نظارت در حکومت امیرالمومنین علی (علیه السلام) یکی از محورهای کلیدی است که حضرت به دلیل پاکدستی و عدالت، با دقت و حساسیت زیادی به آن پرداخته اند. شیوه های نظارت در هر حکومتی و توسط هر حاکمی متفاوت است؛ زیرا رفتار او منطبق بر فلسفه و اندیشه اوست و هر شخص صاحب نظری نیز فلسفه فکری و کاری متفاوتی از دیگری دارد.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام)، ضمن رعایت همه جانبه نظارت در بخش های مختلف حکومت خود، شیوه های خاصی نیز برای این کار اعمال نمودند که در این مقاله به بررسی اجمالی آن ها خواهیم پرداخت.

گماشتن کارگزاران مکتبی

بی شک وجود کارگزاران سالم و مکتبی در یک نظام سیاسی، بسیار مغتنم و ارزشمند است. امیرالمومنین علی (علیه السلام) پس از دستیابی به حکومت، ترتیب شناسایی و به کارگیری نیروهای کیفی و ارزشی و حذف و طرد فرصت طلبان و استبدادورزان را در صدر برنامه های خویش قرار داد.

نگاهی گذرا به کارگزاران امام (علیه السلام) و مقایسه آنان با اسلاف شان، این واقعیت را تایید می کند که حضرت علی (علیه السلام) در این اقدام بر ویژگی های مختلف کارگزاران خود از جمله، حضور پررنگ نظارت وجدانی و در نظر داشتن نظارت الهی و پذیرش نظارت و پاسخ گویی در حکومتداری تکیه داشته است.

بدیهی است کسانی که پروای بیشتری از خداوند و روز واپسین دارند و تقوای مثال زدنی و پارسایی فوق العاده کارگزارانی چون مالک اشتر، محمد بن ابی بکر، ابی سلمه بن ام سلمه (ام المومنین)، ابوالاسود، ابن عباس و یارانی مانند سلمان فارسی، بلال حبشی، ابوذر غفاری، مقداد، عمار یاسر، ابن تیهان، ذوشهادتین و… نظارت را آسان می کند و دستگاه نظارتی را کم هزینه و کارآمد می گرداند؛ زیرا مدیران مکتبی و شایسته، اساس درست اندیشی و نیکوکرداری در یک نظام می باشند و با سلامت و عفت مدیران و کارگزاران سلامت بخش مهمی از عملکردها و سیاست گذاری ها بیمه می شود و نظام از بخش عمده ای از خطرات مصون می ماند.

در واقع، گماشتن مدیران و فرمانروایان پارسا و امین به جای مروان بن حکم، معاویه بن سفیان، مغیره بن شعبه، سعید بن عثمان، عمروبن عاص، زیاد بن ابیه و… اصلاح نظام اسلامی در ابعاد گوناگون از جمله بهبود چشمان نظارتی و فعال نمودن این بخش مهم حکومت در جهت اهداف عالیه الهی و مردمی است. به کار گرفتن نیروهای مدیر و کارآمد در واقع، سالم سازی نظارت و اطلاع یابی کارشناسانه و دقیق می باشد.

تاکید مستمر بر نظارت عمومی

با توجه به سیره امیرالمومنین علی (علیه السلام)در باب حکومت، که آن را امانت الهی و مردمی می داند و اهتمام عملی آن بزرگوار در مورد اصل عملی امر به معروف و نهی از منکر، این انتظار می رفت که آن حضرت پس از کسب ظاهری قدرت، بر نظارت همگانی تاکید ورزد و آن را از وظایف مهم و حقوق اساسی مردم نسبت به حاکمیت بداند و رضایت افکار عمومی را به کارگزاران خود گوشزد نماید.

امر به معروف که در واقع، دستور به انجام کار خوب و عمل نیکویی است که حسن آن توسط عقل و شرع شناخته شده است، با زوج آن یعنی نهی از منکر (منع از کار زشت) مورد تاکید و سفارش فراوان امیرالمومنین علی (علیه السلام) می باشد. آن حضرت می فرمایند: «اعمال نیکو و حتی جهاد در راه خدا، در برابر امر به معروف و نهی از منکر همانند قطره است در مقابل دریای پهناور».[1]

و در جای دیگر پیامد ترک این دو فریضه را حاکمیت اهریمنی و شر می دانند که توسط هیچ عامل حتی دعای نیکان از بین نمی رود.[2]

همین طور، امر به معروف را مایه پشت گرمی مومنان و نهی از منکر را عامل ذلت کافران می شمارد و می فرماید: «کن بالمعروف آمرا و عن المنکر ناهیا و بالخیر عاملاً و للشر مانعا؛[3] به كار نیک امر كن و از منکر (كار زشت) بازدار، و به خوبی ها عمل کننده و از بدی ها بازدارنده باش». و در ادامه شرایط اجرای این دو اصل نظارتی اسلام و فواید فراوان عملی آن را برمی شمارد.

