فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام) در طول تاریخ، بارها از زبان دوستان و دشمنان آن حضرت نقل شده است. این فضائل، گاه آگاهانه مورد تغافل قرار گرفته اند و گاه افراط گرایانه از مسیر حق منحرف شده اند. با این حال نباید این مسئله سبب ایجاد سستی و دلسردی در میان شیعیان شود و می بایست ضمن بررسی دقیق منابع مختلف، به نقل فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام) اهتمام کافی و وافی داشت.

دریای فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام)

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرماید: «یا علی لولاک لما عرف المؤمنون بعدی؛[1] ای علی! اگر تو نبودی مومنین بعد از من شناخته نمی شدند».

و نیز محبت امیرالمومنین علی (علیه السلام) و عمل به دستورات او، در سایه محبتش، موجب رستگاری است و کینه داشتن به او موجب گناه است که در این باره پیغمبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: «حب علی ابن ابی طالب حسنة لا تضر معها سیئة و بغضه سیئة لا تنفع معها حسنة؛[2] محبت به علی ابن ابیطالب (علیه السلام) ثوابی است که هیچ گناهی آن را از بین نمی برد و داشتن بغض و کینه به او گناهی است که هیچ ثوابی آن را از بین نمی برد».

و همچنین فرموده است: «لو اجتمعت علی حب علی ابن ابی طالب اهل الدنیا ما خلق الله النار؛[3] اگر همه مردم دنیا علی ابن ابی طالب (علیه السلام) را دوست داشتند، خداوند جهنم را خلق نمی کرد».

شایان ذکر است که مراد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از حب در این روایت، محبتی است که توام با متابعت از امیرالمومنین (علیه السلام) و اعتقاد به امامت و ولایت او باشد. آری! خداوند متعال، پذیرش ولایت امیرالمومنین علی و ائمه (علیهم السلام) را بر همگان واجب دانسته است و از اخبار متعدد و موجود استفاده می شود که ولایت، برترین واجبات و موجب سعادت ابدی است.

در زمینه وجوب پذیرش و اطاعت از ولایت اهل بیت (علیهم السلام)، خداوند متعال در قرآن کریم می فرمایند: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ؛[4] ای اهل ایمان! از خدا اطاعت کنید و [نیز] از پیامبر و صاحبان امر خودتان [که امامان از اهل بیت اند و چون پیامبر دارای مقام عصمت می باشند] اطاعت کنید».

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز درباره سعادت ابدی ولایتمداران می فرمایند: «يَا عَلِيُّ شِيعَتُكَ هُمُ اَلْفَائِزُونَ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ؛[5] ای علی، شیعیان تو در روز قیامت رستگارند».

همچنین حضرت در جای دیگری می فرمایند: «اذا کانَ یومُ القیامَة وَ نُصِبَ الصِّراطُ عَلی شَفیرِ جَهنّمَ لَم یَجُزْ اِلّا مَن مَعَهُ کِتابُ علیِّ بنِ ابی طالب؛[6] روزی که قیامت برپا می شود و پل صراط بر کناره جهنم نصب می گردد هیچ کس حق عبور از آن را نخواهد داشت مگر اینکه برگه اجازه علی بن ابی طالب را به همراه داشته باشد».

از فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام) همین بس که «علی» مولود کعبه بود و چشم نگشود جز به روی  پیامبر اکرم حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم). او اولین لبیک گوی به ندای پیامبر اسلام بود، و سخن نگفت مگر به‌ راستی و درستی، و کاری نکرد جز به‌ حق و عدالت.[7]

امام «علی» همسر حضرت زهرا (سلام الله علیها) دخت عالی مقام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است که پدرش او را بانوی بانوان جهان نامید [8]و بقای نام و دودمان پیغمبر و بلکه اساس قرآن و اسلام که به وسیله امام حسن و امام حسین و فرزندان آن ها که در جهان پایدار است، به وجود علی (علیه السلام) بستگی دارد؛ و به عبارت دیگر «علی» پدر فرزندان پیغمبر و حافظ و نگهبان کتاب و سنت آن حضرت است.

