ویژگی های تخصصی مدیران و مسئولان و جامع الشرایط بودن کارگزاران حکومت، در سعادت جامعه و پیشرفت آن نقش اساسی و همه جانبه ای دارد. در سازمان ها نیز موفقیت سازمان در رسیدن به اهداف و ماموریت های سازمانی منوط به ویژگی های تخصصی مدیران و کارکنان کاردان و لایق می باشد.

بنابراین انتخاب کارگزاران و مدیران اصلح، سزاوار توجه و بررسی فراوان است و باید معیارهایی برای سنجش افراد و انتخاب ایشان در نظر گرفته شود. مسلما معیارهای سنجش در هر جامعه باید متناسب با ارزش ها و جهان بینی آن جامعه تعریف شود. به عبارتی دیگر، باید ویژگی های تخصصی مدیران مورد سنجش قرار بگیرد.

ویژگی های تخصصی مدیران در مدیریت اسلامی

جهان بینی مادی، منحصر به جهان ماده می باشد ولی در جهان بینی اسلامی، هم این جهان و هم جهان آخرت مورد توجه است. در جهان بینی اسلامی، هدف صرفا تولید بیشتر نیست بلکه هدف نهایی تعالی انسان و رسیدن او به جایگاه جانشینی خدا (خلیفة الله) بر روی زمین می باشد.

این تفاوت در جهان بینی، از ویژگی های مدیران اسلامی و تمایز آن ها با مدیران غربی می باشد که هر یک از این دو دیدگاه، معیارهای سنجش خاص خود را دارند.

در مدیریت اسلامی، بهترین مرجع برای یافتن معیارهای مناسب و ویژگی های تخصصی مدیران، قطعا سخن معصومان (علیهم السلام) می باشد. سخنان امیرالمومنین (علیه السلام)، منبع ارزشمندی برای این منظور است زیرا سخن آن حضرت، به دلیل عصمت ایشان خالی از خطا و لغزش است؛ ضمن آن که حضرت، کارنامه مهم و ارزشمندی در زمینه خلافت مسلمین و همچنین فرماندهی در جنگ ها داشته اند و بر سرزمین گسترده اسلامی آن زمان حکومت نموده اند. اما آنچه از اهمیت بیشتری برخوردار است، علم لدنی آن حضرت می باشد که از امتیازهای خاص ائمه معصومین (علیهم السلام) می باشد.

در نوشتار حاضر تلاش شده تا ویژگی های تخصصی مدیران در جامعه اسلامی از نظر حضرت علی (علیه السلام) که از کتاب شریف نهج البلاغه استخراج شده است ارائه گردد. این معیارهای به دست آمده، در 17 بخش بیان شده است.

اهمیت تبیین صفات و ویژگی های تخصصی مدیران از دیدگاه حضرت علی (علیه السلام) را می توان به این صورت توضیح داد که در اندیشه حضرت علی (علیه السلام)، هیچ خطری برای جامعه اسلامی، همچون خطر بر سر کار آمدن افراد فاقد اهلیت یا کم صلاحیت نیست.

آن حضرت در نامه ای به مصریان که توسط مالک اشتر فرستاد، هنگامی که او را حکومت آن سرزمین گمارد، چنین هشدار داده است: «وَلكِنَّنى آسى اَنْ يَلِىَ اَمْرَ هذِهِ الاْمَّةِ سُفَهاؤُها وَ فُجّارُها، فَيَتَّخِذُوا مالَ اللّهِ دُوَلاً وَ عِبادَهُ خَوَلاً، وَ الصّالِحينَ حَرْباً، وَ الْفاسِقينَ حِزْباً؛^[1] من بیم آن دارم که نابخردان و نابکاران، زمام امور این ملت را به دست آرند و مال خدا را دست به دست گردانند و بندگان او را بردگان خود گیرند و با صالحان به دشمنی برخیزند و فاسقان را حزب خود قرار دهند».

اگر حساسیت مردم نسبت به صفات و شروط لازم برای زمامداران و ویژگی های تخصصی مدیران حکومتی کاسته شود یا بی رنگ گردد، آنگاه هر بی صلاحیت و فاقد اهلیتی می تواند در رده های مدیریتی قرار گیرد و تباهی ها به بار آورد.

