مرتبه والای علمی عرفانی حضرت علی (ع) به حدی رفیع است که ظرفیت محدود علم انسان از درک و فهم آن عاجز است. در پی آشنایی مختصر با مقام علم امام علی (ع)، ابتدا به مروری بر گفتار پیامبر خدا (ص) در ارتباط با علم امام علی (ع) پرداخته و سپس سخنان امیرمومنان علی (ع) در تعریف و تبیین پایگاه علمی خود بیان می گردد.

مقام علم امام علی (ع) در کلام رسول خدا (ص)

1. «أَنَا خِزَانَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ مِفْتَاحُهُ فَمَنْ أَرَادَ الْخِزَانَةَ فَلْيَأْتِ الْمِفْتَاحَ»؛[1]

امام علی بن موسی الرضا (ع) به نقل از پدرانش از امام محمد باقر (ع) و ایشان به روایت جابر انصاری فرمود: جابر گفت: از پیامبر خدا (ص) شنیدم که آن حضرت (ص) فرمودند: من گنجینه دانش و علی (ع) کلید آن است، پس هر کس دستیابی به گنجینه را می خواهد، باید کلید آن را دریابد.

2. «أَنَا دَارُ الْحِكْمَةِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا، فَمَنْ أَرَادَ الْحِكْمَةَ فَلْيَأْتِ الْبَابَ»؛[2]

ابن عباس می گوید که رسول خدا (ص) فرمودند: من خانه حکمت را مانندم و علی در آن خانه است. پس هر کس که می خواهد به خانه حکمت درآید، باید از در آن خانه وارد شود.

3. «عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ أَعْلَمُ أُمَّتِي وَ أَقْضَاهُمْ فِيمَا اِخْتَلَفُوا فِيهِ مِنْ بَعْدِي»؛[3]

ابن عباس می گوید که رسول خدا (ص) فرمودند: علی بن ابی طالب (ع) داناترین افراد امت من و شایسته ترین آن ها به داوری در اموری تست که پس از من در آن اختلاف نظر دارید.

4. «عَلِيٌّ عُلِّمَ عِلْماً عَلَّمَهُ رَسُولُ اللَّهِ وَ رَسُولُ اللَّهِ عَلَّمَهُ اللَّهُ فَعِلْمُ النَّبِيِّ مِنْ عِلْمِ اللَّهِ وَ عِلْمُ عَلِيٍّ مِنْ عِلْمِ النَّبِيِّ وَ عِلْمِي مِنْ عِلْمِ عَلِيٍّ وَ مَا عِلْمِي وَ عِلْمُ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ فِي عِلْمِ عَلِيٍّ إِلاَّ كَقَطْرَةٍ فِي سَبْعَةِ أَبْحُرٍ»؛[4]

ابن عباس می گوید: «علی (ع) از دانشی بهره مند بود که پیامبر خدا (ص) به او آموخته و پیامبر خدا (ص) را پروردگار تعلیم فرموده بود. بنابراین علم رسول الله (ص) از علم خدا و علم علی (ع) از علم رسول الله (ص) و دانش من از علم علی (ع) است و دانش من و یاران محمد (ص) در برابر علم و دانش امام علی (ع) چیزی نیست، جز قطره ای از هفت دریا».

5. «إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَرَضَ الْعِلْمَ عَنْ سِتَّةِ أَجْزَاءٍ فَأَعْطَى عَلِيّاً عَلَيْهِ السَّلاَمُ مِنْهُ خَمْسَةَ أَجْزَاءٍ وَ لَهُ سَهْمٌ فِي الْجُزْءِ الْآخِرِ مَعَ النَّاسِ»؛[5]

ابوبصیر گوید که پیامبر خدا (ص) فرمود: همانا پروردگار متعال علم را به شش بخش مقرر فرموده، پنج قسمت از آن را به علی (ع) بخشیده و آن حضرت (ع) را در جزء ششم نیز با همه مردم سهیم کرده است.

