شخصیت امام علی (علیه السلام) به دلیل ایمان قلبی ایشان به پروردگار عالم و اجرای تمام و کمال دستورات الهی، آنقدر عالم تاب بوده که در تمام اعصار و قرون، نظر اندیشمندان و متفکران را به خود جلب کرده است.

شجاعت محض و در عین حال ظرافت مثال زدنی در رفتار، غضب بر دشمنان در میدان های نبرد و مروت با دوستان خدا، در شخصیت امام علی (علیه السلام) و منش الهی ایشان متبلور است. روح معنوی و شخصیت والای حضرت باعث شده تا ایشان در برخورد با حوادث گوناگون، آنچنان بر موازین اخلاقی و حکمت عقلانی رفتار کرده باشند که منش و رفتار ایشان به عنوان الگو برای جامعه، قابل ارائه و دفاع است.

در این میان، مستشرقان و اندیشمندان غیر مسلمان همواره در بررسی شخصیت امام علی (علیه السلام) دچار حیرت و شگفتی شده و قلم های خود را در جهت معرفی این شخصیت الهی به کار گرفته اند. البته در این میان، گروهی نیز قلم های خود را یا به زور و یا به زر معامله کرده، و با غفلت از منابع غنی در تاریخ اسلام، اندیشه خود را به دست منابع غیر معتبر سپرده اند.

این سیما و شخصیت نورانی، نشان داده است که هرچه بیشتر مورد پژوهش و تحقیق قرار می گیرد، ابعاد گوناگونی از خود را نمایان می کند. به بیان دیگر، ابعاد شخصیت امام علی (علیه السلام) انتها نداشته و هرکس به اندازه ظرف وجودی خود، از این دریای بیکران برداشت می کند.

تعابیر مختلف پیرامون شخصیت امام علی (علیه السلام)

با کمی تحقیق و تفحص در میان آثار و نظرات مستشرقان، در می یابیم که بسیاری از آن ها شیفته شخصیت امام علی (علیه السلام) هستند؛ شخصیتی الهی و معنوی، که در جای جای وقایع مهم اسلام نقش محوری ایفا کرده است. در این نوشتار به نقل و بررسی نظرات برخی از این اندیشمندان و مستشرقان می پردازیم.

1. یگانه و عالم تاب

دیالافوا، سیاح، باستان شناس و اندیشمند فرانسوی درباره شخصیت امام علی (علیه السلام) می نویسد:

«احترام علی (علیه السلام) در نزد شیعه به منتهی درجه است، و حقا هم باید این طور باشد؛ زیرا این مرد بزرگ علاوه بر جنگ ها و فداکاری هایی که برای پیشرفت اسلام کرد، در دانش، فضایل، عدالت و صفات نیک بی نظیر بود، و نسلی پاک و مقدس هم از خود باقی گذارد. فرزندانش نیز در این راه از او پیروی کردند، و برای پیشرفت مذهب اسلام مظلومانه تن به شهادت دادند.

امام علی (علیه السلام) کسی است که همه بت هایی را که اعراب، شریک خدای یگانه می پنداشتند شکست، و وحدت و یگانه پرستی را تبلیغ کرد. امام علی (علیه السلام) کسی است که تمام اعمال و رفتارش نسبت به مسلمانان منصفانه بود.

علی کسی است که تهدید و نویدش قطعی بود. او در بخشی از نوشته های خود، خطاب به خودش می نویسد: چشمان من! گریه کنید و اشک های خود را با آه و ناله من مخلوط نمایید! و برای اولاد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) که مظلومانه شهید شدند، عزاداری کنید».[1]

2. امام علی (علیه السلام)، بزرگوار و شریف

اگر چشم جز خدا نبیند، گوش جز کلام خدا نشنود و زبان جز آنکه خدا رضایت می دهد نگوید، باعث می شود تا انسان در مسیر حق استوار بماند. در این میان اما، چنین شخصیتی قطعا دشمنانی از جبهه باطل خواهد داشت، زیرا حق و باطل در یک مقام نمی گنجند.

سرپرسی سایکس، ژنرال انگلیسی، پژوهشگر، ادیب و سیاسمتداری مشهور است که مدت زیادی را در ایران سپری کرده است. او از مشاهیر مستشرقان به شمار می رود و دو اثر مشهور وی به نام های «ده هزار مایل در ایران» و «تاریخ ایران» در ایران ترجمه و چاپ شده است.[2]

سایکس با توجه به تحقیقات گسترده خود پیرامون آیین و مذهب ایران زمین، جملات ارزشمندی درباره شخصیت امام علی (علیه السلام) بیان می کند که نشان از عمق مطالعات او در این موضوع است. او می نویسد:

«علی (علیه السلام) از میان خلفا به شرافت و بزرگواری نفس مشهور، و به غایت مراقب حال زیردستان خود بود. القائات فرستاده ها و نماینده ها در او تاثیری نداشت، به هدیه های آنان ترتیب اثر نمی داد، با حریف مکار و غدار خود معاویه ابدا طرف نسبت نبود.

