حضرت علی (ع) در دوران حکومت خود، سیاست های مختلفی برای مقابله با جرم و ناهنجاری های موجود در جامعه اتخاذ نمود که الگوپذیر و قابل تکرار هستند. مقابله با جرم، ابعاد گوناگونی دارد که به اقداماتی پیش از وقوع جرم و پس از آن، و همچنین مبارزه با علل وقوع آن تقسیم می شود.

مطالعه مواضع و روش مبارزه امام با این ناهنجاری ها از آن جهت حائز اهمیت است که می تواند ملاک عمل موثری برای سیاست کشورهای اسلامی باشد. از این رو با رجوع به نهج البلاغه می توان اندیشه های این امام را در زمینه پیشگیری از وقوع جرم و روش های مقابله با آن به دست آورد.

در این مقاله، به بررسی علت هایی که موجب وقوع جرم شده و راهبردهای مقابله با آن از منظر نهج البلاغه خواهیم پرداخت.

مفهوم شناسی جرم

جرم در لغت به معنای گناه است[1] و در اصطلاح عبارتست از انجام دادن فعل یا گفتن قولی که شارع مقدس آنرا منع کرده است. به عبارت دیگر، افعال و اقوالی جرم تلقی می شوند که مغایر با احکام یا اوامر و نواهی باری تعالی باشند.[2]

امام خمینی (ره) نیز معتقدند: «هر کس یکی از واجبات را ترک کند و یا یکی از محرمات را انجام دهد به امام (ع) یا نائب اوست وی را به کیفر تعزیر برساند؛ به شرطی که فعل حرام از گناهان کبیره باشد».[3]

تعریف دیگر جرم عبارت است از هر فعل یا ترک فعلی که شارع مقدس به حرمت آن تصریح کرده است.[4] در ماده ی 2 قانون مجازات اسلامی در بیان اوصاف جرم آمده است: «هر فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد جرم تلقی می شود».

علل وقوع جرم در نهج البلاغه

عللی که برای وقوع جرم و جنایت در جامعه از منظر نهج البلاغه قابل استخراج هستند، به شرح زیر قابل تقسیم بندی می باشند.

1. فتنه و آسیب های آن

به نظر حضرت در نهج البلاغه، فتنه ها هنگامی که روی می آورند شبیه حق هستند و آنگاه که می روند و به پایان می رسند، حقیقت خود را می نمایانند و هوشیار می سازند. ناشناخته می آیند و شناخته شده می روند، هم چون گردباد می گردند و شهری را ویران می کنند و شهری را وا می گذارند.[5]

همچنین حضرت به حارث توصیه می کند که حق را بشناسد تا اینکه اهلش را بازشناسد و باطل را نیز بشناسد تا اینکه هر که را بدان سو برود بشناسد.[6]

از سخنان حضرت (ع) به دست می آید که هرگاه مرز حق و باطل در اذهان مردم و افکار عمومی دچار تزلزل گردد و اختلاط میان حق و باطل حاصل شود، بنای فتنه و وقوع جرم در جامعه پی ریزی می شود.

2. فقر، فساد و رانت های اجتماعی

فقر، فساد اقتصادی و رانت های اجتماعی از موجبات وقوع جرم است؛ لذا مقابله با آنها اهمیت به سزایی دارد. در شیوه حکومت امام (ع) توجه به مبارزه با فقر و فساد و رانت های اجتماعی جایگاه رفیعی را به خود اختصاص داده است. حضرت در این باره می فرماید:

«اگر این بیعت کنندگان نبودند و یاران حجت بر من تمام نمی کردند، و خدا علما را نفرموده بود تا ستمکار شکم باره را بر نتابند و به یاری گرسنگان ستمدیده بشتابند، رشته ی این کار (حکومت) را از دست می گذاشتم و پایانش را چون آغازش می انگاشتم».[7]

مقابله با رانت های اجتماعی و رعایت حقوق عمومی از سوی حضرت به ویژه در مورد نزدیکان خود، شاهکار حکومت مردم سالار علوی است. برخورد قاطعانه آن حضرت با برادرش عقیل شاهد آن است.

