اهل بیت پیامبر (ص) به عنوان یکی از دو یادگار ارزشمند پیامبر اسلام (ص)، نیازمند معرفت آگاهانه مسلمانان است. در این پژوهش، به سیمای اهل بیت پیامبر (ص) در نهج البلاغه پرداخته شده و وجوب اطاعت از رهبری آنان تبیین گردیده است.

1. امیران کلام

امام علی بن ابی طالب (ع) در توصیف زبان و قدرت بیان و سخنوری، کلامی رفیع و سخنی بلیغ در نهج البلاغه ایراد فرموده است. در این کلام امام (ع) به تشریح چگونگی کلام و شرایط سخن پرداخته و در نهایت پایگاه خاندان نبوت را در قدرت بیان و هنر سخنوری نشان داده و می فرماید:

«وَ إِنَّا لَأُمَرَاءُ الْكَلَامِ وَ فِينَا تَنَشَّبَتْ عُرُوقُهُ وَ عَلَيْنَا تَهَدَّلَتْ غُصُونُهُ»؛^[1] «و ما (اهل بیت پیامبر علیهم السلام) امیران سخن هستیم و ریشه های کلام در میان ما محکم شده و شاخه های آن بر سر ما سایه گسترده است».

حقیقت کلام و صدق سخن امام (ع)، هنگامی برای آشنایان ادب و بلاغت و فصاحت سخن روشن و آشکار می شود که تأملی در خطبه های رسول خدا (ص)، دقتی در نهج البلاغه امیرالمؤمنین علی (ع)، سیری در خطبه های سیدالشهدا امام حسین (ع)، پژوهشی در صحیفه سجادیه سیدالساجدین امام علی بن الحسین (ع)، تأملی در خطبه های فاطمه زهرا (س)، یگانه دختر رسول الله (ص)، نگرشی بر خطابه های عصاره ایمان و صبر، شیرزن عاشورا در شهر کوفه و مجلس یزید و دقتی در احادیث، مناظرات و سخنان سایر ائمه اطهار (ع) داشته باشند.

در سایه چنین پژوهش و کنکاشی در گفتار خاندان پیامبر (ص) اصالت و حقیقت سخن امام علی (ع) آشکار می شود، که بی هیچ گزاف و زیاده ای بر اساس یک حقیقت عینی و واقعیت انکارناپذیر فرمود:

«ما اهل بیت پیامبر اکرم (ص) امیران سخن هستیم و ریشه های درخت کلام در میان ما محکم و استوار شده و شاخه های آن بر تارک ما سایه گسترده است».

2. خزانه علم و حکمت الهی

امام علی (ع) آنگاه که در برابر غاصبان خلافت پیامبر (ص) و مدعیان زعامت امت اسلامی قرار می گیرد، به منظور اتمام حجت و بیان حقیقت در گذرگاه تاریخ فریاد می کشد و در رابطه با اثبات فضیلت و احقاق حق غصب شده خود و اهل بیت پیامبر (ص) سوگند یاد کرده و می فرماید:

«تَاللَّهِ لَقَدْ عُلِّمْتُ تَبْلِيغَ الرِّسَالاتِ وَ إِتْمَامَ الْعِدَاتِ وَ تَمَامَ الْكَلِمَاتِ، وَ عِنْدَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ أَبْوَابُ الْحُكْمِ وَ ضِيَاءُ الْأَمْرِ»؛^[2]

«به خدا سوگند، تبلیغ رسالت ها، وفای به پیمان ها و همه معانی (تفسیر و تأویل کلام الله) را به من آموخته اند و ابواب علم و حکمت و روشنای حقیقت دین نزد ما اهل بیت و اهل بیت پیامبر (ص) است».

و در عتاب آمیزترین کلام مدعیان دروغگوی علم و حکمت را سرزنش و توبیخ کرده و تصریح می فرماید که هر کس به غیر از اهل بیت پیامبر (ص) چنین ادعایی داشته باشد، در حق خاندان رسول الله (ص) ستم کرده و در نهایت وقاحت دروغ می گوید.

