خشم چیست؟

خشم یک نوعی احساس است که همواره بین دو حالت متغیر است؛ خشم می تواند ناشی از یک ناراحتی جزئی و یا در نوع حاد، واکنشی جنون آمیز باشد. هنگامی که دچار خشم می شوید آثار فیزیولوژیک خشم در بدن ظاهر می شود: ضربان قلب و فشار خونتان بالا می رود و میزان ترشح هورمون ها نیز افزایش می یابد.

پرخاشگری و عکس العمل تند و خشن حالتی غریزی است که اکثر ما هنگامی که خشمگین می شویم از خود بروز می دهیم. خشم عکس العمل طبیعی در برابر تهدید خطر و … است که به ما اجازه می دهد که در شرایط بحرانی از خود دفاع کنیم. بنابراین عصبانیت و خشم برای بقا و پایداری انسانها ضروری و اجتناب ناپذیر است.

عوامل ایجاد خشم

عصبانیت می تواند به دلیل حوادث و رویدادهای بیرونی و یا تغییرات درونی باشد. ممکن است شما از شخص خاصی رنجیده باشید و رفتار آنها باعث عصبانیت شما شده باشد. فکر کردن و نگرانی در مورد مسائل و مشکلات روزمره یا به یاد آوردن وقایعی که قبلا باعث ناراحتی شما شده اند نیز از عواملی هستند که می توانند خشم شما را برانگیزند.

خشم مقدس

اگر انسان مسلمان از نیروی خشم و غضب برخوردار نبود یا اگر بود از آن در مسیر اهداف انسانی و الهی استفاده نمی کرد چگونه می توانست در مقابل دشمنان حق ایستادگی کند؟ امام علی (ع) در این باره می فرماید:

«من احد سنان الغضب لله قوی علی قتل اشدا الباطل»؛[1] آن کس که دندان خشم را در راه خدا برهم بفشارد بر نابودی سخت ترین باطل گرایان توانمند گردد.

خداوند نسبت به کسانی که برای او خشم می گیرند و هرگاه باطلی ببینند خشمناک می شوند ارزش زیادی قائل است. در حدیث است که حضرت موسی (ع) فرمود:

«پروردگارا! کیستند آن کسان تو که در آن روز که هیچ سایه ای جز سایه تو نیست آنها در سایه عرش تو هستند؟ خداوند فرمود: کسانی که هرگاه حرام های من حلال شمرده شوند مانند پلنگ زخم خورده خشمناک می شوند.»[2]

حس خشم مانند هر حس انسانی دیگر زمانی ارزش واقعی خود را می یابد که در راه خدا باشد؛ اگر همین حس را در راه غیر خدا مصرف کنیم قطعا عمل ما مجازات خواهد داشت.

اگر به سیره بزرگان دینی خود نگاه کنیم خواهیم دید که آن ها از خشم جز در موارد دفاع از حق و حقیقت استفاده نمی کردند؛ امام علی (ع) می  فرماید:

«پیامبر خدا برای دنیا به خشم نمی آمد؛ اما هر گاه حق او را به خشم می آورد هیچ کس را نمی شناخت و هیچ چیز نمی توانست جلوی خشم او را بگیرد تا آنگاه که انتقام حق را می گرفت.»[3]

هنگامی که قرار شد که ابوذر را به بیابان خشک ربذه تبعید کنند؛ امام علی (ع) در هنگام بدرقه ابوذر به او گفت:

«ای ابوذر! همانا تو برای خدا به خشم آمدی پس امید به کسی داشته باش که به خاطر او غضبناک شدی این مردم برای دنیای خود از تو ترسیدند و تو بر دین خویش از آنان ترسیدی پس دنیا را که به خاطر آن از تو ترسیدند به خودشان واگذار و با دین خود که برای آن ترسیدی از این مردم بگریز… .»[4]

در سیره امام علی (ع) جلوه های خشم تنها در موارد جلب رضای خداوند دیده می شود. سعید بن قیس همدانی گوید: علی (ع) را در زمانی غیر مناسب در سایه دیواری دیدم. عرض کردم: مولای من! چرا در این وقت از خانه بیرون آمده اید؟

فرمود: از خانه بیرون نیامدم مگر آنکه مظلومی را یاری کنم و یا بی پناهی را پناه دهم.