عقیل که درخواست یک من گندم از بیت المال را برای گذران امور زندگی فقیرانه خود داشت، با آهن گداخته برادر مواجه شد و چنان فریاد برآورد که بیمار از سنگینی درد به ناله افتد. حضرت به او فرمودند: «نوحه گران در سوگ تو بگریند، آیا از آهن پاره ای می نالی که انسانی به بازیچه آن گرم ساخته اما تو مرا به آتشی می کشانی که خدای جبارش به خشم گداخته است؟».[8]

بدین ترتیب می توان دریافت که فقر می تواند دریچه وقوع جرم و خیانت به بیت المال باشد؛ اگر آدمی نگهبان دل نباشد.

3. تجمل گرایی

تجمل گرایی به عنوان یکی از مهم ترین آسیب های جامعه اسلامی و یکی از علل مهم وقوع جرم در جوامع مطرح است. از دیدگاه امام علی (ع)، زندگی مادی و شخصی رهبران و مدیران باید به دور از تجمل و همانند زندگی مردم ضعیف باشد. در این صورت بینش صحیح و واقع گرایانه ای از جامعه پیدا کرده و تصمیمات و سیاست هایی اتخاذ می کنند که بتوانند رفاه اقتصادی نسبی را در جامعه ایجاد کنند در غیر این صورت جامعه بستری برای وقوع جرم خواهد شد.

وقتی که امام پس از جنگ بصره بر یکی از یاران خود به نام علاء بن زیاد وارد می شود و خانه ی بسیار بزرگ و مجلل او را می بیند، با تعجب فراوان از او می پرسد که تو با این خانه ی بزرگ در دنیا چه می کنی و می فرماید:

«خداوند بر پیشوایان حق و عدل واجب کرده که خود را با مردم ناتوان و بی بضاعت همسنگ کنند تا فقر و نداری انسان تنگدست را به اعتراض و طغیان نکشاند و نظام سیاسی را با بی ثباتی رو به رو نسازد».[9]

4. ظلم و ظلم پذیری

از نظر حضرت ظلم پذیری می تواند بنیان های نظام های سیاسی را با مخاطرات جدی مواجه کند. این امر باعث می شود تا روابط انسانی دچار آسیب شده و عدالت در ابعاد مختلف آن دچار نقصان شود. به همین دلیل در سبک مدیریتی امام، بر پرهیز از ستم و مقابله با ستمگران تأکید جدی شده است تا مبادا ظلم پذیری سبب وقوع جرم در سطح وسیعی از جامعه شود.

در این راستا می فرمایند: «اما بعد، همانا آنان (حاکمان ظالم) که پیش از شما بودند هلاک شدند. آنان حق مردم را ندادند و آنان را با رشوه خریدند و به راه باطلشان بردند و آنان نیز پیروی کردند».[10]

5. وجود نظام های سلطه محور

یکی دیگر از علل وقوع جرم، وجود نظام های سلطه محور هستند. امیرمومنان (ع) در خصوص مقابله با نظام سلطه محور توصیه می کنند: «قلب ها را با لباس رحم به زیردست، محبت و لطف به آنان بپوشان. نباید مثل حیوان درنده خوردن آنان را غنیمت دانست».[11]

امام علی (ع) معتقد است که ظلم و ستم حاکم، وقوع جرم و فساد و بی عدالتی را در جامعه افزایش داده و روابط مردم و حاکمان را نیز کاهش می دهد. از دیدگاه حضرت، مادامی که جامعه و نظام های سیاسی سلطه محور باشند و خود کامگی را پیشه خود سازند آن جامعه راه سعادت را طی نخواهد کرد.[12]

6. استفاده از قدرت و زور نسبت به گروه های سیاسی

امام (ع) مایل به جنگ با دشمن نبودند و اگر چاره ای جز مبارزه با دشمن نداشتند، آغازگر جنگ نمی شدند. حضرت به لشکریان خود در صفین پیش از روبرو شدن با دشمن نوشتند:

«پیش از اینکه با شما جنگ را آغاز کنند با آنها نجنگید، زیرا به لطف خدا شما دلیل دارید و بر حق هستید. هنگامی که به یاری خدا شکست آنان آغاز شد، فراری را نکشید، به کسی که تسلیم شده آسیب نرسانید، زخمی ها را نکشید، زنان را آزار ندهید هرچند به شما دشنام دهند و به رهبران شما بد بگویند».[13]

از دیدگاه حضرت (ع) باید از قبل شرایط روحی و روانی، اعتقادی، فرهنگی و اخلاقی در جامعه فراهم شود تا افراد با انگیزه ی درونی خود خواهان حق و حکومت اسلامی باشند و نمی توان با زور شمشیر افراد را مجبور به اطاعت کرد؛ زیرا در اینصورت با لجبازی آنان روبرو شده و وقوع جرم و جنایت دور از ذهن نخواهد بود.

7. سلب آزادی های عمومی

از جمله مهم ترین آسیب های منابع قدرت سیاسی، سلب آزادی های عمومی و رواج رفتارهای حقارت آمیز در نظام سیاسی است. حضرت (ع) همواره مردم را از رفتارهای حقارت آمیز در برابر زمامداران اسلامی که موجب سلب خود به خودی آزادی های عمومی می شود، بر حذر داشته اند.

حضرت می فرمایند: «و نباید برده و عبد دیگری شده در حالی که خداوند انسان را آزاد آفریده و قرار داده است».[14] در اینصورت، انسانی که از خود اختیاری ندارد، می تواند در دام انجام و وقوع جرم و جنایتی که مد نظر اربابان اوست بیفتد و راه فراری نیز نخواهد داشت.

حضرت علی (ع) در مقابل جدایی طلبان نیز اظهار داشتند: «همانا ناکثین عهد شکن به جهت نارضایتى از حکومت من به یکدیگر پیوستند، و من تا آنجا که براى وحدت اجتماعى شما احساس خطر نکنم صبر خواهم کرد، زیرا آنان اگر براى اجراى مقاصدشان فرصت پیدا کنند، نظام جامعه اسلامى متزلزل مى شود».[15]

راهبردهای مقابله با جرایم در نهج البلاغه

به جهت مقابله با وقوع جرم، جنایت و فساد در جامعه، حکومت باید راهبردهایی را در برنامه خود مد نظر بگیرد که این راهبردها از منظر نهج البلاغه به شرح زیر استخراج شده اند.

1. ایجاد زمینه های مشارکت مردم در عرصه های مختلف

ایجاد زمینه های مشارکت مردم در عرصه های اجتماعی و سیاسی فرهنگی، تأمین خواسته های مشروع مردم و دفاع از حقوق اساسی و عمومی مشروع شاخص زیر بنایی مردم گرایی را شکل می دهند. در اینصورت، با ورود مردم به عرصه های مختلف، زمینه های وقوع جرم و جنایت نیز بسیار کاهش می یابد.

حضرت در سخنی دیگر در خصوص حضور مردم در صحنه می فرماید: «و آن کس که از افکار و آراء گوناگون استقبال کند، صحیح را از خطا خوب شناسد».[16]

2. تحقق عدالت اجتماعی

وجود عدالت اجتماعی در جامعه در راهبردهای امام علی در جهت مقابله با وقوع جرم از اهمیت زیادی برخوردار است. وقتی عدالت در جامعه وجود دارد، همه می دانند که در صورت وقوع جرم، مقابله با آن به نحو احسن انجام خواهد گرفت و این خود عاملی بازدارند به حساب می آید.