مصادیق ویژگی های تخصصی مدیران در نهج البلاغه

ویژگی های تخصصی مدیران، برای انجام موفقیت آمیز وظایف آن ها لازم است. این معیارها معمولا بین مدیریت اسلامی و مدیریت غربی مشترک است. معیارهایی که عبارت است از:

1- علم و دانش

در احادیث اسلامی همواره تاکید شده است که در انتخاب افراد به صلاحیت علمی و توانایی آنها دقت و توجه بیشتری شود و هرگز کسانی را که از نظر علمی ضعیفند و آگاهی های لازم را ندارند بر کاری نگمارند زیرا که چنین کاری بزرگترین خیانت به جامعه اسلامی است.

حضرت علی (علیه السلام) در نهج البلاغه پیرامون ویژگی های تخصصی مدیران در حیطه علم و دانش می فرمایند: «اَيُّهَا النّاسُ، اِنَّ اَحَقَّ النّاسِ بِهذَا الاْمْرِ اَقْواهُمْ عَلَيْهِ، وَاَعْلَمُهُمْ بِاَمْرِ اللّهِ فيهِ؛^[2] ای مردم همانا سزاوارترین مردم به این امر (خلافت و زمامداری) کسی است که تواناترین آنها بر اجرای امور و داناترین به فرمان خداوند در فهم مسائل باشد».

2- تجربه کاری

یکی از موثرترین عوامل موفقیت کارگزار و مدیر در تشکیلات و سازمان، تجربه و سابقه کاری وی می باشد. مدیر و مسئول باتجربه، بسیاری از نابسامانی های سازمان خود را سامان می دهد و بالعکس مدیر و مسئول بی تجربه و بدون سابقه، تشکیلات سازمان یافته را متلاشی و پراکنده خواهد نمود. امام علی (علیه السلام)در نامه به مالک اشتر، تجربه کاری را یکی از ویژگی های تخصصی مدیران دانسته و می فرماید: «وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ اَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَياءِ؛^[3] افراد با تجربه را به عنوان کارگزار انتخاب نما».

3- حسن تدبیر

حسن تدبیر یکی از ویژگی های تخصصی مدیران است که وجود آن برای زمامداران و مدیران ضروری می باشد. هیچ مدیریتی نمی تواند بدون تدبیر درست راه به جایی ببرد و هر جا که نابسامانی و تباهی مشاهده می شود باید در جستجوی نوعی بی تدبیری در آنجا برآمد و اساساً از مهمترین عوامل فروپاشی سازمان ها و دولت ها سوءتدبیر است.

به بیان امیرالمومنین (علیه السلام): «صَلاَحُ الْعَیْشِ التَّدبِیرُ؛^[4] صلاح و سازمان زندگی تدبیر است».

4- سعه صدر

از ویژگی های مهم مسئولان و مدیران سعه صدر است،  کسی دارای سعه صدر است که از گشادگی روح و همتی عالی و اندیشه ای بلند برخوردار باشد. سعه صدر موجب دوراندیشی و واقع نگری مسئولان و مدیران می شود و اگر دولتمردان فاقد این خصلت باشند از عهده بسیاری از مشکلات و نارسایی ها برنخواهند آمد.

یک مدیر اسلامی باید بداند که در مصدر امور با فراز و نشیب های گوناگونی مواجه بوده و برای دستیابی به اهداف تشکیلات، سختی های فراوان در پیش دارد و اگر حوصله، بردباری و بلندهمتی را سلاح خود نسازد در اثر فشارهای جانبی و پیشامدهای ناگوار حرکات غیرمترقبه ای از خود نشان می دهد که بعضا اعتبار مدیریت و مسئولیت او را زیر سئوال می برد. سعه صدر آنقدر مهم است که حضرت علی (علیه السلام) آن را ابزار حکومت می دانند.^[5]

5- شایستگی و کفایت

در آئین اسلام مسند مدیریت شایسته کسی است که قدرت استفاده از ایمان و تخصص را در مقام اجرا داشته باشد. امیرالمومنین در نامه اش به مالک اشتر، یکی از شرایط واگذاری مسئولیت ها را «کفایت» می داند و می فرماید: «ای مالک در به کارگیری کارمندان و کارگزارانی که باید زیر نظر تو کار کنند هیچ گونه واسطه و شفاعتی را نپذیر مگر شفاعت «کفایت» و امانت را».^[6]

6- نظم و انضباط

نظم، برنامه ریزی و زمان بندی یکی از عوامل مؤثر در موفقیت مدیر است، چرا که مدیر سازمان از سویی کارها و وظایف متعددی برعهده دارد و از سوی دیگر وقت او محدود است.