در کدام جنگ سراغ دارید که علی پشت به جنگ کرده و روی از دشمن برتافته باشد؟ در چه واقعه ای دیده اید که «علی» بوده است و بزرگترین مسئولیت ها را به عهده نگرفته است؟

سخن گفتن در خصوص زندگانی نخستین امام بسیار مشکل است؛ زیرا او شخصیتی است جهانی و دارای ابعاد و صفاتی متضاد که وی را از همگان برتر نموده است. از نظر اعتقادی تنها شیعه معتقد است امام علی (علیه السلام)، خلیفه و جانشین بلافصل رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) است، ولی در مجموع علی (علیه السلام)، اختصاص به شیعه یا سنی و مسلم یا کافر ندارد و هر کس از هر ملت و نژاد و اهل هر زمان و مکان و دارای هر زبانی و موقعیتی که باشد، سر تعظیم بر درگاه علوی فرود می ‌آورد.

ابعاد گوناگون فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام)

فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام) میان دوست و دشمن مشهور است و سخنان آن حضرت دریایی است بی پایان که با لحن هیچ کس قابل قیاس نیست و غیر او نمی تواند چنین سخن بگوید.

در شان علی آیه بسیار آمد

یا رب که شنید و که خبر دار آمد

آن کس که شنید و دید مقدار علی

چون حرف مقطعات ستار آمد[9]

هیچ گونه جای تردید نیست که ما نمی توانیم شخصیت و فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام) را، مانند شخصیت های یک بعدی تاریخ نشان بدهیم و کتابش (نهج البلاغه) را هم به عنوان کتابی که یک شخصیت یک بعدی از خود به یادگار گذاشته است، تلقی نماییم.

ما با انسانی سر و کار داریم که هدف اعلایی برای زندگی دارد، زمامداری که عادل مطلق است، دارای معرفتی در حد اعلی، وابستگی به مبادی عالی هستی، وابستگی مستقیم به خدا، تقوی و فضیلت در حد اعلی، پاکی گفتار و کردار و اندیشه و نیت پاک و ده ها امتیازات از این قبیل که در حضرت به اتفاق تمام تواریخ ثبت شده است، قابل توضیح و تفسیر با مفاهیم و ارزش‌های معمولی نمی باشد؛ زیرا برای آن جامعه و یا افرادی که زندگی آن ها جز امور مادی چیز دیگری نیست، تشخیص عناصر شخصیت و امتیازات علی (علیه السلام) و کتابتش، خیالاتی بیش نیست.[10]

امیرالمومنین علی (علیه السلام) از آن بسیار افرادی نبود که در سخن از حق دم می زنند، ولی در عمل از آن سرپیچی می کنند؛[11] زیرا حق، در مقام سخن گسترده ترین پهنا را داراست ولی در مقام اجرا و عمل بدان در تنگنایی بی مانند است؛[12] یعنی در مقام سخن، به آسانی می توان حق و عدل را ستود و از آن دم زد، ولی عمل کردن بدان، بسیار دشوار و مشکل است.

امیرالمومنین علی (علیه السلام) در برابر ستم کاران چونان تندری می غرد و برای مظلومان پناهی استوار و امیدبخش است. امیرالمومنین علی (علیه السلام) حریم مقدس عدالت است و با انسانیتی والا و شمشیر و خطابه، حریم آن را پاس می دارد.

سرزمین هایی را که ستم بر آن ها غلبه یافته و مکان هایی که کابوس فقر بر آن ها چیره شده است، چه کسی می تواند نجات دهد جز نهج البلاغه که برنامه حاکمیتی عادل است که بنیاد ستم را در هر مکان و زمان، از ریشه برمی آورد».[13]

امیرالمومنین علی (علیه السلام) به پاسدارانش توصیه می کرد: «بر توباد که عدالت را درباره دوست و دشمن اجرا کنی».[14]

امیرالمومنین علی (علیه السلام) این رویکرد را از قرآن آموخت که: «وَ لَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا؛[15] مبادا دشمنی با گروهی سبب شود، عدالت را ترک کنید».

همچنین قرآن کریم می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامينَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلَّهِ وَ لَوْ عَلي‏ أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبينَ إِنْ يَکُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقيراً فَاللَّهُ أَوْلي‏ بِهِما فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوي‏ أَنْ تَعْدِلُوا وَ إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبيراً؛[16]

ای کسانی که ایمان آورده اید! در همه امورتان به کمال و دوام قیام کننده به عدل و گواهی دهنده برای خدا باشید هر چند به زیان خودتان یا پدر و مادر یا نزدیکانتان باشد، اگر هر یک از طرفین دعوا توانگر یا فقیر باشد شما به لحاظ حال آنها بر خلاف واقع گواهی ندهید، زیرا خداوند به رعایت حال آنها سزاوارتر است ، پس پیروی از هوای نفس نکنید تا از حق عدول نمایید. و اگر زبان به سوی باطل پیچید یا از گواهی روی برتابید همانا خداوند همواره به آنچه عمل می کنید آگاه است.

