پیامبر اسلام (ص) با ایمان و تدبیر و استفاده از تاکتیک های جنگی، مانند غافلگیری و سرعت عمل و عواملی از جمله نشان دادن جوانی سپاه و …، با وجود برتری عددی و تجهیزاتی دشمن، بر دشمنان غلبه می کردند. در این مقاله سعی می کنیم علت و ابعاد دستور به خضاب کردن و رنگ کردن موهای سفید در زمان پیامبر (ص)، به عنوان یکی از تاکتیک های جنگی و اعلام عدم لزوم عمل به این دستور توسط امام علی (ع) را بیان نماییم.

سوال در مورد رنگ کردن موهای سفید

در کلمات قصار شماره ۱۷ از امام علی (ع) درباره سخنی از رسول خدا (ص) درباره «غَيْرُوا الشَّيْبَ وَلَا تَشَبَّهُوا بِالْيَهُود»؛[1] سؤال شد که منظور چیست؟ ترجمه: «سفیدی موی پیری را با خضاب و رنگ کردن تغییر دهید و خود را شبیه یهود نکنید».

امام علی (ع) در پاسخ فرمود: «إِنَّمَا قَالَ (ص) ذَلِكَ وَالدِّينُ قُلٌّ، فَأَمَّا الْآنَ وَقَدِ اتَّسَعَ نِطَاقُهُ، وَضَرَبَ بِجِرَانِهِ، فَامْرُؤٌ وَمَا اخْتَارَ»؛[2] این سخن را پیامبر (ص) زمانی فرمود که پیروان اسلام کم بودند، اما امروز که توسعه یافته و پا برجا شده، افراد در رنگ کردن مو آزادند».

«نطاق» در اصل به معناى كمربند و يا كمربندهاى خاصى است كه زنان به كمر مى بستند، ولى در اينجا به معناى محدوده و قلمرو است، بنابراين جمله «اتَّسَعَ نِطاقُهُ» يعنى قلمرو اسلام گسترش يافته است.

«جِران» به معناى قسمت پايين گردن شتر است كه به هنگام استراحت آن را به زمين مى نهد و تعبير به «ضَرَبَ بِجِرانِهِ» كنايه از حاكميت امنيت بر محيط اسلام است.

در مصادر نهج البلاغه آمده است كه اين جمله حكمت آميز را ابوبكر باقلانى (متوفاى 372) كه قبل از مرحوم سيّد رضى مى زيسته، در كتاب «اعجاز القرآن» آورده است و همچنين «عبداللَّه بن معتزّ» نيز در كتاب بديع آن را ذكر كرده و بعد از سيّد رضى، «زمخشرى» در «ربيع الابرار» و بسيارى از نويسندگان كتاب «مسانيد صدر» آن را در احاديث پيامبر اكرم (ص) آورده اند.[3]

تغيير حكم يا تغيير شرايط

در صدر اسلام که مسلمانان اندک بودند، گاهی پیامبر (ص) دستوراتی می داد که رعب و ترس در دل دشمن افکنده شود، یکی از این دستورات این بود که مسلمانان پیر، ریش های سفید خود را رنگ سیاه کنند تا دشمنان آن ها را جوان تصور نمایند و همین تصور جرأت آن ها را بشکند و عقب نشینی کنند.

منتها براى اين كه دشمنان اعم از يهود و مشركان، از نكته اين كار باخبر نشوند و دوستان نيز احساس ضعف نكنند، پيامبر اكرم (ص) اين دستور را مستند به عدم شباهت با يهود كرد كه اين كار را به خود اجازه نمى دادند.

در قرآن آمده است: «وَأَعِدُّوا لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ»؛[4] «در برابر دشمنان آنچه توانایی دارید، از نیرو آماده سازید و همچنین مرکب های تند و تیز را، تا بوسیله این نیروها، دشمن خدا و دشمن خودتان را بترسانید».

در روایتی آمده: «وَمِنْهُ الخِضابُ السَّواد»؛[5] از جمله مصداق های نیرو رنگ کردن موی سیاه است.

