مانند کسي که به سند ضعيف ارجاع نمايد. و اگر وضع عمل جنسي طاووس همانگونه باشد که بعضي گمان کرده اند که اين حيوان ماده خود را به وسيله اشکي آبستن مي کند که چشمانش برمي آورد و در گوشه چشمانش مي ماند. و ماده اين حيوان آن را مي ليسد و پس از آن تخم مي گذارد، نه اين که از راه تلقيح نر آبستن شود بلکه از اشک خارج شده از چشم آبستن شده، اين گمان شگفت آورتر از افسانه (منقار گذاشتن نر به منقار ماده) براي تلقيج که بعضي ها ابراز نموده اند، نيست.

(اگر خوب بنگري) نايهاي پر آن همانند شانه هايي از نقره است و آن دايره هاي شگفت انگيز مانند خورشيدهايي است که بر آن ها روييده است، همانند طلاي خالص و قطعه هاي زبرجد. اگر بخواهي اين حيوان زيبا را به آنچه که زمين مي روياند تشبيه کني، بايد بگويي: گل هايي است بهاري که از محل هاي مختلف چيده شده است.

و اگر بخواهي آن را به لباس ها تشبيه نمايي، مانند حله هاي آراسته يا مانند جامه هاي زيبا از برد يماني است. و اگر به زيورها تشبيهش کني، مانند نگين هاي رنگارنگ انگشتريها است که دور تا دور آن را نقره مزين گرفته است. راه رفتن اين حيوان، شادان و خرامان و با حالت تکبر است. دم و بال هاي خود را با دقت و کاوش مي نگرد، و با مشاهده پيراهن نگارين و الوان زيباي خود خنده سر مي دهد.

و در آن هنگام که به پاهايش مي نگرد، صدايي ناله مانند برمي آورد و چونان جانداري که پناه جويي خود را آشکار مي کند، فرياد او به صدق احساس دردش گواهي مي دهد. زيرا پاهايي سياه رنگ و زشت و نازک دارد مانند پاهاي خروس خلاسي و از تيزي استخوان ساق او خاري خرد رويده و در پشت گردن اين حيوان کاکلي سبز رنگ با نقشي زيبا و نگارين سر زده است.

نقطه آغازي گردنش مانند ابريقي است کشيده و جايگاه فرو رفتنش تا به شکم مانند رنگ و سمه يماني سبز مايل به سياهي است، يا مانند ابريشمي که بر روي آينه صيقلي پوشانده شده است. و گويي خود را با يک مقنعه سياه پوشانده. و به قدري تازه و با طراوت و درخشان است که گويي سبزي تند و شادابي به او درآميخته است. و در شکاف گوش اين حيوان خطي است مانند باريکه نوک قلم در رنگ گل بابونه که با سفيدي خود در ميان سياهي محل مي درخشد. و کمتر رنگي است که طاووس نصيبي از آن نداشته باشد.

طاووس مانند شکوفه هايي است که نه بارانهاي بهاري آنها را پرورانده است، و نه تابش آفتاب تابستاني. گاهي پرهاي خود را مي ريزد و از لباسش برهنه مي گردد و پرهايش پيايي مي ريزند (و بار ديگر مي رويند) و آن پرها مانند ريزش برگهاي شاخه ها فرو مي ريزند. سپس بدون فاصله شروع به روييدن مي نمايند تا آنگاه که به وضع و شکل گذشته پيش از ريخته شدن برگردند. چنانکه رنگي با رنگ سابق تفاوتي نداشته باشد و هيچ رنگي در غير مکان خود قرار نگيرد. و اگر مويي از موهاي نايهاي طاووس را به دقت بنگري، گاهي نوعي از سرخي گلگونه و گاه ديگر سبزي زبرجدي و گاهي هم زردي طلاي خالص را مي بيني.

پس چگونه نيروهاي عميق هشياريها مي تواند به توصيف اين منظره برسد، يا قريحه و فهم عقول آن را دريابد، يا گفتار وصف کنندگان آن را توصيف نمايد. و کمترين اجزاء اين حيوان، اوهام انسان را از درکش و زبان ها را از بيانش ناتوان ساخته است. پاکيزه پروردگاري که عقول آدميان را از توصيف مخلوقي که آن را براي چشم ها آشکار ساخته است، مغلوب فرموده است. لذا عقول مردم آن را در حالي درک مي کند که مخلوقي است محدود و تکوين يافته و ترکيب پيدا کرده و از رنگهاي متنوع رنگ آميزي شده است. زبان ها از تلخيص صفت آن حيوان، ناتوان شده و از اداي خصوصيات آن بازمانده است.

پاک است خداوندي که در آفرينش، از پاهاي مورچه و مگس گرفته تا خيلي بالاتر از آن دو:
ماهي و فيل را مستحکم آفريده است. و وعده نموده خداوند متعال که هيچ موجودي را که روح در آن دميده است (از وضع مقرر خود) دگرگوني نباشد، جز اين که مرگ را وعده گاه نهايي و فنا را پايان کار او قرار داده است.

از جمله اين خطبه است در توصيف بهشت: اگر چشم دل بيندازي به سوي آنچه که از بهشت براي تو توصيف مي شود، نفس تو از شگفتي ها و زيبايي ها و خواستني ها و لذايذ دنيا و زر و زيور مناظر آن که در اين دنيا نمودار گشته است، اعراض مي کند و رويگردان مي شود.

و فکر تو در جنبش درختاني که ريشه هاي آن ها در تپه هاي مشک بر کرانه چشمه سارها فرو رفته است متحير مي ماند، و در آويخته شدن خوشه هاي مرواريد با طراوات در شاخه هاي بزرگ و کوچک آن ها و ظهور آن ميوه هاي گوناگون در غلاف هاي و پوشش غنچه هاي آن ها، آن ميوه ها بدون مشقت چيده مي شوند و بر طبق آرزوي چيننده ها در دسترس قرار مي گيرند و دور و بر ساکنان بهشت در پيرامون قصرهاي آن مي گردند، با عسل هاي صاف و خمرهاي زلال و تصفيه شده.

اهل بهشت قومي هستند که کرامت خداوندي براي آنان ادامه پيدا مي کند، تا در قرارگاه ابدي جاي گيرند و از جابه جا شدن در سفرها (از تحولات) راحت شوند. اگر اي شنونده، دل خود را به وصول به آن مناظر زيبا و شگفت انگيز که رو به تو خواهند آورد، مشغول بداري، جانت از بدن مفارقت مي کند به جهت اشتياق به بهشت و مناظرش، و از اين مجلس که نشسته اي برخيزي و به همسايگي اهل گورستان بروي براي شتاب به آن بهشت. خداوند ما و شما را به رحمت واسعه خود از جمله کساني قرار بدهد که از دل براي منازل نيکوکاران مي کوشند.