از آن حضرت سوال کردند که آیا عدالت شریف تر است یا بخشندگی؟ در پاسخ اظهار داشتند: «که عدالت کارها را در جای خود قرار می دهد و بخشش آنها را از مسیرشان خارج می سازد. عدالت تدبیر کننده ای است به سود همگان و بخشش به سود خاصگان، بنابراین عدالت شریفتر و برتر است».[17]

3. ایجاد نظام سیاسی مردمی با پایبندی به اصول دینی

حکومت و نظام موظف است هم امکان سوال و استیضاح را فراهم آورد، هم نسبت به آن احساس مسئولیت کند و پاسخگو باشد. اصولا احساس پاسخگو بودن در مقابل مردم، حکومت ها را از ورود به کژراهه ها و غلطیدن در دیکتاتوری و استبداد و وقوع جرم و جنایت و ظلم باز می دارد.

این که جزو اصول اعتقادی ما مسلمانان، توجه به ضرورت پاسخ گویی از اعمال در روز جزاست و معتقدیم یک روز باید در درگاه الهی در قبال آن چه کرده ایم پاسخ گو باشیم و از همه ما سؤال خواهد شد، حکمتی دارد و آن این است که انسان را مسئول می سازد و انسانی که در برابر خداوند خود را مسئول و پاسخ گو إحساس کند، سعی در اصلاح رفتار و حرکت در مسیر صحیح خواهد کرد.[18]

در این باره حضرت می فرمایند: «اگر رعیت بر تو گمان ستم برد، عذر خواهی را آشکار با آنان در میان بگذار و با این کار آنان را از بدگمانی شان خارج ساز که بدین رفتار خود را به عدالت خوی و عادت می دهی و با عذری که می آوری، به آنچه می خواهی می رسی و آنان را نیز به حق استوار می سازی».[19]

از آن جا که قدرت سیاسی می تواند به فساد دیکتاتوری و استبداد از سوی حاکمان و وقوع جرم و جنایت توسط آنان بی انجامد، مسأله نظارت بر کار حکومت در زمره مهمترین مسائل و در عین حال پیچیده ترین أمور قرار گرفته است.

4. قانون و ترغیب به رعایت قوانین شرعی

وجود قانون و مقررات مختلف در کشور و رعایت قوانین شرعی در کنار آن ها، می تواند یکی از راهبردهای اساسی در کاهش وقوع جرم به حساب آید.

در این راستا امام علی (ع) اظهار می دارند:

«مردم به زمام دار نیک یا بد نیازمندند تا مومنان در سایه ی حکومت به کار مشغول و کافران هم بهره مند شوند و مردم در پناه استقرار حکومت زندگی کنند. به وسیله ی حکومت، بیت المال جمع آوری می گردد و به کمک آن می توان با جمع دشمنان مبارزه کرد. جاده ها امن و حق ضعیفان از نیرومندان گرفته می شود. نیکوکاران در رفاه و از دست بدکاران در امان هستند».[20]

پرواضح است که وجود حاکم و قوانین و مقررات محکم، می تواند راهبردی قدرتمند در برابر وقوع جرم و مقابله با آن باشد. افراد یک جامعه باید در رفتارشان حدودی را رعایت کنند تا همه بتوانند به نحو مطلوب از زندگی بهره های مادی و معنوی برگیرند. اگر قانون حاکم نباشد، وقوع جرم مورد انتظار خواهد بود و جامعه به هدف خود نخواهد رسید.

5. اعمال نظارت

در خصوص نظارت بر اعمال کارگزاران و عمال حکومت به جهت مقابله با وقوع جرم، به نظر امام (ع) اعمال آنها را باید زیر نظر گرفت و ناظرانی از افراد صادق و وفادار بر آنان گماشت؛ زیرا مراقبت پنهانی از اعمالشان آنها را وادار به رعایت امانت و مدارا با مردم می کند».[21]

نظارت، تنها جست و جو برای دستیابی به نقاط ضعف کارکنان سازمان نیست؛ بلکه در نظارت هم باید به دنبال نقاط قوت و توانایی های افراد بود و هم به دنبال نقاط ضعف و کاستی های آنان، زیرا شناخت نقاط مثبت و استعدادها و توانایی های افراد نقش به سزایی در بالا بردن کارایی سازمان و همچنین تقویت منابع قدرت سیاسی دارد.[22]

از دیدگاه امیرمومنان علی (ع) در نهج البلاغه، چنین استنباط می شود که انجام فعالیت های مختلف در نظام های سیاسی موفق نخواهد بود مگر آن که نظارت های لازم نسبت به آن صورت گیرد تا وقوع جرم و فساد در سازمان ها غیرممکن گردد. برای مطالعه بیشتر در این مورد، می توانید مقاله شیوه های نظارت در حکومت امام علی (علیه السلام) را مطالعه بفرمایید.