تشکیل گروه نظارت و بازرس

جانشین پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، تنها به فعال کردن مردم در صحنه نظارت و گزارش های مردمی درباره تخلفات، کاستی و نارضایتی ها اکتفا نمی کرد، بلکه گروهی را تشکیل داد تا در امور گوناگون و به گونه موثر و کارآمد نظارت و سرکشی نمایند و آن حضرت را در جریان جزئیات امور قرار دهند. چنان که در نامه ای حضرت به کارگزاران بصره و اطراف می نویسد: باید درباره متخلفان و عهدشکنان پرس وجو نمایند و اخبار دقیق آن را به کوفه گزارش دهند.[4]

یکی از محققان درباره نظام اطلاعاتی کارآمد در حکومت علوی می نویسد: «گو این که در سیره امیرالمومنین علی (علیه السلام) از تشکیلاتی با عنوان نظام اطلاعاتی سخن نرفته است، اما نصوص مختلف و پراکنده ای که در زمینه ماموریت های اطلاعاتی وجود دارد و اقدام هایی که آن بزرگوار، به روزگار حکومتش به اساس جمع آوری گزارش های پنهانی انجام می داده است، همه و همه نشان دهنده این است که حکومت امام (علیه السلام)، از وجود تشکیلاتی کارآمد و دقیق برخوردار بوده است.

جست وجوی پنهانی و جمع آوری گزارش های گوناگون مرتبط با امنیت داخلی، اطلاعات نظامی و عملکرد کارگزاران، وظیفه اساسی این تشکیلات است… [که] از آثار و چگونگی تصمیم های امام (علیه السلام)، کاملا می توان به وجود آن پی برد».[5]

مسأله تشکیل گروه نظارتی، که در غیاب حاکم بر کارگزاران و عملکرد آنان نظارت نماید و در جاهایی که از چشم خلیفه مسلمانان دور مانده است، به رویت و درایت بپردازد، مورد سفارش پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز بوده است. در عهدنامه امیرالمومنین علی (علیه السلام) از زبان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می خوانیم:

«کارهای مردم اصلاح نمی شود مگر به اصلاح اشخاصی که از آنان در کارهای شان استعانت می کنند و برای انجام مسئولیت ها آنان را استخدام می نمایند که در غیاب آنان کار انجام دهند. پس برای تولی اعمال، اهل ورع و علم و سیاست را انتخاب کن و خود را به صاحبان تجربه و عقول نزدیک ساز».[6]

یکی از وظایف شرطه الخمیس، نظارت بر امور کارگزاران و اصناف و در واقع، اجرای عملی و رسمی امر به معروف و نهی از منکر است. این ناظران در امور اقتصادی آگاهی به دست می آوردند و در بندرها، کاروان سراها، انبارها و مرزها به جریان صادرات و واردات نظارت می کردند، به بازار نظارت و نرخ اجناس را نیز تحت نظر داشتند.

از این لحاظ در تاریخ می خوانیم که آن حضرت عامل السوق اهواز را دستور داد در اثر خیانت، با اعمال شاقه زندانی نمودند و چون آن بزرگوار مشاهده کرد که جمعی در بازار از وظایف و محدوده خود تخطی کردند، دستور داد جایگاهی که درست کرده بودند خراب کنند.[7]

آن بزرگوار در فرازی از نامه خود به مالک اشتر نیز لزوم نظارت و بازرسی در نظام اداری و مالیاتی را یادآور می شود: «وَ ابْعَثِ الْعُيُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَيْهِمْ؛[8] و به فرماندار دیگری نوشت: «نظر من این است که گروهی از اهل صلاح و عفاف را که به دین و امانت داری آنان وثوق داری بفرست…».[9]

اصل مثبت نگری در نظارت

نکته ای که نباید از نظر دور داشت، اصل مثبت نگری در امر نظارت است. بازرسان و ناظران باید بیش از هر چیز، زحمات و فداکاری های مدیران و کارمندان را مورد توجه قرار دهند و با دید مثبت و قدرشناس به تلاش کارگزاران متعهد و مکتبی بنگرند.