امام علی (علیه السلام) در بخشی از عهدنامه خود به مالک اشتر می فرماید: «وَأَمْضِ لِکُلِّ يَوْم عَمَلَهُ، فَإِنَّ لِکُلِّ يَوْم مَا فِيهِ؛ کار هر روز را همان روز انجام بده، زیرا هر روز کاری مخصوص به خود دارد».^[7]

همچنین آن حضرت در وصیت خود قبل از شهادتشان می فرمایند: «اُوصيكُما وَ جَميعَ وَلَدى وَ اَهْلى وَ مَنْ بَلَغَه كِتابى بِتَقْوَى اللّهِ وَ نَظْمِ أَمرِكُمْ؛^[8] سفارش می کنم شما را و جمیع فرزندان و خانواده ام و هرکس این نامه به او رسد به تقوی و نظم در امور».

7- حسن سابقه

امام علی (علیه السلام) سوابق کاری افراد را در گزینش مدیران دقیقا مورد توجه قرار می داد. همچنین آن حضرت، کسانی را که قبلا در حکومت ظلم و طاغوت دارای منصبی بوده اند و در گناهکاری شریک بوده اند، جهت تصدی جایگاه های مدیریتی شایسته نمی دانند و در نامه به مالک اشتر فرموده اند:

«اِنَّ شَرَّ وُزَرائِكَ مَنْ كانَ لِلاَْشْرارِ قَبْلَكَ وَزيراً، وَ مَنْ شَرِكَهُمْ فِى الاْثامِ، فَلايَكُونَنَّ لَكَ بِطانَةً، فَاِنَّهُمْ اَعْوانُ الاْثَمَةِ، وَ اِخْوانُ الظَّلَمَةِ، وَ اَنْتَ واجِدٌ مِنْهُمْ خَيْرَ الْخَلَفِ مِمَّنْ لَهُ مِثْلُ آرائِهِمْ وَ نَفاذِهِمْ، وَ لَيْسَ عَلَيْهِ مِثْلُ آصارِهِمْ وَ اَوْزارِهِمْ، مِمَّنْ لَمْ يُعاوِنْ ظالِماً عَلى ظُلْمِهِ، وَ لا آثِماً عَلى اِثْمِهِ. اُولئِكَ اَخَفُّ عَلَيْكَ مَؤُونَةً، وَ اَحْسَنُ لَكَ مَعُونَةً، وَ اَحْنى عَلَيْكَ عَطْفاً، وَ اَقَلُّ لِغَيْرِكَ اِلْفاً؛^[9]

بدترین وزیران تو کسانی اند که وزیران والیان بدکار پیش از تو بوده اند و با آنان در گناهان همکاری کرده اند مبادا اینان صاحبان اسرار تو باشند زیرا که یاران گنهکاران و برادران ستمکارانند،  تو می توانی به جای آنان بهتر از آنها را بیابی، کسانی که نظریات و نفوذ آنها را دارند ولی وزر و وبال آنها را ندارند و با ستمکاران و گنهکاران همکاری نکرده اند. این مردان پاکدامن هزینه کمتری بر تو تحمیل می کنند و نسبت به تو مهربان ترند و با بیگانه کم الفت ترند، آنها را مخصوصان جلسه های سری و انجمن های علنی خود قرار ده».

8- داشتن پشتکار و دوری از تنبلی

یکی از ویژگی های تخصصی مدیران، داتشن پشتکار است. سستی در انجام دادن امور موجب زیر پا گذاشتن حق و عدم اجرای به موقع کارها و تضییع حقوق مردمان است. کندی در کارها فرصت های خیر و غیر قابل بازگشت را از بین می برد و به هیچ وجه نباید در گردش امور سستی و کندی و کاهلی راه یابد و این امر باید با دقت های لازم عجین و همراه شود. امیرالمومنین علی (علیه السلام) چنین سفارش کرده اند: «وَ لاتُدْخِلَنَّ فى مَشُورَتِكَ جَباناً يُضْعِفُكَ عَنِ الاْمُورِ؛^[10] در کارهای خود بر افراد سست و تنبل تکیه مکن».

