امام علی (ع) در خطبه 199 نهج البلاغه به چهار تکلیف مهم از مضامین اسلامی توصیه می نماید. در بخش اول، به نقش نماز و اهمیت آن اشاره نموده و اثر پاکسازی آن را در زندگی انسان بیان می دارند. در اینجا به ذکر کلامی از پیامبر (ص) استناد نموده و به کیفیت آن اشاره می کنند.

اهمیت و آثار نماز

امیر مؤمنان علی (ع) در خطبه 199 که از نقش نماز در طهارت باطنی انسان سخن به میان آورده می فرماید:

«وَ شَبَّهَهَا رَسُولُ اللَّهِ (ص) بِالْحَمَّةِ تَکونُ عَلَى بَابِ الرَّجُلِ، فَهُوَ یغْتَسِلُ مِنْهَا فِی الْیوْمِ وَ اللَّیلَةِ خَمْسَ مَرَّاتٍ، فَمَا عَسَى أَنْ یبْقَى عَلَیهِ مِنَ الدَّرَنِ»؛[1]

«پیامبر (ص) نماز را به چشمه آب گرمى که بر در خانه کسی باشد و شبانه روزی پنج بار خود را در آن بشوید، تشبیه نموده است، که بدون شک، هرگونه چرک و آلودگى از بدن او پاک می شود».

سند خطبه: مرحوم کلینى قبل از مرحوم سید رضى این کلام را در «کافى» کتاب الجهاد بخش عمده این کلام را نقل کرده است.[2] در مصادر نهج البلاغه نیز چیزى فراتر از آن نیامده است.[3]

نماز؛ کلاس انسان سازی

با توجه به این که در متن خطبه 199 تعبیر به «حمّه»؛ چشمه آب گرم یا آب هاى گرمى که به عنوان درمان بیمارى ها مورد استفاده قرار مى گیرد؛ شده روشن مى شود که نماز هم چون چشمه آب معمولى نیست، بلکه چشمه خاصّى است که آثار فوق العاده اى در زدودن آلودگى ها دارد ولى باید توجّه داشت که این تعبیر تا آنجا که ما تفحّص کردیم تنها در کلام امام (ع) و در این خطبه آمده است.

این تأثیر ممکن است از این جهت باشد که نماز روح تقوا را در انسان زنده مى کند و او را از فحشا و منکرات، در آینده باز مى دارد و طبعاً نسبت به گذشته نیز دعوت به توبه مى نماید.

نماز اگر درست و با شرایط قبل و مقارن و بعدش انجام گردد، نقش اساسی در پاکسازی روح از آلودگی های گناه دارد، چرا که چنین نمازی، قلب انسان را به خدا پیوند می دهد و در انسان خصلت خدا ترسی و پرهیز از گناه و همواره در یاد خدا بودن را پدید می آورد. چنان که در قرآن می خوانیم: «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکرِ»؛[4] حتماً نماز انسان را از زشتی های آشکار و پنهان باز می دارد.

آرى! همان گونه که نقش نماز جلوگیرى از گناهان آینده است، نسبت به گناهان گذشته نیز از طریق توبه و انابه به درگاه الهى نماز بستر آن را فراهم مى سازد، اثر مى گذارد و گناهانى را که همچون طناب بر گردن انسان قرار گرفته و او را از پیشرفت و ترقّى مانع مى شود، از بین برده، انسان را آزاد مى سازد.

«وَ إِنَّهَا لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَّ الْوَرَقِ، وَ تُطْلِقُهَا إِطْلاَقَ الرِّبَقِ»؛[5] نماز گناهان را فرو مى ریزد، همچون فرو ریختن برگ از درختان (در فصل پاییز) و طناب هاى معاصى را از گردن ها مى گشاید.

به راستی که چنین است، بخصوص اگر با جماعت خوانده شود که شامل نماز جمعه و نمازهای دیگر نیز خواهد شد که اثر مثبت و سازنده عبادی و سیاسی در حفظ جامعه از خطرات هر گونه انحراف و گناه دارد.