6. رابطه دو طرفه امام و امت

رابطه دوطرفه امام و امت و رعایت حقوق هر دو طرف، می تواند به عنوان یکی از راهبردهای مقابله با وقوع جرم اتخاذ گردد. امام (ع) می فرمایند: «خداوند سبحان، براى من، بر شما به جهت سرپرستى حکومت، حقّى قرار داده، و براى شما همانند حق من، حقّى تعیین فرموده است. پس حق گسترده تر از آن است که وصفش کنند، ولى به هنگام عمل تنگنایى بى مانند دارد حق اگر به سود کسى اجرا شود، ناگزیر به زیان او نیز روزى به کار رود، و چون به زیان کسى اجراء شود روزى به سود او نیز جریان خواهد داشت».[23]

بنابراین رعایت حقوق متقابل مردم و حاکمان زمینه ساز افزایش وحدت، شکل گیری قانون مداری و تقویت منابع قدرت سیاسی می شود؛ در نتجیه فساد و رانت و وقوع جرم و جنایت در جامعه کاهش پیدا می کند.

7. تقویت تکنیک های ارتباط دینی

یکی از تکنیک های ارتباط دینی، تقوا است. اهمیت این مهم در زندگی دنیوی و اخروی باعث شده است تا این امر به عنوان یکی از راهبردهای مقابله با وقوع جرم در نهج البلاغه شناخته شود.

امام علی (ع) بارها مکتب انبیا را راه علاج بیماری دل معرفی می کند و تقوا را سر لوحه ی همه آنها می شناساند و می فرمایند: «تقوای الهی داروی بیماری دل ها، روشنایی قلب ها و درمان درد بدن ها و اصلاح آلودگی سینه ها و پاک کننده پلیدی های ارواح و روشنایی بخش تاریکی چشم ها و امنیت در نا آرامی ها و روشن کننده تاریکی های شماست».[24]

بنابراین، تکنیک های ارتباط دینی از جمله تقوا، محبوبیت، اخلاص و … به عنوان یک پایگاه قدرت سیاسی، نقش عظیمی در زندگی علمی و اجتماعی بشر دارد و زمینه ساز حرکت به سوی کمال خواهد بود. همچنین اثر مهم این تکنیک ها کاهش میل انسان به جرم و جنایت و در نهایت دوری از وقوع جرم خواهد بود.

در این ارتباط امام علی (ع) می فرماید: «ای مالک! آداب و رسوم پسندیده ای را که پیشوایان این امت به آن عمل کرده اند و ملت اسلام با آن انس و الفت گرفته است و امور مردم به وسیله آنها اصلاح می گردد به نابودی نکشان».[25]

در نهج البلاغه آداب و رسوم هر جامعه ای که یکی از پایه های قدرت شمرده می شود، همانند قالبی است که رفتارها را شکل می دهد. آدمیان هنگامی که ملزم به رعایت هنجارهای اجتماعی که در قالب قوانین و سنن جلوه می کنند باشند، در پرتو این آداب و رسوم ساخته و ویرایش شده و مسیر سعادت خویش را بهتر می پیمایند و بالعکس؛ پس رعایت تکنیک های مختلف دینی می تواند راهبرد دیگری در کاهش وقوع جرم و مقابله با آن باشد.

8. روش‌ های فرهنگی برای استفاده از منابع قدرت

ایجاد زمینه های مشارکت مردم در عرصه های اجتماعی و سیاسی فرهنگی، یکی دیگر از راهبردهای مقابله با وقوع جرم است. یک فرد یا یک نهاد در صورتی می تواند در ادعای مردم گرایی خویش صادق باشد که در رعایت محورهای یاد شده متعهد بوده و تلاش پربار در گشودن فضاهای متناسب ابعاد یاد شده انجام دهد.