9- تند ذهنی و داشتن حافظه قوی

مدیر و مسئول باید دارای حافظه قوی و ذهنی توانمند باشد تا پرداختن به یک مسئله او را از سایر مسائل غافل نکند و پیچیدگی و حجم کارها، او را به فراموشی و اشتباه نیاندازد. حضرت علی ( علیه السلام) در نامه به مالک اشتر چنین فرموده است:

«وَ اخْصُصْ رَسائِلَكَ الَّتى تُدْخِلُ فيها مَكائِدَكَ وَ اَسْرارَكَ بِاَجْمَعِهِمْ لِوُجُوهِ صالِحِ الاْخْلاقِ مِمَّنْ لاتُبْطِرُهُ الْكَرامَةُ فَيَجْتَرِئَ بِها عَلَيْكَ فى خِلاف لَكَ بِحَضْرَةِ مَلاَ، وَ لاتَقْصُرُ بِهِ الْغَفْلَةُ عَنْ ايرادِ مُكاتَباتِ عُمّالِكَ عَلَيْكَ، وَ اِصْدارِ جَواباتِها عَلَى الصَّوابِ عَنْكَ؛^[11]

نامه هایت را که دربردارنده امور محرمانه است به آنان که در تمام خوبی هاى اخلاق از دیگران جامع ترند بسپار، او کسى که پست و مقام او را مست نکند و منزلتش باعث جرأت در مخالفت با تو در جمع حاضران نگردد، و غفلتش سبب کوتاهى در رساندن نامه هاى کارگزارانت به تو، و گرفتن جوابهاى صحیح آن نامه ها از تو نشود».

10- پاکی و صلاحیت خانوادگی

پاکی و اصالت و صلاحیت خانوادگی از جمله امور کلی است که حضرت علی (علیه السلام) در گزینش و انتخاب مدیران بر آن تاکید فرموده و آن را به عنوان میزانی در کنار سایر ویژگی های تخصصی مدیران مطرح نموده است.

آن حضرت به مالک اشتر توصیه می نماید: «ثُمَّ الْصَقْ بِذَوِى الاْحْسابِ وَ اَهْلِ الْبُيُوتاتِ الصّالِحَةِ وَ السَّوابِقِ الْحَسَنَةِ ثُمَّ اَهْلِ النَّجْدَةِ وَ الشَّجاعَةِ وَ السَّخاءِ وَ السَّماحَةِ فَاِنَّهُمْ جِماعٌ مِنَ الْكَرَمِ، وَ شُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ؛^[12] با صاحبان مکارم و شرافت، و خانواده هاى شایسته و داراى سوابق نیکو پیوند برقرار کن، پس از آن با دلاورمردان و شجاعان و بخشندگان و جوانمردان رابطه برقرار ساز، زیرا اینان جامع بزرگوارى، و شاخه هایى از خوبى و احسانند».

11- داشتن قدرت تشخیص و تجزیه و تحلیل

امام علی (علیه السلام) در انتخاب مدیران کشور، به مهارت ادراکی و تشخیص و تجزیه و تحلیل مسائل آنان توجه کامل داشت و مدیرانی را بر می گزید که در بحران های پیش آمده خود راه حل مناسب را بیابند. لذا در معرفی مالک اشتر به دیگر فرماندهان نظامی به مهارت ادراکی و تشخیص و تجربه و تحلیل مسائل توسط مالک اشتر، اشاره می فرماید:

«وَ قَدْ اَمَّرْتُ عَلَيْكُما وَ عَلى مَنْ فى حَيِّزِكُما مالِكَ بْنَ الْحارِثِ الاْشْتَرَ، فَاسْمَعا لَهُ وَ اَطيعا، وَ اجْعَلاهُ دِرْعاً وَ مِجَنًّا، فَاِنَّهُ مِمَّنْ لايُخافُ وَهْنُهُ وَ لا سَقْطَتُهُ وَ لا بُطْؤُهُ عَمَّا الاِْسْراعُ اِلَيْهِ اَحْزَمُ، وَ لا اِسْراعُهُ اِلى مَا الْبُطْءُ عَنْهُ اَمْثَلُ؛^[13]

من مالک اشتر پسر حارث را بر شما و سپاهیانی که تحت امر شما هستند فرماندهی دادم، گفته او را بشنوید و از فرمان او اطاعت کنید او را مانند زره و سپر نگهبان خود برگزینید زیرا که مالک نه سستی به خرج داده و نه دچار لغزش می شود، نه در آنجایی که شتاب لازم است کندی دارد و نه آنجا که کندی پسندیده است، شتاب می گیرد».