3. هدایت گران راستین

امام (ع) در ادامه سخنان خویش هدایت و ارشاد بندگان خدا را در قدرت و صلاحیت خاندان پیامبر خدا (ص) می داند و در نهایت صراحت می فرماید:

«کجایند آنان که گمان می کنند در علم و دانش استوارند؟

به غیر از ما (خاندان نبوت) ادعای آنان دروغ و ظلمی در حق ما است، چرا که خدا ما را برتری داده و آن ها را فروگذاشته است. علم و حکمت را خدای متعال به ما عطا کرده و آنان را محروم نموده و ما را (در شهر علم و ایمان پیامبر (ص)) داخل کرده و ایشان را بیرون کرده است.

هدایت و ارشاد از ما درخواست می شود و کوری دل به وسیله ما از میان می رود. به راستی که رهبران دین از قبیله قریش می باشند، زیرا آن ها از تبار هاشم به وجود آمده اند و رهبری برای غیر از آن ها شایسته نیست».^[3]

امام علی (ع) در توصیفی زیبا و دلنشین، خاندان رسول الله (ص) را به تناسب مسئولیت و تعهدی که در ارتباط با هدایت خلق، از سوی آفریدگار جهان به ایشان واگذار شده، به ستارگان آسمان حیات مانند کرده و می فرماید:

« أَلَا إِنَّ مَثَلَ آلِ مُحَمَّدٍ (ص) كَمَثَلِ نُجُومِ السَّمَاءِ، إِذَا خَوَى نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ، فَكَأَنَّكُمْ قَدْ تَكَامَلَتْ مِنَ اللَّهِ فِيكُمُ الصَّنَائِعُ وَ أَرَاكُمْ مَا كُنْتُمْ تأملونَ »؛^[4]

«آگاه باشید که خاندان محمد (ص) مانند ستارگان آسمان هستند، هرگاه یکی از آن ها غروب کند، ستاره دیگری در افق حیات طلوع می کند. گویا می بینم که (در سایه پیروی از خاندان رسول الله (ص)) نعمت های خدا بر شما تمام شد و به آنچه آرزومندید، دست یافته اید».

امام شناسی و معرفت ائمه اطهار (ع)

امام شناسی و معرفت ائمه اطهار (ع)، یکی از اساسی ترین و مهمترین تکالیف بندگان خدا است. شناخت امام به اندازه ای دارای اهمیت و اعتبار است که می توان گفت بدون معرفت امام، شناخت خدای سبحان ممکن نیست. در حقیقت امام شناسی و معرفت ائمه اطهار (ع) از اهل بیت مطهر رسول الله (ص)، پایه و اساس خداشناسی است.

این سخن حقیقی انکار ناپذیر است که از زبان خداشناس ترین انسان ها، سیدالشهدا امام حسین (ع) صادر شده است. امام جعفر صادق (ع) فرمود: «حضرت امام حسین (ع) روزی بر یارانش وارد شد و پس از ستایش حضرت پروردگار و درود بر پیامبر اکرم (ص) و خاندان وی فرمود:

ای مردم! سوگند به خدا که پروردگار بندگانش را نیافرید، مگر آن که او را بشناسند و هنگامی که او را شناختند، او را پرستش و عبادت کنند و زمانی که او را پرستیدند، از پرستش غیر او بی نیاز شوند. در این هنگام مردی عرض کرد:

ای فرزند رسول خدا (ص)! پدر و مادرم فدای تو باد، معرفت و شناخت خدا چیست؟ امام (ع) فرمود: معرفت خدا این است که مردم هر عصر و زمانی امام و رهبر دوران خود را شناسائی کرده و فرمان برداری و پیروی او را واجب و لازم بدانند».[5]

به فرموده امام حسین سیدالشهدا (ع)، معرفت امام و شناخت مقام والای امامت، پهلو به پهلوی معرفت حق تعالی می زند و به بیان دیگر، معرفت هر یک لازمه شناخت دیگری است. بر اساس این حقیقت غیر قابل انکار، معرفت امام و شناخت صحیح و حقیقی ائمه اطهار (ع) از ضروریات دین است و در مکتب امام شناسی چه کسی شایسته تر و بایسته تر از اهل بیت عصمت و طهارت (ع) است، تا به شیفتگان امامت و عاشقان ولایت، راه معرفت امام معصوم (ع) را بیاموزد؟