در روایتى از رسول گرامى اسلام (ص) آمده است: «مَنْ صَلّى الصَّلاة فی جَماعَة فَظَنُّوا بِهِ کُلَّ خَیر وَأقْبِلُوا شَهادَتَهُ»؛[6] هر کس نمازهاى پنج گانه روزانه را با جماعت (با شرایط کامل) بخواند، هر کار نیکى را درباره او گمان داشته باشید و شهادت او را بپذیرید.

بطور کلی می توان گفت: نقش نماز به مانند یک کلاس کامل انسان سازی است و این که می بینیم بعضی در عین این که نماز می خوانند باز آلوده اند، از این رو است که شرایط نماز را ندارند. وانگهی همین نماز آن ها، از نخواندنش در پاک نگهداشتن نسبی آن ها بهتر است و از سوی سوم، اگر به نماز ادامه دهد، کم کم همین نماز، او را به سوی حق می کشاند و از آلودگی ها، گرچه کم باشد، نجات می بخشد.

در همین خطبه ۱۹۹، حضرت علی (ع) با تأکید فراوان، پیروانش را به اهمیت دادن به نماز، توجه داده و در آغاز می فرماید: «نماز را با تعهد بپا دارید و آن را حفظ کنید و بسیار به آن توجه نمایید و به وسیله آن به خدا تقرب جویید».

نقش نماز در پاکسازی انسان

انسان موجود فراموش کارى است. نه تنها دیگران را فراموش مى کند، بلکه بسیار مى شود که به خود فراموشى نیز مبتلا مى گردد و این خود فراموشى، بزرگ ترین دشمن سعادت اوست.

دو عامل مهم به این خود فراموشى کمک مى کند. نخست، نیازهاى واقعى زندگى روزانه است. مخصوصاً در زمانى که زندگى پیچیده و پر از مشکلات شود و دیگرى نیازهاى خیالى و زرق و برق ها و تشریفات آمیخته با هوا و هوس ها و عشق به مال و جاه و شهوات است. در این حال، درست به مسافرى مى ماند که در دو طرف جاده، قصرهاى سر به فلک کشیده و شاهدان زیبا روى را مى بیند که ناگهان او را از مسیر اصلى باز داشته و به پرتگاه مى کشاند.

از مهم ترین نقش نماز، بیدار ساختن انسان و پایان دادن به خودفراموشى است، زیرا هنگامى که یاد خدا به میان آمد، وضع به کلى دگرگون مى شود. آیه شریفه «أَقِمِ الصَّلوةَ لِذِکْرِى»[7] که فلسفه نماز را یاد خدا مى شمارد و آیه شریفه لَذِکْرُ اللهِ أَکْبَرُ[8] که بعد از جمله «إِنَّ الصَّلوةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنْکَرِ»[9] آمده، نشان مى دهد که ریشه اصلى فلسفه نماز در یاد خدا نهاده شده است.

زیرا سرچشمه همه گناهان حبّ دنیا و دنیاپرستى است که ذکر الله، انسان را از آن باز مى دارد. همان گونه که در آیه ای دیگری مى خوانیم: «فَأَعْرِضْ عَنْ مَّنْ تَوَلَّى عَنْ ذِکْرِنَا وَلَمْ یرِدْ إِلاَّ الْحَیاةَ الدُّنْیا»؛[10] از کسانى که از یاد ما روى برتافتند و تنها به دنیاى مادى دل بسته اند، روى بگردان.

طبق آیات دیگر قرآن، شیطان در اطراف قلب انسان، طواف مى کند، همین که یاد خدا در آن پیدا شود، مى گریزد: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیطَانِ تَذَکَّرُوا فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ».[11]

و اگر مى بینیم در روایات اسلامى، نماز عمود دین و چشمه آب زلال پاک کننده شمرده شده، دلیلش همین است.

