ویژگی های امام علی (علیه السلام) یکی از افتخاراتی است که شیعه به آن می بالد و نه تنها شیعیان بلکه جمع زیادی از اندیشمندان دنیا از ویژگی های ایشان شگفت زده هستند و همواره آن را مطرح می کنند. این ویژگی ها، از یک جهت شیعیان و محبین اهل بیت (علیهم السلام) را مسرور و دلگرم و از سوی دیگر، دشمنان آل پیامبر (ص) را خشمگین می کند.

همین موضوع باعث شده بود تا اصحاب و محبین امیرالمومنین (علیه السلام) در اجتماعات خود، با نقل این ویژگی ها و فضائل بی نظیر، عظمت و بزرگواری حضرت را نشان دهند و حلقه اتحاد و همبستگی شیعیان بیشا از پیش مستحکم تر گردد. علاوه بر این، دیگر مسلمانان نیز با شنیدن ویژگی های امام علی (علیه السلام) شیفته ایشان شده و از مدعیان دروغین خلافت و ولایت، دوری می کردند.

معاویه که در دوران حکومتش، از اقبال مسلمانان به امام علی (علیه السلام) وحشت داشت، سیاستی در پیش گرفت تا اصحاب و یاران حضرت را از ایشان دور کرده و مردم را نیز از گرد ایشان پراکنده کند.

یکی از پلیدترین نیرنگ های معاویه پس از تسلط بر کوفه این بود که با انواع حیله ها، اصحاب علی (علیه السلام) را به سوی شام جلب می کرد، سپس در مجامع عمومی آنها را وا می داشت که سخن از ایشان بگویند، بلکه از زبان آنها عیبی نسبت به امام علی (علیه السلام) گفته شود و همین موجب تایید سیاست معاویه گردد.

ویژگی های علی (علیه السلام) در بیان ضرار

پیش از بیان ماجرای گفتگوی «ضرار بن ضمره» با معاویه پیرامون ویژگی های امام علی (علیه السلام)، اشاره به این نکته ضروریست که همه مطالب ذیل عینا متن نقل شده از ضرار نبوده و در بخش هایی از آن، شرح و بسط هایی نیز داده شده است.

شرح ویژگی های امام علی (علیه السلام) از زبان ضرار بن ضمره، در منابع روایی شیعی از جمله بحارالانوار[1]، کشف الیقین[2] و خصائص الائمه (علیهم السلام)[3] نیز آمده است. این مطلب نشان از قوت این داستان و یقین به سندیت آن می باشد.

«ضرار بن ضمره»، از یاران خاص و با معرفت علی (علیه السلام) به شمار می آمد که پس از شهادت ایشان، معاویه او را (از روی تهدید و یا از روی تطمیع) به شام فراخواند.

وقتی به شام آمد، معاویه در یکی از مجلس های عمومی به او رو کرد و گفت: «ای ضرار! از ویژگی های امام علی (علیه السلام) چیزی بیان کن. ضرار به معاویه گفت: مرا از این کار معاف دار. معاویه گفت: حتما باید از ویژگی های امام علی (علیه السلام) بگویی!

ضرار گفت: اکنون که اجبار در کار است نا گزیرم به پاره ای از ویژگی های امام علی (علیه السلام) اشاره کنم.

احترام به دین داران از ویژگی های امام علی (علیه السلام)

یکی از ویژگی های امام علی (علیه السلام) این بود که دینداران را احترام می کرد و معیار احترام او از اشخاص، بر اساس دین و ایمان بود. در واقع این نمونه از ویژگی های امام علی (علیه السلام) از ویژگی های خداوند متعال محسوب می گردد.

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ[4]؛ همانا گرامی ترین شما در نزد خدا با تقواترین شماست». در واقع معیار ارزش انسان ها، تقوای آنهاست و هر چه تقوای فرد بیشتر باشد، آن فرد محترم تر و با ارزش تر است.

آری، معیار امام علی (علیه السلام) برای میزان احترام به دیگران تقوای افراد بوده است، نه پول و ثروت و مقام افراد، بلکه فقط میزان ارزش انسان را به میزان دینداری افراد می دانستند هر که با تقوا تر بود، نزد حضرت عزیز تر و ارزشمند تر بود.

توجه به مستضعفان از ویژگی های امام علی (علیه السلام)

از ویژگی های امیر المومنین علی (علیه السلام) این بوده است که مستضعفان و مستمندان را به خود نزدیک می کرد و به ثروت و زرق و برق سرمایه داران، اعتنا نداشت. خداوند متعال در قرآن کریم درباره کمک به مستضعفان و مستمندان می فرماید:

«الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ سِرًّا وَ عَلَانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُونَ[5]؛ کسانی که اموالشان را شب و روز و پنهان و آشکار در راه خدا هزینه می کنند، پاداششان پیش خدا محفوظ است و نه ترسی بر آنان غلبه می کند و نه غصه می خورند».