امام علی (ع) در ارتباط با معرفت امامان دین و اوصیای معصوم رسول الله (ص) فرمود:

«وَ إِنَّمَا الْأَئِمَّةُ قُوَّامُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ عُرَفَاؤُهُ عَلَى عِبَادِهِ، وَ لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ، وَ لَا يَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْكَرَهُمْ وَ أَنْكَرُوهُ»؛[6]

«همانا امامان از جانب خدا تدبیرکننده کار مردم اند و کارگزاران بندگان اند. کسی به بهشت نرود جز آن که آنان را شناخته باشد و آن ها او را شناخته باشند و به دوزخ در نشود، جز آن که منکر آنان باشد و آنان وی را نپذیرفته باشند».

سعادتمندی در گرو اطاعت از اهل بیت پیامبر (ع)

نکته مهم و شایان توجه در بیان امام (ع) پیرامون مقام و شخصیت ملکوتی ائمه اطهار (ع)، این که شرط ورود هر مؤمنی به بهشت، شناخت مقام معظم امام معصوم (ع) است و بی هیچ گمانی روشن است که معرفت امام تنها شناخت نام و نسبت و زمان تولد و شهادت و مدت امامت امام (ع) نیست. بلکه مقصود از معرفت امام که شرط ورود به بهشت ذکر شده، عبارت از شناخت حقیقی امام و معرفت کامل نسبت به مقام قدسی و ملکوتی آن بزرگوار است.

معرفت نسبت به ائمه اطهار (ع) هنگامی حاصل می شود که آنان را خلیفه خدا و اوصیای رسول الله (ص) در زمین بدانیم و اطاعت فرمان ایشان را بر خود واجب دانسته و حقایق قرآنی و علوم و معارف اسلامی را همراه با احکام شریعت، از زبان و سیره زندگانی ایشان بیاموزیم.

شناخت امام و معرفت کامل نسبت به ائمه اطهار (ع)، همان چهره های پاک و مطهری که اطاعت و پیروی از آنان بر امت اسلامی واجب و فریضه است، از دیدگاه اعتقادی امام علی (ع) و در فضای کرانه ناپیدای اندیشه رفیع آن حضرت (ع)، به اندازه ای مهم و ارزشمند و ضروری است که امام (ع) شناخت خدا و پیامبر (ص) و اهل بیت آن حضرت را مقامی عظیم می داند که همتراز و برابر با مقام شهید و پایگاه رفیع شهادت در راه خدا است. در تبیین این حقیقت انکار ناپذیر امام (ع) فرمود:

«فَإِنَّهُ مَنْ مَاتَ مِنْكُمْ عَلَى فِرَاشِهِ وَ هُوَ عَلَى مَعْرِفَةِ حَقِّ رَبِّهِ وَ حَقِّ رَسُولِهِ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ مَاتَ شَهِيداً، وَ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَ اسْتَوْجَبَ ثَوَابَ مَا نَوَى مِنْ صَالِحِ عَمَلِهِ»؛[7]

«همانا هر کس از شما (مسلمانان) در بستر خویش بمیرد، در حالی که به حق پروردگارش و به حق پیامبر خدا و اهل بیت او معرفت داشته باشد، شهید مرده و مزد او با خدای بزرگ است و شایسته پاداش عمل نیکی است که در دل خود (آرزوی انجام آن را) داشته است».

معرفت اهل بیت پیامبر (ع) عبارت است از این که:

1. امامت و ولایت الهی ایشان را با دل و جان بپذیریم.
2. در همه شئون حیات تابع محض و مطیع مطلق فرمان ایشان باشیم.
3. ایمان و اقرار داشته باشیم که ایشان در تصرف به جان و مال و هستی و حیات ما، از خود ما سزاوارتر و شایسته ترند
4. ایمان داشته باشیم آن ها واسطه فیض میان خدا و خلق او هستند و هستی عالم به وجود ایشان قائم است.
5. محبت خالصانه آن ها بر ما فرض و بیزاری از دشمنان ایشان بر ما واجب می باشد.
6. ایمان داشته باشیم که ائمه اطهار (ع) به اذن و فرمان الهی، قدرت تصرف در همه عوالم ملک و ملکوت را دارند.