اگر نگاهى به مقدمات نماز (طهارت و وضو و غسل) که انسان را به پاکى جسم و جان، دعوت مى کند و شرایط دیگر آن، مانند پاک و حلال بودن لباس و توجه به کعبه، کهن ترین مرکز توحید و ارکان و محتواى آیات و اذکار و تعقیبات آن شود، دید و فهم انسان را درباره اهمیت فوق العاده این عبادت بزرگ و بى نظیر، گسترش مى دهد و نشان مى دهد که نقش نماز در تربیت انسان و رساندن او به جوار قرب خدا در سیر و سلوک معنوى و عرفانى چه اهمیتی دارد.

نماز، نجات دهنده انسان را از دره گناه

هدف امام على (ع) از ذکر این گفتار این است که بشر با دستگیره های محکم ایمان و وسائل عبادی که در رأس آن ها نماز است، خود را از درّه هولناک ناپاکی و گناه نجات دهد و با این واسطه های عبادی، روح و فکرش را شستشو نماید و به خدای مهربان که خالق او و همه است نزدیک گردد و از اغوای شیطان و هوس های نفسانی ایمن شود و دارای روح پاک ملکوتی شده و در آخرت نیز در پرتو رضوان و بهشت جاویدان خداوند قرار گیرد. آیا این بهتر است یا اثر دوری از خدا و پیمودن راه شیطان که هم در دنیا بسوزد و هم در آخرت؟!

این مطلب مهم را نیز در مورد نماز از امام علی (ع) بشنوید که فرمود: «ضَلَّ الصَّلوةَ لِوَقْتِها المُؤقِّتِ لَهَا وَلَا تُعَجِل وَقْتَها لِفَرَاعٍ، وَلا تُوجْرُها عَنْ وَفِیهَا لِاشْتِغَالِ، وَاعْلَمْ أَنَّ کلَّ شَیءٍ مِنْ عَمَلِک تَبَعْ لِصَلَّا تِک»؛[12] «نماز را در وقت خود انجام بده، نه آن که هنگام بیکاری در انجامش شتاب کنی و نه آن که هنگام اشتغال آن را تأخیر اندازی و بدان که همه اعمالت تابع نماز تو است».

نتیجه گیری

امام علی (ع) در خطبه 199 نهج البلاغه به نقل از پیامبر (ص) نماز را وسیله پاکی از گناهان در دنیا و شستشوی روح انسان از آلودگی به رذایل اخلاقی بیان می دارد. بیان اهمیت نماز در کلام امیرمؤمنان على (ع)، نشان دهنده جایگاه ارزشمند نماز بوده و نقش نماز در پاکسازی روح و جان انسان را بیان می دارد، همچنان که باید آگاه باشیم، دوری از نماز و برکات آن، خطرات مهلکی در پی خواهد داشت.

پی نوشت ها

[1] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 199.

[2] . کلینی، الکافی، ج5، ص36.

[3] . حسینی، مصادر نهج‌البلاغه و أسانيده، ج3، ص85.

[4] . عنکبوت، 45.

[5] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 199.

[6] . مجلسی، بحارالانوار، ج85، ص16.

[7] . طه، 14.

[8] . عنکبوت، 45.

[9] . عنکبوت 45.

[10] . نجم، 29.

[11] . اعراف، 201.

[12] . شریف الرضی، نهج البلاغه، نامه 27.

منابع

1. قرآن کریم.
2. حسینی، عبدالزهرا، مصادر نهج‌البلاغة و أسانیده، بیروت، دار الزهراء، 1409ق.
3. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، دار الهجرة، 1414ق.
4. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، 1430ق.
5. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.

منبع مقاله | با اقتباس از:

1. محمدی اشتهاردی، محمد، گفتار پیامبر (ص) در نهج البلاغه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1364.
2. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1375، ج3، ص732-721.