این نمونه از ویژگی های امام علی (علیه السلام) به قدری بارز و مشهود است که خداوند درباره آن آیه 8 سوره نساء را نازل فرمود: «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً[6]؛ غذای خود را با آن که نیاز شدید به آن دارند، به فقیر و یتیم و اسیر می دهند.

مقابله با زور گویان از ویژگی های امام علی (علیه السلام)

از ویژگی های امام علی (علیه السلام) آن است که نیرومندان و صاحبان زور و قدرت، راه نفوذی بر آن حضرت نداشتند. امام علی (علیه السلام) در هیچ حالی با نیرومندان و صاحبان زور و قدرت، همراه نمی گشت و زور و قدرت آنان، موجب کوتاه آمدن حضرت علی (علیه السلام) در مقابل عدالت و حقیقت نمی شد.

امام علی (علیه السلام) به فرزندانش توصیه می نماید: «کونا لِلظّالِمِ خَصماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَونا[7]؛ همواره دشمن ظالمان و یاور مظلومان باشید». و در جای دیگر می فرماید: «لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لا یُؤخَذُ لِلضَّعیفِ فیهِا حَقُّهُ مِنَ الْقَوىِّ غَیْرَ مُتَتَعْتِع[8]؛ امّتى که حق ضعیفان را از زورمندان با صراحت نگیرد، هرگز پاک نمى شود و روى سعادت را نمى بیند».

امام علی (علیه السلام) در خطبه سوم نهج البلاغه که معروف به شقشقیه است، هدف خود را از پذیرش حکومت، مبارزه با زور گویان و یاری ستمدیدگان بیان می نماید و می فرماید:«لَولا حُضُورُ الحاضِرِ، و قِيامُ الحُجَّةِ بِوُجودِ الناصِرِ، و ما أخَذَ اللّه ُ عَلَى العُلَماءِ أن لا يُقارُّوا على كِظَّةِ ظالِمٍ، و لا سَغَبِ مَظلومٍ، لأَلقَيتُ حَبلَها على غاربِهِا[9]؛

اگر نبود حضور آن جمعيت و تمام شدن حجّت با وجود يار و ياور و اگر نبود كه خداوند از دانايان پيمان گرفته است كه بر سيرى ستمگر و گرسنگى ستمديده رضايت ندهند ، هر آينه مهار شتر خلافت را بر شانه اش مى انداختم ».

عدالت مداری از ویژگی های امام علی (علیه السلام)

او امید ناتوانان را از عدالت و حقوق حقّه خویش قطع نمی کرد، و حق آنها را از غارتگران حقوق می گرفت، گرچه آن غارتگران، زورمند و قلدر باشند. [10]امام علی (علیه السلام) بعد از آن که قبول کرد حکومت را بپذیرد، مى فرمايد:

«وَاللهِ لَوْ وَجَدْتُه قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّساءُ، وَ مُلِکَ بِهِ الاِماءُ، لَرَدَدْتُهُ[11]؛ به خدا سوگند اگر آن (اموالى که از بيت المال غارت شده و عطايايى که عثمان بى حساب به اين و آن بخشيده است) را بيابم که کابين زنان شده يا کنيزانى با آن خريده شده باشد (و جزء زندگى افراد شده باشد)، همه را قاطعانه به بيت المال باز مى گردانم (و اجازه نمى دهم بى عدالتى سابق در جهان اسلام ادامه يابد)».

قرآن کریم درباره عدالت مداری می فرماید: «و لَقَد أَرسَلْنا رُسُلَنا بِالبَیِّنات و أَنْزَلنا مَعَهُمُ الکتابَ و المیزانَ لیِقُومَ النّاسُ بِالقِسطِ[12]؛ ما پیامبرانمان را با دلیل های روشن فرستادیم همچنین کتاب های آسمانی و دین را که معیار سنجش است همراه پیامبرانمان فرستادیم تا مردم به عدالت رفتار کنند».