این شرط اساسی پذیرش امامت آنان و حقی است که خدای متعال برای آنان تشریع فرموده است و چنین معرفتی شرط ورود به بهشت است.

نکته مهم و قابل توجه دیگری که در بیان امام (ع) سزاوار دقت و تأمل است، این که عدم شناخت حقیقی ائمه معصومین از یک سو و از سوی دیگر عدم پذیرش ائمه اطهار (ع) از پیروان خود، باعث سقوط شیعیان در جهنم می شود. از این بیان چنین استفاده می شود که:

1- پیروان و مؤمنان به امامت و ولایت ائمه معصومین (ع)، اگر دارای معرفت کامل نسبت به پیشوایان دینی نباشند و اگر ائمه اطهار (ع) پیروان خود را نپذیرند و ایشان را به عنوان یاران و رهروان صادق خود نشناسند، هر آینه سقوط در دوزخ برای ایشان قطعی و حتمی است.

2- شرط حتمی برای ورود پیروان اهل بیت پیامبر (ص) به بهشت و نجات ایشان از عذاب الهی و سقوط در جهنم، شناخت صحیح و ایمان و معرفت کامل نسبت به اهل بیت رسول الله (ص) است.

کمیل بن زیاد نخعی از یاران با وفای امیرالمؤمنین علی (ع) می گوید:

روزی امام (ع) دست مرا گرفت و از شهر بیرون برد. هنگامی که به صحرا رسیدیم، آهی سوزان از سینه مبارکش برکشید و با من درباره مردم و شخصیت دانشمندان و ارزش علم سخن گفت، تا آنجا که در ادامه گفتارش به توصیف و بیان شخصیت و عظمت امام معصوم (ع) هر عصر از سلاله پاک پیامبر (ص) پرداخت و چنین فرمود:

«آری زمین از کسی که با حجت و دلیل دین خدا را بر پای دارد، خالی نمی ماند. آن کس یا آشکار و مشهور است و یا دست ستم او را پوشیده و پنهان ساخته تا حجت ها و دلیل های روشن خدا از میان نرود. اینان چند نفر می باشند و کجا هستند؟

به خدا سوگند که این ها در شماره اندکند، ولی در پیشگاه خدای سبحان مقامی رفیع و منزلتی عظیم دارند. حق تعالی به وسیله ایشان حجت ها و دلایل روشن خود را حفظ می کند، تا آن ها نیز ـ حجت ها و بینات الهی را ـ به دیگران سپارند و در دل های افرادی مانند خود جای دهند.

دانش و حکمت، با بصیرت حقیقی آنان را فرا گرفته و با آرامش و یقین کامل آن علوم را بکار می برند و آنچه بر صاحبان نعمت دشوار می آید، برای ایشان آسان است و به آنچه نادانان از آن می هراسند، اینان سخت مأنوس و وابسته اند.

اینان با بدن هاشان در دنیا زندگی می کنند، ولی ارواح آن ها به جایگاهی بس رفیع و اعلا وابسته است. آن ها جانشینان (خلفا) خدا در زمین و دعوت کنندگان مردم به دین او می باشند. آه، آه که به دیدار آن ها چقدر شیفته و آرزومندم».[8]

وجوب اطاعت از رهبری اهل بیت پیامبر (ص)

قرآن مجید، کلام خدا و کتاب هدایت آفریدگان است که از ملکوت اعلی برای حمایت و ارشاد بندگان مؤمن و با اخلاص، به قلب و جان مطهر رسول الله (ص) فرود آمده است. اسرار و حقایق و تفسیر و تأویل آیات مبارک این کتاب نور و هدایت، در گنجینه دل، نهان گاه ضمیر، خلوت روحانی اندیشه و شکوه و جاذبه بیان پیامبر اکرم (ص) جلوه گر است.