12- آینده نگری

«آینده نگری» و «دور اندیشی» یکی از شرایط مدیریت خردمندانه و منطقی است و یکی از ویژگی های تخصصی مدیران است. مدیریت بدون توجه به این نکته مهم نمی تواند سازمان را به سر منزل مقصود برساند. قبل از اقدام به هر کار باید جوانب و زوایای مختلف آن مورد بررسی قرار گرفته و پیامدهای احتمالی آن پیش بینی شود.

مدیرانی که قبل از اقدام های عملی، با آینده نگری زوایای مختلف مسئله را بررسی کرده و امکانات و مقدمات لازم را پیش بینی می کنند، تصمیم های استوارتری می گیرند و میزان موفقیت و اثر بخشی خود را افزایش می دهند.^[14]

آن حضرت در خطبه ای دیگر می فرمایند: «وَ نَاظِرُ قَلْبِ اللَّبِيبِ بِهِ يُبْصِرُ أَمَدَهُ وَ يَعْرِفُ غَوْرَهُ وَ نَجْدَهُ؛^[15] بینا دل خردمند، پایان خویش می بیند و پست و بلند و نشیب و فراز خود را می شناسد».

13- بلندی همت

هر چه انسان از همت والاتری برخوردار باشد، فعالیت و کارهای بیشتر و چشمگیر تر انجام می دهد و کارگزار بلند همت در کارها و مسئولیت هایی که بر عهده گرفته است، بسیار موفق تر از دون همتان می باشد و اصولا ارزش انسان بسته به همت اوست. حضرت علی (علیه السلام) در نامه 53 نهج البلاغه به مالک اشتر توصیه می فرمایند که با بلند همتان پیوند و ارتباط برقرار کند.^[16]

14- قدرت و توانایی

یکی از ویژگی های مدیر شایسته، داشتن قدرت و توانایی است. زیرا مدیر قدرتمند و توانمند می تواند در جهت رسیدن به اهداف سازمان حرکت نماید و هر گونه مانع را از جا بردارد. امام علی (علیه السلام) در نامه 61 به کارگزار نالایق خود، عدم قدرت و توانایی او را تذکر می دهد و مورد ملامت قرار می دهد.

حضرت در این نامه می فرمایند: «فَاِنَّ تَضْييعَ الْمَرْءِ ما وُلِّىَ، وَ تَكَلُّفَهُ ما كُفِىَ، لَعَجْزٌ حاضِرٌ، وَ رَأْىٌ مُتَبَّرٌ؛^[17] ضایع نمودن آدمى آنچه را برعهده اش نهاده اند، و بر دوش کشیدن زحمت کارى که به دیگرى واگذار شده،  ناتوانى آشکار، و نظریه اى هلاک کننده است.

15- استقامت در برابر مشکلات

یکی دیگر از ویژگی های تخصصی مدیران حکومت، استقامت در برابر مشکلات است. مدیر و مسئول در مشاغل کلیدی باید در برابر فشار کار و دشواری ها و فراز و نشیب های شغلی و تلخی ها و سختی های آن چون کوه استوار و با استقامت و دارای عزم و اراده پولادین باشد.

حضرت علی (علیه السلام) در این مورد در نامه به مالک اشتر فرموده اند:

«وَ لَيْسَ يَخْرُجُ الْوالى مِنْ حَقيقَةِ ما اَلْزَمَهُ اللّهُ مِنْ ذلِكَ اِلاّ بِالاِْهْتِمامِ وَ الاِْسْتِعانَةِ بِاللّهِ، وَ تَوْطينِ نَفْسِهِ عَلى لُزُومِ الْحَقِّ، وَ الصَّبْرِ عَلَيْهِ فيما خَفَّ عَلَيْهِ اَوْ ثَقُلَ؛^[18] و والى از اداى آنچه خداوند برعهده او قرار داده بر نیاید جز با کوشش و یاری خواستن از خداوند، و مهیّا نمودن خود بر به کارگیری حق و استقامت بر آن، چه اینکه بر او آسان باشد یا سخت».