گماشتن ناظران مخفی

از فرمان مبارک امیرالمومنین علی (علیه السلام) به مالک استفاده می شود که حضرت به گماشتن ناظران رسمی و بازرسان علنی اکتفا نکرده و بر نصب و تعیین ناظران مخفی نیز همت گماشتند؛ چنانکه در ادامه می فرماید:

«پس فراموش نکن که باید بر آنان، ماموران مخفی از مردمان امین و حق گوی را، که در میان مردم به این صفات شناخته شده باشند، بگماری تا زحمات و فداکاری های آنان را بر تو بنویسند و آنان مطمئن باشند که تو زحمات و فداکاری های ایشان را می دانی و باید مقدار رنج هر یک را در نظر داری و مناسب با میزان زحمات و فداکاری های شان با آنان رفتار نمایی».[10]

نظارت شخصی و مستقیم

از بررسی سیره علوی در نظام حکومتی به دست می آید که آن حضرت به شیوه های یادشده برای اطمینان از صحت کارکرد کارگزاران حکومتی و وضع مردم اکتفا نمی کرد و تا آنجا که امکان داشته است، مستقیم و بدون واسطه وارد بازار و مجامع می شد تا اوضاع مردم را از نزدیک دیده، افکار عمومی را نسبت حاکمیت و کارگزاران به دست آورد.

در منابع گوناگون آمده است که امیرالمومنین علی (علیه السلام) هر روز در بازارهای کوفه می گذشت و امر به معروف و نهی از منکر می نمود و شخصا به اوضاع رسیدگی می کرد[11] و یکی از راویان گزارش می کند که حضرت را در محله (شط الکلا) دیدم که از قیمت های اجناس سوال می کرد.[12]

حضرت نه تنها بدین شیوه پایبند بود، بلکه به حکمرانان و استانداران خود نیز بدین روش سفارش می کرد. از جمله به مالک اشتر می فرماید:«اما بعد، شخصی را به جای خود به عنوان جانشین قرار ده و خود به همراه گروهی از یارانت (جهت نظارت) تمام سرزمین سواد (عراق) را منطقه به منطقه بگردید و از چگونگی رفتار و اعمال کارگزاران جویا شوید و سیره آنان را مورد رسیدگی و پیگیری قرار دهید».[13]

پیامدهای نظارت

واقعیت این است که نظارت امیرالمومنین علی (علیه السلام) نسبت به احوال، اعمال و رویکردهای کارگزاران به شیوه های مختلف و با مکانیسم های گوناگون شعاری و برای کسب وجاهت مردمی و یا انتخاباتی نبود؛ بلکه حضرت این امر را برای پایداری حکومت، احقاق و گسترش عدل و محو ظلم لازم می دید و به طور جدی حاصل تلاش ها، بازرسی ها و نظارت ماموران رسمی و غیررسمی و شکایات مردمی را مورد مطالعه و ارزیابی جدی قرار می داد و پس از اطمینان از صحت گزارشات و اخبار رسیده، دست به واکنش شایسته و بایسته عملی می زد.

البته امیرمومنین (علیه السلام) به محض رسیدن گزارش بازرس یا بازرسان، عکس العمل نشان نمی داد؛ بلکه نخست آن اخبار را مورد مداقه قرار می داد و در صورت تردید و یا عدم اطمینان، گزارشات جدید و یا تکمیلی را توسط افراد امین و مورد وثوق جدید به دست می آورد و یا گزارش و نظرات سایر ناظران را طلب می کرد و از مردم در این زمینه کمک می گرفت.

در مواردی نیز شخصا، چنان که گذشت، به نظارت و کسب اطلاع می پرداخت. سرانجام پس از مطالعه و بررسی همه جوانب قضیه و اطمینان از صحت و سقم آن، با قاطعیت و بدون اتلاف وقت و مسامحه وارد عمل می شد و با ناهنجاری برخورد می کرد.

واکنش حضرت نسبت به بازخوردهای نظارتی

طبیعی است که واکنش حضرت به کارنامه و عملکرد کارگزاران یک دست نبود؛ همان گونه که اشاره شد، افرادی چون ابی سلمه استاندار یمن و یا محمد بن ابی بکر استاندار مصر، با آن که به دلایلی از سمت خود کنار گذاشته شدند، مورد تمجید و تشویق قرار گرفتند. هرگز نقاط درخشان اقدامات و فعالیت های مثبت آنان نادیده گرفته نمی شد؛ بلکه با نامه و پیام کتبی این گونه کارگزاران توسط حضرت مورد تقدیر قرار می گرفتند.