6. «هذا أميرُ البَرَرَةِ، قاتِلُ الفَجَرةِ، مَنصورٌ مَن نَصَرَهُ، مَخذولٌ مَن خَذَلَهُ، ثُمَّ مَدَّ بِها صَوتَهُ. فقال: أنا مدينة العلم و عليّ بابها، فمن أراد العلم فليأت الباب»؛[6]

جابر بن عبدالله می گوید: پیامبر اکرم (ص) بازوی علی (ع) را گرفت و فرمود: این مرد امیر نیکوکاران و کشنده کافران است، هر کس که او را یاری کند، نصرت و یاری می شود و هر کس وی را تنها گذارد، خوار و ذلیل می شود و آنگاه فرمود: من شهر دانشم و علی در آن شهر است، پس هر کس که جویای علم است، باید که از در آن وارد شود.

علم امام علی (ع) سرچشمه دانش و معرفت

پس از رحلت جانسوز رسول الله (ص) حوادث تلخ و شومی، مانند پاره های شب سیاه، آسمان اسلام و حیات امام علی (ع) را فرا گرفت و خلافت رسول الله (ص) و زعامت امت اسلامی را دستخوش خواهش های نفسانی، آرمان ها و آرزوهای شیفتگان قدرت و حکومت و دست پروردگان توطئه و وسوسه های شوم شیطان کرد.

امام علی (ع) در بیان شخصیت ملکوتی و مقام رفیع ایمانی و علم خود فرمود:

«أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا فُلَانٌ [ابْنُ أَبِي قُحَافَةَ] وَ إِنَّهُ لَيَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّي مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحَى، يَنْحَدِرُ عَنِّي السَّيْلُ وَ لَا يَرْقَى إِلَيَّ الطَّيْرُ، فَسَدَلْتُ دُونَهَا ثَوْباً وَ طَوَيْتُ عَنْهَا كَشْحاً وَ طَفِقْتُ أَرْتَئِي بَيْنَ أَنْ أَصُولَ بِيَدٍ جَذَّاءَ أَوْ أَصْبِرَ عَلَى طَخْيَةٍ عَمْيَاءَ، يَهْرَمُ فِيهَا الْكَبِيرُ وَ يَشِيبُ فِيهَا الصَّغِيرُ وَ يَكْدَحُ فِيهَا مُؤْمِنٌ حَتَّى يَلْقَى رَبَّهُ، فَرَأَيْتُ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَى هَاتَا أَحْجَى فَصَبَرْتُ وَ فِي الْعَيْنِ قَذًى وَ فِي الْحَلْقِ شَجًا، أَرَى تُرَاثِي نَهْباً»؛[7]

«هان، به خدا سوگند که پسر ابی قحافه جامه خلافت را به تن کرد، در حالی که نیک می دانست من در رابطه با خلافت مانند قطب میانه آسیا هستم. سیل دانش و معرفت از سرچشمه وجود من فرومی ریزد و پرده اندیشه و خیال به اوج رفعت من نمی رسد. با این حال جامه خلافت را رها کرده، پهلو از آن تهی کردم.

در این فکر بودم که آیا با دست بریده حمله کنم، یا بر ظلمت کوری مردم شکیبا باشم؟ شرایطی پیش آمد که سالمندان را فرسوده و ناتوان، جوانان را پژمرده و پیر می ساخت و مومن در چنین شرایطی رنج می برد، تا مرگ او فرامی رسید».