پیامبر خدا (ص) شخصیت معصوم و ممتازی است که خدای حکیم طهارت دل و عصمت کلام و صلاح و صواب عمل او را تصدیق کرده و در نهایت روشنی این حقیقت را در قرآن می یابیم:

«وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَىٰ * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَىٰ»؛[9] «و هرگز ـ پیامبر ـ سخن به هوای نفس نمی گوید، سخن او غیر وحی خدا نیست».

حقیقت بیان و صدق گفتار پیامبر خدا (ص) را قرآن تایید و تصدیق کرده است و همین پیامبر (ص) که به دلالت قرآن، منطق او منطق وحی و الهام کبریائی است، امام علی (ع) و یازده فرزند برومند و رشید و معصوم او را به امامت امت اسلامی، به فرمان حق تعالی منصوب و معرفی فرموده و اطاعت فرمان آن ها را در همه شئون اجتماعی و حیات فردی، بر امت اسلامی فریضه و واجب دانسته است.

هر حکمی را که خدای سبحان و پیامبر (ص) او بر مردم و امت اسلامی واجب کرده و اجرا و اطاعت آن را از مردم بخواهند، هیچ کس حق نافرمانی و نقض و تخلف آن حکم را ندارد. این حقیقتی است که در نهایت صراحت و با شدت قاطعیت و در اوج حتمیت، در کلام پروردگار مشهود است، آنجا که فرمود:

«وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِينًا»؛[10]

«هیچ مرد و زن مؤمن را در کاری که خدا و پیامبر (ص) حکم کنند، اراده و اختیاری نیست (تا رأیی خلاف آن اظهار کنند) و هر کس نافرمانی خدا و پیامبر (ص) او را انجام دهد، هر آینه به گمراهی سختی گرفتار شده است».

به دلالت آیه فوق همه آن ها که از اطاعت ائمه اطهار (ع)، از اهل بیت رسول الله (ص) سرپیچیده و زعامت غیر ایشان را پذیرفته اند، گمراهان تیره بختی هستند که فرمان خدا و پیامبرش را نافرمانی کرده و در نهایت در پست ترین مواضع انحراف و گمراهی سقوط کرده اند.

چرا که اطاعت اهل بیت پیامبر (ص) و فرمانبرداری از اهل بیت رسول الله (ص)، حکم خدای سبحان و سفارش و فرمان پیامبر اکرم (ص) است. این خود حقیقتی است که تاریخ شاهد آن است و سیره رسول الله (ص) گواه صادق آن می باشد.

امام موحدان و پیشوای آزادگان پرهیزگار، حضرت علی (ع) که مصداق حقیقی و الگوی متعالی اطاعت از خدا و پیروی از پیامبر اعظم (ص) است و به همین دلیل خدا او را به امامت امت اسلامی برگزیده، اطاعت از اهل بیت رسول الله (ص) را که مصطفایان و برگزیدگان آستان قدس ربوبی می باشند، بر همه امت اسلامی فریضه دانسته و ایشان را به لزوم پیروی و اطاعت از آنان فرمان داده و فرموده است:

«انْظُرُوا أَهْلَ بَيْتِ نَبِيِّكُمْ، فَالْزَمُوا سَمْتَهُمْ وَ اتَّبِعُوا أَثَرَهُمْ، فَلَنْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ هُدًى وَ لَنْ يُعِيدُوكُمْ فِي رَدًى؛ فَإِنْ لَبَدُوا فَالْبُدُوا وَ إِنْ نَهَضُوا فَانْهَضُوا، وَ لَا تَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا وَ لَا تَتَأَخَّرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِكُوا …»؛[11]

«اهل بیت پیامبر اعظم (ص) را نگاه کنید و از راه و روش آن ها منحرف نشوید و به راه آن ها گام گذارید، چرا که آنان شما را از راه راست منحرف نکرده و به نابودی و گمراهی بر نمی گردانند. اگر ایشان (اهل بیت پیامبر علیهم السلام) نشستند، شما نیز بنشینید و اگر قیام کردند، شما نیز برخیزید، از ایشان ـ در هیچ کاری ـ پیشی نگیرید که گمراه و سرگردان می شوید و از آنان عقب نمانید که نابود و هلاک خواهید شد».