امام علی (ع) به اين نكته دقيق اشاره مى كند كه هر حكمى تابع موضوع خود است. اگر موضوع تغيير يابد، آن حكم نيز عوض مى شود، همان گونه كه اگر شراب، سركه شود و يا كافر مسلمان گردد حكم آن تغيير پيدا مى كند.

امام علی (ع) مى فرمايد: موضوع اين حكم رعب افكندن در دل دشمنان از طريق جوان نمايى پيران بوده و اين مربوط به زمانى است كه عدد مسلمانان كم بود. اما در عصر امام (ع)، اسلام سراسر منطقه را فرا گرفته بود و حكومت اسلامى تثبيت يافته بود، نه ترسى از مشركان وجود داشت و نه خوفى از يهود، ديگر موضوعى براى رعب افكندن در دل دشمن از طريق رنگ کردن موهاى سفيد باقى نمانده بود.

پاسخ به ابعاد شبهه برانگیز تغییر حکم رنگ کردن مو

در اينجا دو سؤال پيش مى آيد، سؤال اول اين كه ما معتقديم:

«حَلَالُ مُحَمَّدٍ حَلَالٌ أَبَداً إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَحَرَامُهُ حَرَامٌ أَبَداً إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة»؛[6] «حلال و حرام اسلام تا دامنه قيامت، تغيير ناپذير است».

اين اصل با آنچه در اين حديث آمده چگونه سازگار است؟

مرحوم مغنيه در شرح نهج البلاغه خود پاسخ خوبى به اين سؤال داده است كه با توضيحى آن را مى آوريم:

احكام شرع دو گونه است: احكامى كه بر اساس موضوعات ثابت و فطرى تشريع شده، مانند نماز و روزه و حج و … كه تغييرپذير نيست، همچون قوانين ثابتى كه در جهان آفرينش حكمفرما است و احكامى كه بر اساس موضوعات متغير وارد شده است كه با تغيير موضوع، حكم عوض مى شود.

مثلا ما مى دانيم خريد و فروش خون و اعضاى بدن انسان در سابق جزء محرمات بود، زيرا هيچ فايده مباحى نداشت، ولى امروز كه براى نجات جان مصدومان يا پيوند اعضا آثار حيات بخش دارد، كاملًا قابل خريد و فروش به قيمت هاى بالاست. امثال اين احكام در ميان احكام اسلامى كم نيست.

مسئله رنگ کردن موهاى سفيد كه در اين كلام نورانى به آن اشاره شده است نيز از همين قبيل بوده، زيرا پیغمبر اكرم (ص) در زمانى كه يارانش كم و در ميان اين عده كم، جمعى از ريش سفيدان بودند، اين دستور را صادر كرد تا چهره پيرمردان جوان شود و سبب ترس دشمن گردد. علاوه بر اين كه در روحيه خود آن ها نيز اثر مى گذارد و روح جوانى در آن ها جوانه مى زند.

ولى هنگامى كه شرايط عوض شد و جمعيت مسلمانان آن اندازه فزونى يافت كه وجود پيرمردان محاسن سفيد در ميان آن ها تأثيرى در قوت و قدرت مسلمانان نداشت، طبعاً حكم هم عوض مى شود.

منظور از تغيير موضوع اين نيست كه خون يا اعضا عوض مى شود و يا اين كه خضاب تبديل به چيز ديگرى مى شود، بلكه مقصود آن است كه شرايط و ملاك و فلسفه حكم تغيير مى يابد. فلسفه اى كه به منزله قيد موضوع است. مثلًا خون بى فايده و مفيد، دو موضوع است و خضاب زمان ضعف مسلمانان و خضاب زمان قوت دو موضوع محسوب مى شود.