علم امام علی (ع) و ظرفیتهای محدود انسان

امام علی (ع) طی بیانات گرم و دلنشینی که با یکی از یاران صادق و با وفای خود کمیل بن زیاد ایراد فرموده، درباره علم خود و پایگاه رفیع آگاهی و عرفان خویش می فرماید:

«يَا كُمَيْلَ بْنَ زِيَادٍ … هَا إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً جَمّاً -وَ أَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ- لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً؛ بَلَى [أُصِيبُ] أَصَبْتُ لَقِناً غَيْرَ مَأْمُونٍ عَلَيْهِ، مُسْتَعْمِلًا آلَةَ الدِّينِ لِلدُّنْيَا وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ بِحُجَجِهِ عَلَى أَوْلِيَائِهِ؛ أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَةِ الْحَقِّ، لَا بَصِيرَةَ لَهُ فِي أَحْنَائِهِ.

يَنْقَدِحُ الشَّكُّ فِي قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَةٍ، أَلَا لَا ذَا وَ لَا ذَاكَ؛ أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّةِ سَلِسَ الْقِيَادِ لِلشَّهْوَةِ أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الِادِّخَارِ؛ لَيْسَا مِنْ رُعَاةِ الدِّينِ فِي شَيْءٍ، أَقْرَبُ شَيْءٍ شَبَهاً بِهِمَا الْأَنْعَامُ السَّائِمَةُ؛ كَذَلِكَ يَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِيهِ»؛[8]

«ای کمیل! بدان که در اینجا (و به سینه خود اشاره فرمود) دانشی است انباشته، اگر فراگیرانی برای آن می یافتم. آری! یافتم آن را که تیز دریافت بود، لیکن امین نمی نمود، با دین دنیا می اندوخت و به نعمت خدا بر بندگانش برتری می جست و به حجت علم بر دوستان خدا بزرگی می فروخت.

یا کسی که پیرو خدایان دانش است، اما در شناختن نکته های باریک آن او را نه بینش است. چون نخستین شبهه که در دل وی راه یابد درماند و راه زدودن آن را یافتن نتواند. بدان که برای فراگرفتن دانشی چنان، نه این درخور است و نه آن.

یا کسی که سخت در پی لذت است و رام شهوت راندن یا شیفته فراهم آوردن است و مالی را بر مال نهادن. هیچ یک از اینان اندک پاسداری دین را نتواند و بیشتر به چارپای چرنده ماند. مرگ دانش این است و مردن خداوندان آن چنین».

علم امام علی (ع) به فتنه ها و توطئه ها

امیر موحدان پارسا و سرور آزادگان با اخلاص امام علی (ع) در ارتباط با فتنه ها و توطئه هایی که پس از رحلت رسول الله (ص)، به منظور نابودی اسلام و نابودی و اضمحلال امت اسلام طرح و اجراء شد، با بیانی سرشار از حکمت و کلامی برخاسته از آگاهی و درایت می فرماید:

«أَيُّهَا النَّاسُ فَإِنِّي فَقَأْتُ عَيْنَ الْفِتْنَةِ وَ لَمْ يَكُنْ لِيَجْتَرِئَ عَلَيْهَا أَحَدٌ غَيْرِي بَعْدَ أَنْ مَاجَ غَيْهَبُهَا وَ اشْتَدَّ كَلَبُهَا؛ فَاسْأَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي، فَوَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَا [تَسْأَلُونَنِي] تَسْأَلُونِي عَنْ شَيْءٍ فِيمَا بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ السَّاعَةِ وَ لَا عَنْ فِئَةٍ تَهْدِي مِائَةً وَ تُضِلُّ مِائَةً إِلَّا أَنْبَأْتُكُمْ بِنَاعِقِهَا وَ قَائِدِهَا وَ سَائِقِهَا وَ مُنَاخِ رِكَابِهَا وَ مَحَطِّ رِحَالِهَا وَ مَنْ يُقْتَلُ مِنْ أَهْلِهَا قَتْلًا وَ مَنْ يَمُوتُ مِنْهُمْ مَوْتاً.