16- قاطعیت

قاطعیت و پرهیز از شک و تردید از لوازم و شرایط اصلی موفقیت مدیر است و پس از بررسی جوانب مختلف قضیه و مشورت با صاحب نظران، قاطعیت در اجرای تصمیم و اجرای آن ضرورت دارد.

دو دلی و عدم قاطعیت مدیر باعث می شود که تردید و ابهام و سردرگمی در همه بدنه سازمان سرایت کرده و کارها در زمان مناسب به انجام نرسد و سازمان به اهداف مورد نظر نرسد. امام علی (ع)، از شک و تردید بی مورد نهی کرده و می فرماید:

«لَا تَجْعَلُوا عِلْمَكُمْ جَهْلًا، وَ يَقِينَكُمْ شَكّاً؛ إِذَا عَلِمْتُمْ فَاعْمَلُوا، وَ إِذَا تَيَقَّنْتُمْ فَأَقْدِمُوا؛^[19] علم خود را به جهل و یقین خویش را به شک تبدیل نکنید، وقتی دانستید عمل کنید و زمانی که یقین کردید، اقدام نمایید».

17- شجاعت

شجاعت یکی از مهم ترین ویژگی های تخصصی مدیران می باشد، زیرا مدیر باید شجاعت داشته باشد تا بتواند از حق دفاع نماید و علیه خلاف و ناحقی مبارزه نماید. حضرت علی (علیه السلام) در نامه به مالک اشتر، به او می فرماید که به اهل شجاعت بپیوندد و آنها را به عنوان کارگزار انتخاب نماید:

«ثُمَّ الْصَقْ بِذَوِي الْمُرُوءَاتِ وَ الاَْحْسَابِ، وَ أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ الصَّالِحَةِ، وَ السَّوَابِقِ الْحَسَنَةِ، ثُمَّ أَهْلِ النَّجْدَةِ وَ الشَّجَاعَةِ؛^[20] با صاحبان مكارم و شرافت، و خانواده هاى شايسته و داراى سوابق نيكو پيوند برقرار كن، پس از آن با دلاور مردان و شجاعان و بخشندگان و جوانمردان رابطه برقرار ساز».

نتیجه گیری

ویژگی های تخصصی مدیران در نهج البلاغه، طیف وسیعی از صفات و ویژگی های انسانی را دربر می گیرد که این خود نشان از اهمیت جایگاه مدیریت در منظر امیرالمومنین علی (علیه السلام) دارد. حضرت معتقدند حساسیت مردم نباید نسبت به ویژگی های تخصصی مدیران کاسته شود زیرا می تواند سبب قدرت گرفتن نابخردان شود. ویژگی های تخصصی مدیران در نهج البلاغه در بخش هایی مانند علم و دانش، حسن تدبیر، پشتکار و اراده، پاکی و صلاحیت خانوادگی، آینده نگری و تقسیم بندی شده است.

پی نوشت ها

[1] صبحی صالح، نهج البلاغه، نامه 62.

[3] همان، خطبه 172.

[4] همان، نامه 53.

[6] خوانساری، شرح نهج البلاغه، ج ۴، ص ۱۹۴.

[7] احمدخانی، الگوسازی رفتار مدیران، ص 127-132.

[8] خسروی، ملاک های انتخاب و انتصاب نیروی انسانی در مدیریت اسلامی با تأکید بر نهج البلاغه، ص 41.

[9] صبحی صالح، نهج البلاغه، نامه 53.

[10] همان، نامه 47.

[11] همان، نامه 53.

[12] همان.

[13] همان.

[14] همان.

[15] همان، نامه 13.

[16] خدمتی، مدیریت علوی، ص 30.

[17] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه 154.

[18] قوچانی، فرمان حکومتی پیرامون مدیریت، ص 137.

[19] صبحی صالح، نهج البلاغه، نامه 61.

[20] همان، نامه 53.

[21] همان، حکمت 274.

[22] همان، نامه 53.

منبع

با اقتباس از آقاجانی، آرش؛ تبین ویژگی های مدیران از دیدگاه حضرت علی (ع) در نهج البلاغه، پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره 24، پاییز 1385.