واضح است كه حديث «حَلالُ مُحَمَّد» اشاره به بخش اول است. شبيه اين موضوع چيزى است كه در بعضى از روايات آمده است كه از امام باقر (ع) سؤال شد كه ما شنيده ايم پيغمبر (ص) (و يارانش) در طواف با سرعت و شبيه دويدن حركت مى كردند. آيا ما هم اين گونه عمل كنيم و يا به طور معمولى راه برويم؟

آن بزرگوار (ع) پاسخ دقيقى به اين سؤال دادند، فرمودند: «پيغمبر اكرم (ص) اين دستور را در ماجراى حديبيه داد تا قريش، چابكى آن حضرت (ص) و يارانش را ببينند (و بترسند) ولى جمعى از عامه به سبب غفلت از اين موضوع كه اين يك حكم موقت و در شرايط خاصى بوده است، هنوز اين كار را ادامه مى دهند ولى من و پدرم در طواف راه مى رويم».[7]

سؤال دوم اين كه مى دانيم خضاب يكى از مستحبات است، چگونه امام علی (ع) مى فرمايد: امروز هر كس مخيّر است بين خضاب و ترك آن؟

پاسخ اين سؤال اين است كه در آن زمان پيغمبر اكرم (ص) به ياران مسن خود الزام كرده بود كه خضاب كنند و امام علی (ع) مى فرمايد: آن الزام اكنون بر طرف شده و هركس آزاد است و اين امر منافاتى با استحباب خضاب ندارد، زيرا آثار ديگرى در روحيه خود انسان و همسر و فرزندان و اطرافيان او ممكن است داشته باشد.[8]

نتیجه گیری

امام علی (ع) با بیان عدم لزوم خضاب کردن و رنگ کردن مو برای مسلمانان با تغییر شرایط جامعه اسلامی، قصد داشتند مسلمانان را نسبت به شرایط حاکم بر اجتماع آگاه و هوشیار نمایند. رنگ کردن مو در زمان پیامبر اکرم (ص) به دلیل کم بودن تعداد مسلمانان و نیاز به نمایش قدرت و اتحاد در جنگ ها انجام می شد. اما با تغییر شرایط جامعه اسلامی، امام علی (ع) با بیان عدم لزوم خضاب کردن و رنگ کردن مو، به مسلمانان یادآوری کردند که باید به واقعیت های اجتماعی و نیازهای جامعه توجه کنند.

ایشان تأکید داشتند که رنگ کردن مو نباید مانع از توجه به ارزش های درونی و اصول انسانی شود. این پیام امام علی (ع) به مسلمانان امروز نیز مربوط می شود و به آن ها یادآوری می کند که باید بر روی مسائل اساسی و اخلاقی تمرکز کنند و از ظواهر بی فایده دوری گزینند.

پی نوشت ها 

[1] . شریف رضی، نهج البلاغه، کلمات قصار 17.

[2] . شریف رضی، نهج البلاغه، کلمات قصار 17.

[3] . حسینی، مصادر نهج البلاغه، ج4، ص19.

[4] . انفال، 60.

[5] . حویزی، تفسیر نورالثقلین، ج2، ص165.

[6] . کلینی، الكافى، ج1، ص 58، ح 19.

[7] . حر عاملی، وسائل الشيعة، ج9، باب 29 از ابواب طواف، ح2؛ مغنیه، فى ظلال نهج البلاغه، ج4، ص226.

[8] . شوشتری، بهج الصباغة، ج2، ص483.

منابع

1. قرآن کریم.
2. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشيعة و مستدركها، قم، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، 1424ق.
3. حسینی، عبدالزهرا، مصادر نهج البلاغة و أسانيده، بیروت، دارالزهرا، 1409ق.
4. حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، اسماعیلیان، 1415ق.
5. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، دار الهجرة، 1414ق.
6. شوشتری، محمد تقی، بهج الصباغه، تهران، دار أمير کبير للنشر، 1376.
7. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، 1430ق.
8. مغنيه، محمدجواد، فی ظلال نهج البلاغه، بیروت، دار العلم للملايين، 1399ق.

منبع مقاله | با اقتباس از:

1. محمدی اشتهاردی، محمد، گفتار پیامبر (ص) در نهج البلاغه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1364.
2. مکارم شیرازی، ناصر، پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1375، ج12، ص119-122