وَ لَوْ قَدْ فَقَدْتُمُونِي وَ نَزَلَتْ بِكُمْ كَرَائِهُ الْأُمُورِ وَ حَوَازِبُ الْخُطُوبِ، لَأَطْرَقَ كَثِيرٌ مِنَ السَّائِلِينَ وَ فَشِلَ كَثِيرٌ مِنَ الْمَسْئُولِينَ، وَ ذَلِكَ إِذَا قَلَّصَتْ حَرْبُكُمْ وَ شَمَّرَتْ عَنْ سَاقٍ وَ [كَانَتِ] ضَاقَتِ الدُّنْيَا عَلَيْكُمْ ضِيقاً، تَسْتَطِيلُونَ مَعَهُ أَيَّامَ الْبَلَاءِ عَلَيْكُمْ، حَتَّى يَفْتَحَ اللَّهُ لِبَقِيَّةِ الْأَبْرَارِ مِنْكُمْ»؛[9]

«ای مردم! من چشم فتنه و آشوب را کور کردم و غیر از من کسی را یارای دفع آن نبود و این هنگامی بود که تاریکی فتنه فراگیر و سختی آن افزون شده بود. بنابراین پیش از آن که مرا از دست بدهید، هر سئوالی که دارید از من بپرسید. سوگند به کسی که جان من در دست اوست، از حال تا قیامت چیزی از من درباره آن گروه که صد تن را هدایت کنند و صد نفر را گمراه، نمی پرسید.

مگر آن که به شما خبر می دهم از فرا خواننده و جلودار و راننده آن گروه و از جای فرود آمدن و بار انداز آنان و از هر یک از آن ها که کشته می شود و یا می میرد و هرگاه که مرا از دست بدهید و حوادث ناگوار و کارهای دشوار برای شما پیش آید، بسیاری از پرسشگران سر در گریبان فرومی برند و بسیاری از پاسخ دهندگان ترسو و ناتوان باشند و این هنگامی است که آتش در میان شما زبانه کشیده و شعله ور شود، جهان برای شما تنگ و کوچک شده و روزهای بلا و سختی شما به درازا کشد، تا هنگامی که خدا نیکان شما را پیروز گرداند».

علم امام علی (ع) به حوادث آینده اسلام

امیرمومنان (ع) در رابطه با علم خود و آگاهی خود از حقایق امور و آشنایی و آگاهی خویش از حوادث آینده ای که در تاریخ اسلام پیش آمد خواهد کرد، با قاطعیت و صراحت کامل می فرماید:

«وَ اللَّهِ لَوْ شِئْتُ أَنْ أُخْبِرَ كُلَّ رَجُلٍ مِنْكُمْ بِمَخْرَجِهِ وَ مَوْلِجِهِ وَ جَمِيعِ شَأْنِهِ لَفَعَلْتُ، وَ لَكِنْ أَخَافُ أَنْ تَكْفُرُوا فِيَّ بِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله)؛ أَلَا وَ إِنِّي مُفْضِيهِ إِلَى الْخَاصَّةِ مِمَّنْ يُؤْمَنُ ذَلِكَ مِنْهُ. وَ الَّذِي بَعَثَهُ بِالْحَقِّ وَ اصْطَفَاهُ عَلَى الْخَلْقِ، مَا أَنْطِقُ إِلَّا صَادِقاً، وَ قَدْ عَهِدَ إِلَيَّ بِذَلِكَ كُلِّهِ وَ بِمَهْلِكِ مَنْ يَهْلِكُ وَ مَنْجَى مَنْ يَنْجُو وَ مَآلِ هَذَا الْأَمْرِ، وَ مَا أَبْقَى شَيْئاً يَمُرُّ عَلَى رَأْسِي إِلَّا أَفْرَغَهُ فِي أُذُنَيَّ وَ أَفْضَى بِهِ إِلَيَّ»؛[10]

«به خدا سوگند، اگر بخواهم به هر یک از شما خبر بدهم که از کجا آمده، به کجا می رود و همه ویژگی های او را بیان کنم، به اینکار توانایم. ولی از آن می ترسم که درباره من چنان بیندیشید که باعث شود نسبت به پیامبر اکرم (ص) کافر شوید. آگاه باشید که من این اسرار را به افراد خاصی (اصحاب سر) که به آن ها اعتماد دارم، می گویم.