در آن حال زنی را دیدم که از فرط ناراحتی می لرزید با قلب پر اضطراب نزد مولا ایستاده عرض کرد: شوهرم به من ظلم نموده و سوگند یاد کرده که مرا کتک بزند. اگر ممکن است به خانه ما تشریف آورده وساطت کنید شاید شوهرم از من بگذرد.

مولا لحظه ای سر به زیر افکند، سپس فرمود: به خدا سوگند تا حق مظلوم را نستانم آرام نخواهم گرفت. سپس از آن زن نشانی منزل را خواست. پس از شناسایی منزل راهی آن شد. چون به منزل رسید صاحب خانه را صدا زد. جوانی از خانه بیرون آمد.

مولا سلام نموده فرمود: ای جوان! از خشم خدا بیندیش، تقصیر این زن چه بوده که او را ترسانده ای؟

جوان مغرور و سبک مغز بدون رعایت ادب گفت: شما را با این مسئله چه کار؟ به خدا سوگند اگر بخواهم او را کیفر کنم، کیفر خواهم کرد.

مولا از حرکت بی ادبانه و جسورانه جوان در خشم شد… و فرمود: من تو را به معروف امر نموده و از فعل منکر نهی می کنم اما تو با گستاخی جواب می گویی، تا فرصت از دست نرفته از عملت توبه کن و گرنه با این شمشیر گردنت را خواهم زد.

در آن هنگام مردم جمع شده و درباره گذشت از او وساطت می کردند. جوان که فهمید از عمر او لحظاتی بیش نمانده پرسید این مرد کیست؟

گفتند: امیرمومنان (ع) است.

فورا از گناهش پوزش خواسته به دست و پای مولا افتاد و گفت: مولایم مرا ببخش. از این پس حق او را رعایت خواهم کرد و از تقصیر او می گذرم. در آن وقت مولا به زن امر نمود تا با اطمینان خاطر به منزل رود.[5]

پیامدهای خشم مذموم

خشمی که انسان از خود بروز می دهد باید در راه خدا باشد، آن هم در حد تعادل در غیر این صورت خشمی نکوهیده و مذموم شناخته می شود. این نوع ابراز خشم می تواند نسبت به یک دوست یا اهل خانواده یا هر فرد دیگر باشد که در هر صورت از طرف بزرگان دینی ما نکوهش شده است.

امام علی (ع) در نامه ای که به حارث همدانی، یکی از یاران خود و از فقهای بزرگ می نویسد: «و احذر الغضب، فانه جند عظیم من جنود ابلیس»؛[6] از خشم بپرهیز که لشکر بزرگ شیطان است.

تمام حس های غریزی انسان ممکن است جولانگاه شیطان گردد که از طریق هر کدام در شرایط خاص ضربه هایش را بر انسان وارد می کند. حس خشم هم یکی از این هاست که شیطان با استفاده از این حالت روابط انسانها را تیره و تار می سازد و اگر هوشیاری نسبت به کنترل این حس در ما وجود نداشته باشد، قطعا شیطان به مقاصد شوم خود دست خواهد یافت.

امام (ع) با هشدار به حارث همدانی و نیز به دیگر پیروانش در تمام اعصار و قرون هشدار می دهد که مواظب نجواهای شیطانی در روابط اجتماعی باشند و دست ضمیر خود را به دست شیطان و پیروانش نسپارند.

خشم بی جا از خوی های شیطانی و گونه ای از دیوانگی است. امام علی (ع) همواره با چهره ای باز و خندان با مردم رو به رو می شد و از هر گونه تندی و خشونت با مردم تحت فرمانروایی خویش پرهیز می کرد. امام (ع) در نامه ای خطاب به «عبدالله بن عباس» هنگامی که وی را به فرمانروایی بصره منصوب می نمود، نوشت:

«و ایاک و الغضب فانه طیره من الشیطان»؛[7] تو را هشدار می دهم از خشم، زیرا خشم گرفتن از جای پریدن و از انگیزه های شیطان است.

بنابراین گشاده رویی و پرهیز از خشونت یکی از سجایای اخلاق سیاسی و منش سیاسی امام علی (ع) بوده است. درجای دیگر می فرماید:

«الحده ضرب من الجنون لان صاحبها یندم فان لم یندم فجنونه مستحکم»؛[8] تندخویی گونه ای دیوانگی است، زیرا دارنده اش پشیمان می شود پس اگر پشیمان نشده است دیوانگی او استوار است.