حضور مردم در عرصه های گوناگون، می تواند سبب کاهش انحراف دستگاه های حاکمیتی و مدیران سازمان ها شود و از وقوع جرم در قسمت های مختلف نیز جلوگیری می کند. حضرت در سخنی دیگر در خصوص حضور مردم در صحنه می فرماید: «و آن کس که از افکار و آرا گوناگون استقبال کند، صحیح را از خطا خوب می شناسد».[26]

نتیجه گیری

وقوع جرم در جامعه عللی دارد که شناخت صحیح آن ها می تواند به ترسیم نقشه راه مقابله با جرم و جنایت بیانجامد. این علل در نهج البلاغه، شامل وجود فتنه ها، فقر و فساد، تجمل گرایی و ..و می شود که حضرت در برابر هرکدام از این علل، روش خاصی را در پیش گرفته اند. همچنین حضرت به صورت کلی در سیر حکومت خود، راهبردهای مختلفی برای مقابله با وقوع جرم، از جمله تحقق عدالت، پایبندی به قانون و تقویت تکنیک های ارتباط دینی را مدنظر قرار داده اند.

پی نوشت ها

[1] فیومی، المصباح المنیر، ج1، ص120.

[2] ولیدی، جرم و مبانی جرم شناسی، ص48.

[3] امام خمینی، تحریرالوسیله، ج2، ص477.

[4] عوده، التشریع الجنائی، ج2، ص140.

[5] سیدرضی، نهج البلاغه، خطبه 93.

[6] سیدرضی، نهج البلاغه، حکمت 262.

[7] سیدرضی، نهج البلاغه، خطبه 3.

[8] سیدرضی، نهج البلاغه، خطبه 224.

[9] سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 209.

[10] سید رضی، نهج البلاغه، نامه 79.

[11] سید رضی، نهج البلاغه، نامه 53.

[12] کاشانی، بررسی ویژگی های شخصیتی مدیران در نهج البلاغه، ص5.

[13] سید رضی، نهج البلاغه، نامه 14.

[14] سید رضی، نهج البلاغه، نامه 31.

[15] سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 169.

[16] سید رضی، نهج البلاغه، حکمت 137.

[17] سید رضی، نهج البلاغه، حکمت 437.

[18] رضوانی، درس هایی از نهج البلاغه، صص34-35.

[19] سید رضی، نهج البلاغه، نامه 53.

[20] سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 40.

[21] سید رضی، نهج البلاغه، نامه 53.

[22] رضوانی، درسهایی از نهج البلاغه، ص27.

[23] سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 216.

[24] سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 198.

[25] سید رضی، نهج البلاغه، نامه 53.

[26] سید رضی، نهج البلاغه، حکمت 173.

منابع پایانی

1. موسوی خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیله، قم: انتشارات قدس، 1354ش.
2. رضوانی، علی، درس هایی از نهج البلاغه تهران: نشر اندیشه، 1389ش.
3. عوده، عبد القادر، التشریح الجنائی، تهران: مؤسسة البعثة، 1402ق.
4. فیومی، احمد، المصباح المنیر، القاهرة: دارالعصور، 1347ق.
5. کاشانی، مرتضی، «بررسی ویژگی های شخصیتی مدیران در نهج البلاغه»، فصلنامه مطالعاتی علوم انسانی و دینی، سال دوم، شماره 23، 1348ش.
6. ولیدی، حسین، جرم و مبانی جرم شناسی قم: نشر معارف، 1372ش.

منبع مقاله | با اقتباس از:

زرگوش نسب، عبدالجبار؛ عباسی، حشمت الله، علل و موجبات جرم و راهبردهای مقابله با آن در نهج البلاغه، پژوهش نامه علوی، سال یازدهم، شماره اول، بهار و تابستان 1399، صص 1-20.