جلوه های عدالت علوی عبارت است از برابری در بهره برداری از بیت المال و امتیازهای عمومی، مراقبت و بازرسی مداوم از اجرای عدالت توسط کارگزارانش، تساوی همگان در برابر قانون.[17]

من چه بگویم درباره مردی که فضائل او را دشمنانش از راه کینه جویی و حسد انکار کردند، و دوستانش از ترس و بیم پنهان داشتند. باز از این میان آنقدر فضلیت های وی انتشار یافت که خاور و باختر را فرا گرفت.[18]

فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام) در نگاه اندیشمندان

اندیشمندان و عالمان، ادیبان و سخنوران، فصحا و بلغا، عابدان و زاهدان، مسکینان و توانمندان، ورزشکاران و همه و همه هر یک در جهتی خاص، امیرالمومنین علی (علیه السلام) را مقتدای خود می دانند و در قالب نظم یا نثر، به عربی یا فارسی و زبان های دیگر مقام او را ستوده اند.

علامه طباطبایی درباره فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام) در نگاه اندیشمندان می نویسد: «بحث هایی که درباره شخصیت امیرالمومنین علی (علیه السلام) انجام گرفته و کتاب هایی که پیروان مذاهب و سایر کنجکاوان در این باره نوشته اند، درباره هیچ یک از شخصیت های تاریخ اتفاق نیفتاده است.»

مرحوم سیدهاشم حسینی موسوی بحرانی در کتاب تفسیر برهان مجموع آیاتی که تفسیر و تاویل به امیرالمومنین علی (علیه السلام) برشمرده، بالغ بر 1124 آیه و مجموع روایات ذیل آنها حدود 3000 روایت است. مرحوم بحرانی آیات و روایات مذکور در تفسیر برهان را در کتاب (اللوامع النورانیه فی اسماء علی (علیه السلام) و اهل‌بیته القرآنیه) [19]جمع‌آوری کرده و حدود 1154 اسم برای امیرالمومنین علی (علیه السلام) و ائمه بعد از او در قرآن می نمایاند.

خواجه نصیرالدین طوسی، ریاضی دان و فیلسوف بزرگ اسلامی، در کتاب تجرید الاعتقاد از فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام) این چنین یاد می کند:

«علی (علیه السلام) داناتر از همگان بود. او حدسی نیرومند داشت و همیشه همراه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بود. بخشش او از همه افزون بود و پس از پیغمبر پارساترین و فرزانه ترین مردم به شمار می آمد. ایمانش بر همه مقدم و سخنش از همه فصیح تر و اندیشه اش از همه محکم تر بود. او سرچشمه فیاضی بود که دانشمندان دانش های خود را به او استناد می دادند».[20]

میخاییل نعیمه، دانشمند مسیحی عرب، معتقد است: «هیچ مورخ و نویسنده ای هر اندازه هم از نبوغ و رادمردی ویژه برخوردار بوده باشد، نمی تواند قیافه کاملی از انسان بزرگی مانند پیشوا علی علیه السلام را در مجموعه ای که دارای هزار صفحه باشد، ترسیم نماید و دورانی پر از رویدادهای بزرگ مانند دوران او را توضیح بدهد».[21]

فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام) از زبان اهل سنت

در منابع اهل سنت فضایل بیشماری درباره حضرت وجود دارد هر چند در تاریخ بوده اند کسانی که دست به انکار این فضائل زده اند، اما فضائل حضرت موضوعی نیست که بتوان آن را انکار کرد.

احمد بن شعیب نسائی، معروف به امام نسائی که صاحب یکی از صحاح سته می باشد، نویسنده کتاب خصائص امیرالمومنین علی بن ابی طالب (علیه السلام) می باشد. او در این کتاب، به نقل 178 روایت در فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام) پرداخته است. خوارزمی از قول او نقل می کند که در فضیلت هیچ یک از یاران رسول خدا (صلی الله علیه و آاله و سلم) به اندازه علی (علیه السلام) روایت وجود ندارد.[22]

احمد بن حنبل شیبانی معروف به «ابن حنبل» می گوید: «درباره هیچ یک از صحابه رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) به اندازه علی بن ابی طالب (علیه السلام) فضایل نقل نشده است».[23] برای مطالعه بیشتر پیرامون فضئل امیرالمومنین علی (علیه السلام) می توانید مقاله فضائل امام علی (علیه السلام) در منابع اهل سنت را مطالعه فرمایید.

