کتابِ شریف نهج البلاغه، گزیده ای از خطبه ها، نامه ها و سخنان کوتاه حضرت مولی الموحّدین امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) است که از سوی عالم برجسته امامیّه، شریف رضی (ره) با بهره گیری از متون و منابع کهن روایی موجودِ پیش از خود، در سال 400 هجری قمری در شهر بغداد، جمع آوری و تألیف شده است. در ادامه به کتابشناسی نسخه های دست نوشته مربوط به نهج البلاغه، موجود در کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی واقع در شهر قم خواهیم پرداخت.

تاریخچه کتابخانه مرعشی نجفی

کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، یکی از کتابخانه های مهم و معتبر ایران و جهان اسلام است که هم اکنون دارای حدود یک میلیون جلد کتاب چاپی و بیش از ۸۵ هزار عنوان نسخه خطی و 12 هزار میکرو فیلم است.

این کتابخانه به لحاظ ویژگیهای کم نظیرش مورد توجه محققان، پژوهشگران، دانشمندان و مستشرقان سراسر جهان است که در شهر مقدس و مذهبی قم و در جوار بارگاه حضرت فاطمه معصومه (س) قرار گرفته است.

آیت الله مرعشی نجفی از معدود مراجع تقلید شیعه پس از آیت الله العظمی بروجردی است. ایشان در سال ۱۲۷۶ در میان خانواده ای علمی و از تبار سادات آذربایجان در نجف اشرف زاده شد. وی از شاگردان آیات عظام شیخ عبدالکریم حائری، آقا ضیاء الدین عراقی، سید حسن صدر، میرزا ابوالحسن مشکینی، محمد جواد بلاغی، میرزا مهدی آشتیانی، سید هبة الدین شهرستانی، میرزا عبدالله مامقانی و … بود که در ۲۷ سالگی به درجه اجتهاد رسید. وی همچنین در اخلاق و عرفان از محضر آقا سیدعلی قاضی تبریزی، سید احمد کربلایی و میرزا جواد ملکی تبریزی بهره برد.

هشتاد سال پیش زمانی که آیت الله مرعشی نجفی در نجف اشرف به فراگیری دانش و تحصیل اشتغال داشت. در آن دوره هنوز ارزش و اهمیت کتب خطی و میراث فرهنگی اسلامی مانند امروز بر همگان روشن نبود، از این رو بیگانگان و دلالان بین المللی کتاب و سودجویان و سوداگران کتاب و عوامل دولتهای استعماری، کتابهای نفیس و کمیاب و نسخه های خطی را به کمترین قیمت می خریدند و از کشورهای اسلامی خارج می ساختند. در آن زمان کسی به فکر حفظ و نگهداری و گردآوری این میراث بزرگ نبود، و کوششی در جلوگیری از خروج این کتابهای ارزشمند از کشورهای اسلامی انجام نمی گرفت.

ایشان که علاقه خاصی به مطالعه میراث عظیم اسلامی و نیز به جمع آوری و حفظ و حراست آثار گذشتگان داشت و درصدد جلوگیری از تاراج آنها برآمده بود، به تنهایی تا آنجا که در توان داشت به جمع آوری کتب نفیس خطی و آثار اسلامی پرداخت.

ایشان نخست فهرستی از کتابهای ارزشمند چاپی و نسخه های نفیس و گرانقدر خطی و چاپی فراهم آورد و بتدریج شروع به خرید آنها کرد، این فهرست اکنون به صورت دفترچه ای در کتابخانه موجود است.

خریداری این گونه کتابها با توجه به اینکه دلالان و سوداگران بین المللی نیز در صدد تهیه آن بودند، بودجه بسیار و توان مالی فراوانی لازم داشت، از این رو ایشان با حذف کردن یک وعده از غذای شبانه روزی و کاستن از مخارج زندگی خود و تحمل زحمات بسیار در به جا آوردن نماز و روزه استیجاری و کار کردن شبانه در یک کارگاه برنج کوبی، مقداری از بودجه لازم جهت خریداری این نسخ را فراهم می نمود.

با این تمهیدات مجموعه گران سنگی از کتب و نسخ خطی و مجموعه های آثار علمای شیعی و اسلامی به دست ایشان فراهم آمد، و بنیاد کتابخانه عمومی فعلی در نجف نهاده شد. پس از عزیمت ایشان به ایران، کتابخانه شخصی خود را به منزل مسکونی اش در قم، منتقل ساخت و در ایران نیز کار خریداری نسخ و کتب خطی را با جدیت بیشتری دنبال می کرد.

حجم کتابها روز به روز بیشتر می شد و دیگر منزل شخصی ایشان گنجایش آن همه کتاب را نداشت، از این رو ایشان مجلدات بسیاری را به دانشگاه تهران، آستان قدس رضوی، حرم حضرت معصومه، آستان عبدالعظیم حسنی، شاهچراغ، کتابخانه فیضیه و دیگر کتابخانه های داخل و خارج کشور اهدا نمود تا اینکه پس از تأسیس مدرسه علمیه، فضایی را برای عموم مراجعین اختصاص داد.