در مقابل، کسانی که تخلف هر چند ساده داشتند و یا درصدد انحراف از سبیل حق مداری، امانت داری و عدالت ورزی بودند، زهد، ساده زیستی و مستضعفان را فراموش می کردند و ثروتمندان و ارباب قدرت، زر و تزویر را در آغوش می کشیدند، با عکس العمل شدید امیرالمومنین علی (علیه السلام) مواجه می شدند.

حضرت در این مورد، هیچ تفاوتی بین خویشان و دیگران قایل نگردید و افرادی چون ابن عباس و دیگران چون زیاد بن ابیه و قاضیان چون شریح و والیان و شهرداران و فرماندهان نظامی مانند علی بن اصمع والی «بارجاه»، اشعث بن قیس والی آذربایجان، عثمان بن حنیف والی بصره، قدامه بن عجلان کارگزار کسکر (منطقه ای بین بصره و کوفه)، معقله بن هبیره، مغذر بن جارود و… همه مشمول اقدامات نظارتی و عکس العمل شدید کیفری آن حضرت قرار گرفتند.

در این مورد به دو نمونه اشاره می کنیم: «علی (علیه السلام)اشعث بن قیس فرماندار آذربایجان را احضار کرد، وی از سوی عثمان، فرماندار آذربایجان بود و صدهزار درهم به دست آورد.

برخی گویند آن را عثمان به وی بخشید و برخی دیگر گویند که آن را به دست آورد. امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمان داد آن را آماده سازد، ولی وی سرباز زد و گفت: ای امیرمومنان! این ثروت را در دوران حکومت تو به دست نیاورده ام. امام فرمود: «به خدا سوگند، اگر آن را در بیت المال مسلمین برنگردانی، این شمشیر را چنان بر تو فرود آوردم که هر چه خواست از تو بازستاند.»[14] پس اشعث اموال را آورد و امام آن ها را از او گرفت و به بیت المال برگرداند.

در مورد «ابن هرمه» شهردار اهواز نیز آمده است که امیرالمومنین علی (علیه السلام)، به رفاعه نوشت: «هنگامی که نامه ام را خواندی ابن هرمه را از بازار برکنار کن و او را به خاطر [نارضایتی و حقوق] مردم بازداشت کن، سپس زندانی نما و جریان را به اطلاع عموم برسان… درباره ابن هرمه غفلت و مسامحه یا افراط نکن که نزد خداوند هلاک شوی و من هم به بدترین شیوه برکنارت خواهم کرد. از این کار تو را به خدا پناه می دهم.

نتیجه گیری

نظارت یکی از اصول مهم حکومت امیرالمومنین علی (علیه السلام) بوده است که حضرت بطور ویژه ای برای آن برنامه ریزی نموده و آن برنامه را عملیاتی می کردند. بیان تفصیل واکنش قاطع و بدون ملاحظه امیرالمومنین علی (علیه السلام) در برابر خیانت و فسادهای مالی، سیاسی، اداری، قضایی، نظامی و ثروت های بادآورده کارگزاران متخلف مجال بیش از این می طلبد و مبارزه وی با فساد و اقداماتش در جهت اصلاح که در سایه نظارت قوی و به کار گرفتن شیوه های کارآمد نظارت و بازرسی ممکن می شد، برگی زرین در تاریخ سیاسی و حکومت داری است که پس از گذشت قرن های متمادی بسیار راهگشا و در خور سرمشق می باشد.

پی نوشت ها

[1] ابن اعثم کوفی، فتوح، ج 5، ص 44.

[2] صبحی صالح، نهج البلاغه، حکمت 374.

[3] همان، نامه 47.

[4] ناظم زاده قمی، تجلی امامت، ص 290.

[5] محمدى رى شهرى، سیاست نامه امام على (علیه السلام)، ص 533.

[6] همان، ص 74.

[7] میانجى، لزوم وزارت اطلاعات در حکومت اسلامى، ص 113.

[8] همان، ص 103-4.

[9] صبحی صالح، نهج البلاغه، نامه 53.

[10] تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 180-5.

[11] دلشاد تهرانى، ارباب امانت، ص 169.