امیرالمومنین علی (علیه السلام) و شاهکار نهج البلاغه

نهج البلاغه به جهت اهمیت محتوایی و زبانی مورد استقبال فراوان عالمان شیعه و اهل سنت قرار گرفت و بدان شرح ها، حاشیه ها و تعلیق ها زده اند. نهج البلاغه، پرتوی درخشان از هدایت قرآن است که به ابعاد گوناگون سعادت آدمی پرداخته است.

به طور کلی محتوای نهج البلاغه، مشتمل بر تفسیر قرآن و احادیث نبوی و بیان معارف اسلامی است، در یکصدوبیست و دو مورد به آیات قرآن و در سی وهشت مورد به احادیث نبوی استناد شده و در یازده مورد آیات، تفسیر و در نودوشش مورد کتاب خدا وصف شده است.

نهج البلاغه کلام خالق نیست اما برتر از کلام مخلوق است، و مطالب آن اگر درست و کامل روشن شود سراسر حقیقت و درستی است و در آن هیچ اشتباه راه ندارد و به همین جهت است که در میان شیعیان به (اخ القرآن) برادر قرآن نامیده شده است.

با این تفاوت که قرآن مجید کلام الله صامت و امیرالمومنین علی (علیه السلام) کلام الله ناطق است و انسان ها را به سوی نیک بختی و سعادت و عروج به کمالات انسانیت تا به سر منزل مقصود می رساند.

بسیاری از فصول این کتاب داخل در معجزات محمدیه است و مشتمل بر اخبار به غیب می باشد و از قوه بشریه خارج است که این گونه حقایق را در قالب الفاظ درآورد.

«نهج البلاغه» کتابی است که پس از کتاب آسمانی بهترین و عالی ترین و مشهورترین کتاب دنیا و آفتاب عالم تابی است که در آسمان وسیع علم پرتو افکن است و کتابی است که مورد اعجاب دوست و دشمن حتی بیگانگان اسلام قرار گرفته است.

نتیجه گیری

فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام) توسط دوست و دشمن، مسلمان و غیرمسلمان بیان شده است. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام) را مایه سعادت انسان ها در آخرت دانسته و دلیل خلق جهنم را نیز دشمنی با ایشان می دانند. شیخ طوسی، دانش ایشان را سرچشمه همه علوم می داند و احمد بن حنبل فضائل او را بی نظیر معرفی می کند.

فضائل امیرالمومنین علی (علیه السلام) در ارتباط خویشاوندی با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) منحصر نمی شود؛ بلکه ایشان به دلیل اینکه اولین نفری هستند که به رسول خدا (ص) ایمان آورده اند، ایمانشان از هر کسی قوی تر و یقینشان از هر مسلمانی عمیق تر است. پس فضائل ایشان نیز بی مانند و بی نظیر خواهد بود.

پی نوشت ها

[1] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 40، ص 26.

[2] همان، ج 39، ص 266.

[3] همان، ص 267.

[4] نسا/59

[5] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 65، ص 7.

[6] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 7، ص 332.

[7] شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج6، باب6، ح19.

[8] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۷۹ و۴۲۰.

[9] محقق دوانی، متوفای 908 ق.

[10] علامه جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، مقدمه کتاب، ص 3.

[11] آمدی، شرح غرر الحکم، ج 6، ص 62.

[12] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه 216.

[13] جرداق، صوت العدالة الانسانیة، ج 5، ص 1185، به نقل از الحیاة، ج 5، ص 258.

[14] آمدی، شرح غرر الحکم، ج 4، ص 294.

[15] مائده/ 8.

[16] نسا/135.

[17] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه 126 و 27 و 215.

[18] جمعی از دبیران مشهد، حساس ترین فراز تاریخ یا داستان غدیر، ص 284.

[19] ر.ک: عمادزاده، اللوامع النورانیة فی اسماء علی و اهل بیته القرآنیة، ص 120.

[20] مقیمی، فاتح خیبر، ص101.

[21] علامه جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج 1، ص 174-175

[22] خوارزمی، المناقب، ص 12.

[23] ابن حجر عسقلانی، الاصابه، ج 4، ص 464.

منبع

عرب زاده، ابوالفضل، نسخه نفیس عهدنامه مالک اشتر موجود در کتابخانه مدرسه آیت الله گلپایگانی (رحمه‌الله)، 16/12/1391، مطابق با 23 ربیع الثانی 1434.