هجوم فراوان علاقه مندان به مطالعه و خریداری مجموعه ها و کتب جدید باعث شد در سال 1349 کلنگ کتابخانه ای جدید و مستقل را بزند که در روز افتتاح ۱۶ هزار جلد کتاب چاپی و خطی داشت.

تاریخچه تألیف نهج البلاغه

کتاب گرانسنگ و بی نظیر نهج البلاغه یکی از مشهورترین کتب اسلامی منتسب به خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام است، حاوی عالی تری مضامین تفسیری، سیاسی، تاریخی، علمی، ادبی، کلامی و جز اینهاست تا جایی که آن اثر بی بدیل را «اخ القرآن» نیز گفته اند.

این اثر نفیس، دربرگیرنده منتخبی از خطبه ها، نامه ها و سخنان قصار حکمت آمیز حضرت امیرالمومنین علی (ع) است. جمعی از دانشمندان این اثر گرانمایه را در ردیف کتبِ حدیثی ذکر کرده اند و برخی دیگر آن را در شمار کتب اخلاق و مواعظ و بعضی در ردیف کتاب های ادبی و دسته ای نیز آن را از جمله کتاب های حکمت و کلام دانسته اند. این کتاب در یک مجموعه ای متنوّع از علوم و معارف الهی از زبان یک انسان برجسته متصل به منبع وحی (معصوم علیه السلام) صادر گردیده است.

کتاب با عظمت «نهج البلاغه» مشهورترین تألیف سید رضی است و از همان زمان تألیف و تدوین، دانشمندان بزرگ ما همچون قطب الدین راوندی، ابن میثم بحرانی و دانشمندان اهل سنت مانند ابن ابی الحدید معتزلی به شرح آن پرداختند، نام سید رضی با «نهج البلاغه» عجین گردید.[1]

علامه بحرالعلوم در «فوائد رجالیه» تردید برخی از عالمان اهل سنت در انتساب نهج البلاغه به امام علی را ناشی از نادانی و انحراف از مذهب ائمه اطهار (ع) دانسته و از بزرگترین افتراها می داند.[2]

ابن ابی الحدید دانشمند اهل سنت در «شرح نهج البلاغه» در واکنش به کسانی که نهج البلاغه را کلام امام علی (ع) نمی دانند و آن را ساخته خود سید رضی می پندارند، می گوید: اگر تمام نهج البلاغه ساختگی باشد، بدون شک این سخن درست نیست، زیرا درستی اسناد بعضی از خطبه ها به امیر المؤمنین (ع) از راه تواتر با نقل بسیاری از محدثان و مورخان غیر شیعی برای ما ثابت شده است.

و اگر بعضی از مطالب را صحیح بدانید نه همه آن را، باز هم این نقد وارد است: کسانی که با فن بیان و خطابه آشنا هستند و تخصص و ذوقی در علم ادب دارند، به راحتی می توانند تشخیص بدهند که کدام کلام ساختگی و کدام اصیل است.

اگر خواننده ای جزوه ای را ببنید که مشتمل بر سخنان عده ای از خطبا هست، حتما میان سخنان آنها فرق می گذارد و آن ها را از هم تشخیص می دهد.[3] برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص نقد و بررسی صحت انتساب نهج البلاغه به امیر المؤمنین، مطالعه مقاله «دلایل صحت استناد نهج البلاغه به امیر المؤمنین (ع)» پیشنهاد می گردد.

نسخ کهن و دست نویس نهج البلاغه

نهج البلاغه از جمله کتاب هایی است که صدها نسخه از آن تا قبل از ظهور پدیده چاپ دست نویس شده است. به گزارش برخی تا کنون ۳۰۰ نسخه دست نویس و خطی از نهج البلاغه شناسایی شده است، که البته ممکن است نسخه های دیگری در کتابخانه های شخصی و عمومی موجود باشند که هنوز شناسایی نشده اند.[4] طباطبایی خصوصیات ۱۶۰ نسخه قدیمی نهج البلاغه، که متعلق به قرن پنجم تا دهم هجری بودند، را ذکر کرده است.[5]

برخی از صاحب نظران نسخه خطی و قدیمی متعلق به سال ۴۶۹ قمری که توسط حسین بن حسن مودب کتابت شده و در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی وجود دارد، نسخه سال ۴۸۵ قمری به خط فضل الله بن طاهر حسینی، نسخه قرن ۵ قمری متعلق به کتابخانه حسین علی محفوظ و چندین نسخه دیگری که در قرن ۵ کتابت شده است را از مهم ترین و قدیمی ترین نسخه های نهج البلاغه برشمرده اند.[6]