انسان در حال غضب تجلی گاه جهنم است، اگر خود را کنترل نکرد شراره این آتش به بیرون سرایت می کند و در روز قیامت با همین آتش می سوزد. صدای تنفس و ناله انسان غضب کرده صدای غیظ آلود جهنم است. چنانچه در روایات آمده: «از جاهایی که شیطان بسیار به انسان نزدیک می شود حال عصبانیت است.»

پس در این حالی که در محدوده قدرت شیطانی هستیم نباید تصمیم بگیریم و یا عملی انجام دهیم؛ چرا که هر دو شیطانی است و همیشه این شعار را مد نظر داشته باشیم که در حال عصبانیت نه تصمیم، نه اقدام![9]

راه های درمان خشم

برای علاج غضب در همان حالت غضب و اشتعال آن اموری علمی و عملی را علمای اخلاق و روانپزشکان ذکر کرده اند:

1. درمان علمی

آن که در مفاسد غضب فکر کند که موجب هتک حرمت و گاه موجب قتل یا به خاک مذلت نشاندن مظلومی می گردد؛ گاهی باعث کینه توزی و حسد و غیره می شود و این مفاسد هر یکی برای هلاکت انسان کافی است.

2. درمان عملی

عمده آن انصراف و منحرف کردن نفس در ابتدای پیدایش این حالت است؛ زیرا که آتش را در مراحل ابتدایی به راحتی می توان مهار کرد. تا این شعله بیشتر مشتعل نشده خود را به وسائلی منصرف کند یا به رفتن از آن محل یا به تغییر حالت؛ اگر نشسته است برخیزد و اگر ایستاده است بنشیند یا به ذکر خدا مشغول شود. حتی بعضی از بزرگان ذکر خدا را در حال غضب واجب دانسته اند.

ریشه های غضب

برای معالجه اساسی غضب نیز باید ریشه غضب را جستجو و با آن مبارزه کرد. گاهی ریشه غضب؛ عجب، افتخار، تکبر، لجاجت، مزاح و غیره است ولی عمده آنها به دو چیز برمی گردد:

1. حب نفس

یکی حب نفس است که از آن حب مال و جاه و شرف و حب نفوذ اراده و بسط قدرت تولید می شود و اینها نوعا اسباب هیجان آتش غضب می گردد؛ زیرا انسانی که دارای این چنین محبت هایی است به این امور خیلی اهمیت می دهد و موقعیت این ها در قلبش بزرگ است و اگر مختصر مزاحمتی در یکی از اینها برایش پیش آید یا احتمال مزاحمت دهد بی موقع غضب می کند و جوش و خروش می نماید و مالک نفس خود نمی شود.

ولی اگر تمایلش چندان شدید نباشد به این امور اهمیت نمی دهد و سکونت نفس و طمانینه حاصل از ترک حب جاه و شرف و سایر شعبات آن نمی گذارد نفس برخلاف رویه و عدالت قدمی بردارد و انسان بدون هیچ زحمتی در مقابل ناملایمات صبر و بردباری می کند و افسار صبرش گسیخته نمی  شود، و اگر دوستی دنیا از دلش ریشه کن شود تمام مفاسد نیز از قلب او بیرون می رود و محاسن اخلاقی جای آن را می گیرد.

2. جهل

مورد دیگر این است که انسان غضب و مفاسد حاصل از آن را که بزرگترین زشتی ها و رذایل است -به واسطه جهل و نادانی- کمال فرض کند و آنها را از محاسن خود به حساب آورد، چنان که عده ای از گمراهان آنها را از جوانمردی و شجاعت و شهامت و بزرگی می دانند و از خود تعریف ها و توصیف ها می کنند که چنین و چنان کردیم و شجاعت را که از بزرگترین صفات مومنین است با این صفات زشت اشتباه می گیرند.

تفاوت خشم و غضب با شجاعت

آیت الله مکارم شیرازی (مد ظله) درباره تفاوت خشم و شجاعت می نویسد:

«مبدأ شجاعت قوت نفس و طمانينه آن و اعتدال و ايمان و قلت مبالات به زخارف دنيا و پست و بلند آن است. ولي غضب از ضعف نفس و سستي ايمان و عدم اعتدال مزاج و محبت دنيا و خوف از دست رفتن لذائذ دنيوي است.