سوگند به پروردگاری که پیامبر خود (ص) را به حق و راستی برانگیخت و او را به پیامبری بندگانش برگزیده، سخنی جز به راستی نگویم. پیامبر اکرم (ص) همه این خبرها، تباهی تباهکاری و رهایی رستگار و پایان این امر (خلافت رسول الله (ص)) را به من خبر داده است و از آنچه سرانجام به سر من می آید، مطلبی را فروگذار نکرده، مگر این که آن را در دو گوش من فروکرده و به من گفته است».

علم امام علی (ع) به امور غیبی عالم

ظرفیت علم امام علی (ع) همانند شخصیت آن بزرگوار بی نهایت است و بر همین اساس، آگاهی آن حضرت (ع) از حقایق امور و اشیاء و اطلاع ایشان نسبت به حوادث آینده حد و مرزی ندارد. ولی از آنجا که گنجایش علمی و ظرفیت وجودی انسان ها محدود است، امام (ع) نمی تواند شخصیت علمی و مقام عرفان و آگاهی خود را برای مردم بیان و اظهار کند. درباره علم خود با صراحت و صداقت کامل می فرماید:

«وَ لَوْ تَعْلَمُونَ مَا أَعْلَمُ مِمَّا طُوِيَ عَنْكُمْ غَيْبُهُ، إذاً لَخَرَجْتُمْ إِلَى الصُّعُدَاتِ تَبْكُونَ عَلَى أَعْمَالِكُمْ وَ تَلْتَدِمُونَ عَلَى أَنْفُسِكُمْ وَ لَتَرَكْتُمْ أَمْوَالَكُمْ لَا حَارِسَ لَهَا وَ لَا خَالِفَ عَلَيْهَا وَ لَهَمَّتْ كُلَّ امْرِئٍ مِنْكُمْ نَفْسُهُ لَا يَلْتَفِتُ إِلَى غَيْرِهَا، وَ لَكِنَّكُمْ نَسِيتُمْ مَا ذُكِّرْتُمْ وَ أَمِنْتُمْ مَا حُذِّرْتُمْ، فَتَاهَ عَنْكُمْ رَأْيُكُمْ وَ تَشَتَّتَ عَلَيْكُمْ أَمْرُكُمْ … أَمَا وَ اللَّهِ لَيُسَلَّطَنَّ عَلَيْكُمْ غُلَامُ ثَقِيفٍ، الذَّيَّالُ الْمَيَّالُ، يَأْكُلُ خَضِرَتَكُمْ وَ يُذِيبُ شَحْمَتَكُمْ؛ إِيهٍ أَبَا وَذَحَةَ»؛[11]

«اگر آنچه را که من از غیب می دانم و بر شما پنهان است، بدانید، هر آینه سر به بیابان ها می گذارید، برکردار خویش گریه می کنید، مانند زنان فرزند مرده بر سر و سینه خود می کوبید و سرمایه و ثروت خود را بی نگهبان رها می کنید. و هر یک از شما چنان به خود گرفتار شود که به دیگری نپردازد. دریغا که هر پند و اندرزی به شما می دهند، فراموش می کنید و از آنچه شما را باز می دارند ایمن می شوید. رأی و اندیشه شما سردرگم و کار شما پراکنده و پریشان شده است …

به خدا سوگند، پسری از بنی ثقیف بر شما چیره و حاکم خواهد شد که از فراوانی تکبر جامه خویش بر زمین می کشد و از حقیقت روی گردان است. او سرسبزی شما را می خورد (ثروت و آبرو) و چربی های شما را آب می کند، (از شدت ظلم و ستم او رنجور و لاغر می شوید) پس بیاور آنچه داری، ای اباوذحه».