اما در خصوص چاپ نهج البلاغه، این کتاب در کشورهای ایران، مصر، لبنان، سوریه، قطر، همراه با شرح ها و ترجمه های مختلف صدها بار چاپ شده است.[7] قدیمی ترین چاپ کتاب نهج البلاغه مربوط به سال ۱۲۴۷ قمری در تبریز است.[8]

برخی از صاحب نظران مهمترین چاپ های نهج البلاغه را چاپ مصر در سال ۱۳۱۷ قمری با تحقیق و تعلیق محمد حسن نائلی مرصفی در دو جلد، چاپ بیروت با شرح محمد عبده در سال ۱۳۰۲ قمری، چاپ صبحی صالح در سال ۱۳۸۷ قمری در بیروت، چاپ سید علی نقی فیض الاسلام اصفهانی در سال ۱۴۰۵ قمری به همراه ترجمه فارسی و چاپ بنیاد نهج البلاغه با تصحیح عزیزالله عطاردی از روی چند نسخه خطی و کهن در سال ۱۴۱۳ قمری در تهران گزارش کرده اند. [9]

کتابشناسی نسخ خطی و دست نویس نهج البلاغه و کتاب های مربوط به آن موجود در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی (ره)، نخستین بار توسط حسین متقی و با همکاری تولیت محترم کتابخانه، در سال 1381 منتشر گردید و در آن، به اختصار 116 دستنویس از نسخ کهن و نفیس نهج البلاغه، شروح، ترجمه ها و گزیده های آن، معرّفی گردید، باتوجه به اهمیّت آن، برای بهره مندی پژوهشگران و علاقمندان، مجدداً با مقدمه ای تفصیلی در معرّفی این کتاب گرانسنگ، در 134 نسخه نفیس خطی، معرّفی و منتشر گردیده است.

این نسخه ها علاوه بر خود کتاب وزین نهج البلاغه، شامل شروح، گزيده ها و ترجمه های نهج البلاغه فهرست شده در کتابخانه حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) می باشند. حسین متقی در هر کتابشناسی نسخ خطی، ابتدا ردیف و شماره نسخه آن را ذکر می کند و سپس گزراشی از ظاهر نسخه مانند نوع خط، نام کاتب، تاریخ و محل کتابت، نوع کاغذ، تعداد صفحات، کیفیت ظاهری و ابعاد و وزن اثر و… را می دهد. در پایان نیز از وضعیت فعلی و ویژگی های خود نسخه گزارشی ارائه می دهد. مجموع نسخه های دستنویس و کهن موجود در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی 134 نسخه می باشد.

جمع بندی

آیت الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی، کتابخانه ای در شهر مقدس قم و نزدیک به حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (ص)، تأسیس کرد که امروزه از لحاظ تعداد و کیفیت نسخه های خطی کهن اسلامی، نخستین کتابخانه ایران و سومین کتابخانه جهان اسلام به شمار می رود. در این کتابخانه حدود 134 نسخه نفیس خطی و کهن، مربوط به نهج البلاغه، شرح ها، ترجمه ها و گزیده های آن وجود دارد که توسط آقای حسین متقی، فهرست مشروح آن جمع آوری و منتشر شده است.

پی نوشت ها

[1] . دوانی، سید رضی مؤلف نهج البلاغه، ص102.

[2] . دوانی، سید رضی مؤلف نهج البلاغه، ص103.

[3] . دوانی، سید رضی مؤلف نهج البلاغه، ص110.

[4] . رشاد، دانشنامه امام علی(ع)، ج۱۲، ص۸۳.

[5] . الطباطبائي، في رحاب نهج البلاغة، ص۷-۲۴.

[6] . رشاد، دانشنامه امام علی(ع)، ج۱۲، ص۸۴-۸۵.

[7] . رشاد، دانشنامه امام علی(ع)، ج۱۲، ص۸۰.

[8] . الطباطبائي، في رحاب نهج البلاغة، ص۷-۲۴.

[9] . الطباطبائي، في رحاب نهج البلاغة، ص۷-۲۴.

فهرست منابع

1. دوانی، علی، سید رضی مؤلف نهج البلاغه، تهران، بنياد نهج البلاغه، 1359.
2. رشاد، علی اکبر، دانشنامه امام علی(ع)، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۰.
3. الطباطبائي، السيد عبد العزيز، «في رحاب نهج البلاغة»، تراثنا، شماره ۲۹، شوال و ذوالقعدة و ذوالحجة ۱۴۱۲ق.

منبع مقاله | اقتباس از:

متقی، حسین، گزارشی از دستنويس های کهن نهج البلاغه، شروح، گزيده ها و ترجمه های آن موجود در کتابخانه حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، وبگاه خبری نسخ خطی، 1393، manuscripts.ir