عبادت نیمه شب از ویژگی های امام علی (علیه السلام)

ضرار می گوید: گواهی می دهم که شبی از نیمه آن گذشته بود و پرده های تاریکی و ظلمت خود را بر جهان گسترده بود، او در محراب ایستاده و محاسنش را گرفته و همچون انسان مار گزیده به خود می پیچید و می گریست و می گفت:

«يَا دُنْيَا يَا دُنْيَا، إِلَيْكِ عَنِّي؛ أَ بِي تَعَرَّضْتِ؟ أَمْ إِلَيَّ [تَشَوَّفْتِ] تَشَوَّقْتِ؟ لَا حَانَ حِينُكِ؛ هَيْهَاتَ، غُرِّي غَيْرِي؛ لَا حَاجَةَ لِي فِيكِ؛ قَدْ طَلَّقْتُكِ ثَلَاثاً لَا رَجْعَةَ فِيهَا؛ فَعَيْشُكِ قَصِيرٌ وَ خَطَرُكِ يَسِيرٌ وَ أَمَلُكِ حَقِيرٌ. آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ وَ طُولِ الطَّرِيقِ وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ عَظِيمِ الْمَوْرِدِ[13]؛

ای دنیا، ای دنیا! از من دور شو! آیا خود را به من عرضه می کنی؟ یا می خواهی مرا به شوق آوری؟! هرگز آن زمان که تو در من نفوذ کنی فرا نرسد، هیهات دور شو، دیگری را فریب بده، من نیازی به تو ندارم، من تو را سه طلاقه کرده ام[14] که برگشتی در آن نیست زندگی تو کوتاه و موقعیت تو اندک و آرزوی تو پست و ناچیز است. آه از کمی زاد و توشه و طولانی بودن راه و دوری سفر (آخرت) و عظمت مقصد».

در اینجا بود که معاویه (از روی سیاست و حیله، به ظاهر) گریه کرد و گفت: خدا ابوالحسن (علی علیه السلام) را رحمت کند. آری، او این چنین بود. ای ضرار! اینک بگو اندوه تو در فراق او چگونه است؟ ضرار گفت: «حزن من ذبح ولدها فی حجرها؛ اندوه من همانند اندوه آن مادری است که سرفرزندش را در آغوشش از بدن جدا سازند».[15]

جمع بندی

عظمت ویژگی های امام علی (علیه السلام) به گونه ای است که به گواه تاریخ، بارها دشمنان آن حضرت را وادار به اعتراف نموده است. در یکی از این موارد، ضرار بن ضمره در حضور معاویه، با بیان ویژگی های امام علی (علیه السلام) از جمله احترام به دینداران، توجه به مستضعفان، عدالت مداری و دفاع از مظلومان، وجوه برتری حضرت به مدعیان دروغین خلافت را عیان نمود و معاویه را به تایید این ویژگی ها و امتیازات منحصر به فرد حضرت واداشت.

پی نوشت ها

[1] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 34، ص 284؛ ج 40، ص 345.

[2] علامه حلی، کشف الیقین، ص 141.

[3] شریف رضی، خصائص الائمه (علیهم السلام)، ص70.

[4] حجرات /13.

[5] بقره / 274.

[6] نسا / 8.

[7] دشتی، نهج البلاغه، نامه 47.

[8] همان، نامه 53.

[9] همان، خطبه 3.

[10] خویی، شرح نهج البلاغه، ج21، ص112؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج18، ص225.

[11] دشتی، نهج البلاغه، خطبه 15.

[12] حدید/ 25.

[13] دشتی، نهج البلاغه، حکمت 77.

[14] ناگفته نماند منظور از این که علی (علیه السلام) دنیا را سه طلاقه کرده بود، دنیایی است که هدف قرار گیرد و موجب انحراف شود، نه دنیای خوب که پلی برای معنویات باشد.

[15] خویی، شرح نهج البلاغه، ج21، ص112؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج18، ص226.

منابع

1. قرآن کریم
2. الموسوی (الشریف الرضی)، أبوالحسن محمدبن الحسین، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، چاپ چهاردهم، قم، انتشارات الهادی 1380.
3. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، کشف الیقین، ترجمه حمیدرضا آژبر، مصحح حسین درگاهی، ناشر وزارت ارشاد، تهران، 1379.
4. شریف الرضی، محمد بن حسین،خصائص الائمه علیهم السلام، محقق هادی امینی، نشر استان قدس رضوی، 1406 ه.ق.
5. مجلسی محمدباقر بن محمد تقی، بحارالانوار، دارالاحیا التراث العربی، بیروت، 1440 م.
6. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، حبیب الله بن محمد خویی (متوفای 1324ق)، تصحیح ابراهیم میانجی، انتشارات دارالعلم 1344.
7. ابو حامد ابن ابی الحدید، عزالدین، شرح ابن ابی الحدید، قم، کتابخانه عمومی آیة الله مرعشی نجفی، 1337، چاپ اول.

با اقتباس از: اشتهاردی، محمد مهدی، داستان های نهج البلاغه، ناشر 22 بهمن، 1368.