در مورد آثار نيز، فرد غضبناک در حال شدت و فوران غضب مثل ديوانه ‏ها، عنان گسيخته شده و چون حيوانات درنده گشته و بدون ملاحظه‏ي عواقب امور و بدون رويه و حکم عقل حمله کند و افعال و اطوار زشت و قبيح از او صادر شود. مالک زبان و دست و پا و سائر اعضاي خود نباشد چشم و لب و دهن را به طوري زشت و بد ترکيب کند که اگر در آن حال آئينه به دست او دهند، از زشتي صورت خود خجل و شرمسار گردد.

بعضي از اينها به حيواناتي بي شعور بلکه به جمادات غضب کنند؛ هوا و زمين و برف و باد و باران و سائر حوادث را سب کنند. اگر خلاف مطلوب آنها جريان پيدا کند، گاهي بر قلم و کتاب و کاسه و کوزه غضب کنند؛ آنها را در هم شکنند يا پاره کنند.

ولي شخص شجاع در تمام اين موارد بر خلاف عمل کند. کارهايش از روي رويه و ميزان عقل و طمانينه نفس است. به موقع غضب کند و در موقع خود حلم پيشه کند. هر چيزي او را به غضب درنياورد و موقع غضب به کلي از کنترل خارج نمي شود و با تميز و عقل انتقام کشد. مي ‏فهمد از که انتقام کشد و به چه اندازه و به چه کيفيت کند و از که عفو و اغماض نمايد و بطور کلي کاري کند که پشيماني ندارد.»[10]

فرد غضبناک فکر می کند که با خشم خود، عزتی برای خود به دست آورده است و به این عمل می بالد ولی این عزت در برابر ذلت پشیمانی و عذرخواهی قابل مقایسه نیست.

جمع بندی

خشم حالتی غریزی است که گاهی در اثر عوامل درونی همچون احساس ناراحتی ناشی از مرور خاطرات و گاهی در اثر عوامل بیرونی همچون تهدید و خطر ایجاد می شود. خشم گاهی مقدس و برای رضای خداوند و گاهی مذموم و برای حب نفس و دنیا و جاه و مقام دنیایی است. خشم را از دو راه علمی و عملی می توان درمان و کنترل کرد. ریشه های اصلی خشم حب نفس و جهل هستند. خشم با شجاعت متفاوت است. آموزه ‏های دینی، پیامدهای خشم را به ظرافت بیان می‏ کند و خشم را کلید هر مشکل می‏ داند.

پی نوشت ها

[1] . سید رضی، نهج البلاغه، حکمت 174.

[2] . حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 11، ص416.

[3] . فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ج5، ص303.

[4] . سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 130.

[5] . جعفری، حکمت اصول سیاسی اسلام، ص422.

[6] . سید رضی، نهج البلاغه، نامه 69.

[7] . سید رضی، نهج البلاغه، نامه 76.

[8] . سید رضی، نهج البلاغه، حکمت 255.

[9] . سید رضی، نهج البلاغه، حکمت 255.

[10] . مکارم شیرازی، اخلاق اسلامی در نهج البلاغه، ج2، ص407.

منابع

1. جعفری، محمد تقی، حکمت اصول سیاسی اسلام: ترجمه و تفسیر فرمان مبارک امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام به مالک اشتر؛ تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ دوم، 1373 ش.
2. حر عاملی، محمد بن الحسن، تفصیل وسائل الشيعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، 1409 ق.
3. سید رضی، نهج البلاغة، ترتیب: صبحی صالح، قم، دارالهجرة، 1414 ق.
4. فیض کاشانی، ملا محمد محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح و تعلیق: غفاری، علی اکبر؛ دفتر انتشارات اسلامی، قم، الطبعة الثانیة، ۱۳۸۳ش.
5. مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین)، تهيه و تنظيم: خادم الذاکرین، علی اکبر؛ قم، انتشارات نسل جوان، چاپ اول، 1385 ش.

منبع مقاله | با اقتباس از:

سیاحت اسفندیاری، عابدین، اخلاق کاربردی با تاکید بر نهج البلاغه، قم، انتشارات قسیم.