امام علی (ع) که زبان او گویای منطق وحی و بیان وی منطق رسای پیامبر خدا (ص) است، در این بخش از سخنان خود، امت اسلامی را به اطاعت محض از فرمان های اهل بیت رسول الله (ص) و پیروی از راه مستقیم و طریق هدایت بخش آنان دستور می دهد و اندکی انحراف از صراط مستقیم امامت اهل بیت پیامبر (ص) را باعث گمراهی و هلاکت می داند. با صراحت و قاطعیت امت اسلامی را به اطاعت بی چون و چرا از اهل بیت پیامبر خدا (ص) دلالت کرده و هدایت می کند.

نکات مهم ذیل در فرمان امام علی (ع) شایان توجه و دقت است:

1- پیروی از راه و روش اهل بیت پیامبر (ص) را در دوران زندگی، برای رستگاری خود هدف و مقصود قرار دهید.

2- اطاعت از دستورهای اهل بیت پیامبر (ص) به طور قطعی و حتمی، امت اسلامی را از گمراهی و نابودی رهایی می بخشد.

3- امت اسلامی مأموریت دارد که بی هیچ چون چرا از اهل بیت پیامبر اسلام (ص) پیروی کند، تا آنجا که اگر آن ها نشستند و سکوت کردند، مسلمانان نیز بنشینند و سکوت کنند و اگر اهل بیت پیامبر (ص) برخاست و قیام کرد، امت اسلامی به پیروی از آنان قیام کند.

4- امت اسلامی وظیفه دارد، گام به گام در صراط حق از خاندان پیامبر (ص) پیروی کند و در سیر و حرکت به سوی خدا، حتی اگر گامی بر اهل بیت پیامبر (ص) پیشی بگیرد و امامت و رهبری ایشان را نادیده انگارد، گرفتار حیرت و دچار گمراهی خواهد شد.

امام علی (ع) برای حفظ حکومت اسلامی و به منظور استقرار و بقای نظام اسلامی در میان امت اسلام، اقامه امامت اهل بیت پیامبر (ص) را امری ضروری و حیاتی دانسته و پیروی از ایشان را به دلیل تکریم و بزرگ داشت مقام امامت فریضه و واجب می داند. این حقیقت در کلام حکمت آفرین امام (ع) به روشنی و وضوح آشکار است، آنجا که فرمود:

«[الْإِمَامَةِ] نِظَاماً لِلْأُمَّةِ، وَ الطَّاعَةَ تَعْظِيماً لِلْإِمَامَةِ»؛[12] «و خدا امامت را برای نظام اجتماع و امت واجب کرده و اطاعت از امام را به منظور بزرگداشت مقام امامت فریضه قرار داده است».

نتیجه گیری

برآیند این گفتار ناظر بر جایگاه والای اهل بیت (ع) از دیدگاه امام علی (ع) در بخش های مختلف نهج البلاغه می باشد. اهمیت شناخت اهل بیت (ع) در کلام امام علی (ع) بیانگر آن است که سعادت اخروی مسلمانان در گرو معرفت به امام عصر (ع) می باشد.

پی نوشت ها

[1] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 233.

[2] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 120.

[3] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 144.

[4] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 100.

[5] . مجلسی، بحارالانوار، ج23، ص93.

[6] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 152.

[7] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 190.

[8] . شریف الرضی، نهج البلاغه، حکمت 147.

[9] . نجم، 4-3.

[10] . احزاب، 36.

[11] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 97.

[12] . شریف الرضی، نهج البلاغه، حکمت 252.

منابع

1. قرآن کریم.
2. ابن بابویه، محمد بن علی، عيون أخبار الرضا (ع)، تهران، جهان، 1300.
3. احسان بخش، صادق، آثار الصادقین، ستاد برگزاری نماز جمعه، 1373.
4. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، دار الهجرة، 1414ق.
5. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احياء التراث العربی، 1300.

منبع مقاله | با اقتباس و ویرایش از:

حجازی، علاء الدین، تجلی امامت در نهج البلاغه، مشهد، عرش پژوه، 1372. ص141-126.