علم امام علی (ع) به عوالم ملک و ملکوت

علم امام علی (ع) محدود به زمین و اهل آن نیست، بلکه حوزه آگاهی و علم امام علی (ع) همه عوالم ملک و ملکوت را شامل می شود و این موهبتی است الهی که حق تعالی به برگزیدگان خود که عهده دار امامت و هدایت آفریدگان او می باشند، عنایت کرده است. در این رابطه امام علی (ع) می فرماید:

«أَيُّهَا النَّاسُ سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي، فَلَأَنَا بِطُرُقِ السَّمَاءِ أَعْلَمُ مِنِّي بِطُرُقِ الْأَرْضِ، قَبْلَ أَنْ تَشْغَرَ بِرِجْلِهَا فِتْنَةٌ تَطَأُ فِي خِطَامِهَا وَ تَذْهَبُ بِأَحْلَامِ قَوْمِهَا»؛[12]

«ای مردم! پیش از آن که مرا از دست بدهید، هر پرسشی دارید از من بپرسید. چرا که من به راه های آسمان از راه های زمین داناترم. ای مردم! پیش از آن که توسن فتنه پای اندازد و مهار گسیخته گام بردارد و خردمندان را پریشان سازد، از من بپرسید».

هنگامی که ابوسفیان ابن حرب و عباس ابن عبدالمطلب پس از رحلت پیامبر (ص) به قصد بیعت نزد امام (ع) شرفیاب شدند، آن بزرگوار خطاب به ایشان فرمود:

«بَلِ انْدَمَجْتُ عَلَى مَكْنُونِ عِلْمٍ لَوْ بُحْتُ بِهِ لَاضْطَرَبْتُمْ اضْطِرَابَ الْأَرْشِيَةِ فِي الطَّوِيِّ الْبَعِيدَة»؛[13]

«سکوت من به دلیل این است که در علمی پنهان از شما فرو رفته ام، اگر آنچه را می دانم آشکار و بیان کنم، هر آینه شما مانند لرزش ریسمان در چاهی ژرف می لرزید».

نتیجه گیری

علم امام علی (ع) علم برگزیده ای است که هیچ قلمی توان توصیف آن را ندارد. این علم از سوی خداوند و پیامبر خدا (ص) به او عطا شده و تنها آن ها به اندازه او بر آن اشراف دارند. گستره علم امام علی (ع) شامل آگاهی از گذشته، حوادث فعلی و آینده است. ایشان به مسلمانان تذکر داده بودند که قبل از آنکه فرصت حضور ایشان در میان خود را از دست بدهند، از علم و دانش ایشان بهره مند شوند. اما متأسفانه، مسلمانان عصر امام (ع) نتوانستند از این گنجینه علمی به اندازه کافی استفاده کنند.

پی نوشت ها

[1] . مجلسی، بحارالانوار، ج40، ص201.

[2] . مجلسی، بحارالانوار، ج40، ص207.

[3] . مجلسی، بحارالانوار، ج40، ص143.

[4] . مجلسی، بحارالانوار، ج40، ص147.

[5] . مجلسی، بحارالانوار، ج40، ص143.

[6] . ابن مغازلی، مناقب، ص118.

[7] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 3.

[8] . شریف الرضی، نهج البلاغه، حکمت 147.

[9] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 93.

[10] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 175.

[11] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 116.

[12] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 189.

[13] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 5.

منابع

1. ابن مغازلی، علی بن محمد، مناقب على بن ابى طالب (ع)، بیروت، دار الأضواء، 1424ق.
2. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، دار الهجرة، 1414ق.
3. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحياء التراث العربی، 1403ق.

منبع مقاله | با اقتباس و ویرایش از:

حجازی، علاء الدین، تجلی امامت در نهج البلاغه، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1372. ص200-190.