معاویه برای رسیدن به مقصودی که داشت سخت ترین جنایات را مرتکب شده و رذل ترین وسایل را برای پیشرفت خودش بر می انگیخت. دقت و مراقبت های خیلی سخت علی (علیه السلام) در امانت و دیانت باعث شده بود که اعراب حریص که تمام امپراطوری را غارت کرده بودند، از وی ناراضی باشند.

لیکن صداقت، صحت عمل، دوستی کامل، ریاضت، عبادت از روی صدق، خلوص یا تجرد، وارستگی، آداب و خصایل محموده قابل توجهی که در او وجود داشت حقیقتاً صورت قابل ستایشی به وی داده بود. این که اهالی ایران در او مقام ولایت قایل شده و او را به اصطلاح سرپرست حقیقی و مربی الهی می دانند واقعا این قاعده قابل تحسین و شایان بسی تمجید است. اگرچه مقام و مرتبه او خیلی بالاتر از این ها است».[3]

3. دوست داشتنی، یعنی علی (علیه السلام)

جانین، شاعر مشهور آلمانی پبرامون شخصیت امام علی (علیه السلام) می نویسد:

«علی را جز آن که دوست بداریم و شیفته او باشیم چاره ای نداریم؛ زیرا جوان شریف و بزرگواری بود، وجدان پاکی داشت که از مهربانی و نیکی لبریز بود، و قلبش مملو از یاری و فداکاری بود. او از شیر شرزه شجاع تر بود، ولی شجاعتی ممزوج با رقت، لطف، دلسوزی، مهر و عاطفه».[4]

4. افتخار عرب

شخصیت امام علی (علیه السلام) و منش الهی او، همواره مورد توجه اندیشمندان و مستشرقان بوده و یکی از موضوعات جذاب برای آنها، پرداختن به ابعاد مختلف شخصیت ایشان است. پروفسور استانیسلاس گوریارد، خاورشناس فرانسوی در قرن 18 و دانشیار زبان عربی و فارسی در دانشگاه تحقیقات عالی پاریس بود. این خاورشناس مشهور درباره ویژگی های شخصیت امام علی (علیه السلام) می نویسد:

«معاویه از بسیاری جهات بر خلاف قواعد اسلام رفتار کرده است، چنان که با علی بن ابی طالب که پس از پیامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم) بزرگ ترین، شجاع ترین، پرهیزگارترین، فاضل ترین، و خطیب ترین افراد عرب به شمار می رفت، در افتاد».[5]

5. امام علی (علیه السلام)، راه مستقیم

جرجی زیدان، نویسنده و دانشمند مسیحی اهل لبنان است. او دوران تحصیلی پرفراز و نشیبی را سپری کرد و در رشته های مختلف مانند پزشکی، زبان فرانسه و زبان عربی به تحصیل پرداخت.[6] او 23 کتاب رمان درباره تاریخ اسلام تالیف کرده است که تعدادی از آن ها با شیعه مرتبط است. رمان های «17رمضان»، «عذرا قریش» و «غاده کربلا» از آثار مرتبط او با جهان تشیع است.[7]

این خاورشناس مطرح مسیحی نیز زمانی که در مطالعات خود پیرامون اسلام، با شخصیت امام علی (علیه السلام) روبرو می شود، می نویسد: «معاویه و دوستانش برای پیشرفت مقاصد فردی خود از هیچ جنایتی دریغ نداشتند، اما علی و همراهان او، هیچ گاه از راه راست، و دفاع از حق و شرافت، تخطی و تجاوز نمی کردند».[8]

بالاتر از مسیح

جرجی زیدان، در بخش دیگری از نوشته های خود پیرامون امام علی (علیه السلام)، جمله ای تاریخی نگاشته و عظمت حضرت را در نگاه غیر مسلمانان به خوبی نمایان می سازد. او می نویسد: «اگر بگویم مسیح از علی بالاتر است عقلم اجازه نمی دهد، و اگر بگویم علی از مسیح بالاتر است دینم اجازه نمی دهد».[9]

6. شجاع بی همتا

بارون کاردايفو، دانشمند و خاورشناس فرانسوی در مطالعات و دست نوشته های خود پیرامون شخصیت امام علی (علیه السلام) می نویسد:

«علی آن شجاع بی همتا و قهرمان یکه تازی بود که پهلو به پهلوی پیامبر می جنگید. و به اعمال برگزیده و معجزه آسایی قیام نمود؛ در معركه بدر، بیست ساله بود که با یک ضرب دست، یکه سوار قریش را دو نیم کرد. در احد شمشير پيامبر (ذوالفقار) را به دست گرفت و بر سرها، خود (کلاه خود) می شکافت و بر تنها جوشن می درید، و در یورش برقلعه های یهود خیبر، با یک دست دروازه سنگین آهنین را از جای کند، و آن را بالای سر خود سپر ساخت. و اما پیامبر، او را بسیار دوست می داشت و به او بسی وثوق داشت. روزی به سوی علی اشاره کرد و گفت: «من كنت مولاه فعلی مولاه».[10]

دلیر و دلسوز

کاردایفو، که یکی از مستشرقان مطرح فرانسوی محسوب می شود، در بخش دیگری از نوشته های خود می گوید:

«علی مولود حوادث نبود، بلکه حوادث را او به وجود آورده بود؛ اعمال او مخلوق فکر و عاطفه و مخیله خود او است؛ پهلوانی بود در عین دلیری دلسوز و رقیق القلب، و شهسواری بود که هنگام رزم آزمایی، زاهد و از دنیا گذشته بود. به مال و منصب دنیا اعتنایی نداشت و در حقیقت جان خود را فدا نمود. روحی بسیار عمیق داشت که ریشه آن ناپیدا بود و در هر جا خوف الهی او را فرا گرفته بود».[11]

عقیده و ایمان در شخصیت امام علی (علیه السلام)

به باور شیعیان و اهل سنت، اولین کسی که اسلام آورد و با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بیعت کرد، امیرالمومنین علی (علیه السلام) بوده است. خطیب خوارزم، عالم اهل سنت و شافعی مذهب در کتاب مشهور خود مناقب خوارزمی، که در مدح و منقبت امیرالمومنین علی (علیه السلام) نگاشته است می نویسد:

«نخستین کسی که از مردان به رسول خدا ایمان آورد و دعوت او را لبیک گفت، علی بن ابیطالب بود. او به هنگام پذیرش اسلام در سن ده سالگی بود».[12]

     7. وفادار به اسلام

ایلیا پاولویچ پطروشفسکی مورخ و خاورشناس روسی قرن بیستم، یکی از نویسندگان کتاب هفت جلدی تاریخ ایران در انتشارات کمبریج است. از این خاورشناس روس، آثار زیادی در ایران چاپ شده است که یکی از معروفترین آنها، کتاب اسلام در ایران اوست.[13]

او در این کتاب پیرامون ابعاد شخصیت امام علی (علیه السلام)، در بعد عقیده و ایمان ایشان قلم می زند و می نویسد:

«علی، پرورده محمد عمیقا به وی در امر اسلام وفادار بود. علی تا سر حد شور و عشق پای بند دین، صادق و راستگو بود. در امور اخلاقی بسیار خرده گیر بود. هم سلحشور بود و هم شاعر، و همه صفات لازمه اولیا الله در وجودش جمع بود».[14]

منش امیرالمومنین علی (علیه السلام) ایجاب می کرد که حق و حقیقت را دنبال کند، رسول حق را یاری کرده و زمانی که هیچکس به اسلام روی نیاورده است، او پیش قدم باشد.

    8. اولین مسلمان

ویلیام مونتگومری وات، خاورشناس انگلیسی، نویسنده و استاد زبان و ادبیات عرب در دانشگاه ادینبورگ، یکی از اسلام شناسان بزرگ و مشهور عصر حاضر است. او آثار متعددی در زمینه اسلام شناسی از خود برجای گذاشت و شاگردان زیادی نیز در این رشته از او بهره مند شدند.[15]

او دو کتاب «محمد در مکه» و «محمد در مدینه» را از خود برجای گذاشته است. او درباره عقیده و ایمان امام علی (علیه السلام) می نویسد: «برخی منابع علی بن ابی طالب را اولین مسلمان معرفی کرده اند که در آن زمان، کودکی نه یا ده ساله بوده است».[16]

    9. مانند پیامبران

جبران خلیل جبران یکی از بزرگترین نویسندگان و متفکران مسیحی عرب، و نویسنده کتاب مشهور پیامبر است. او آثار زیادی در زمینه ادبیات و هنر از خود برجای گذاشته است. او در مطالعات دینی خود پیرامون اسلام، به یکی از ابعاد شخصیت امام علی (علیه السلام) اشاره می کند و می نویسد:

«من معتقدم که فرزند ابوطالب نخستین عرب بود که با روح کلی رابطه برقرار کرد. او نخستین شخصیت از عرب بود که لبانش نغمه روح کلی را در گوش مردمی طنین انداز نمود که پیش از او نشنیده بودند. او از این دنیا رخت بربست در حالی که رسالت خود را به جهانیان نرسانیده بود.

او چشم از این دنیا پوشید، مانند پیامبرانی که در جوامعی مبعوث می شدند که گنجایش آن پیامبران را نداشتند و به مردمی وارد می شدند که شایسته آن پیامبران نبودند، و در زمانی ظهور می کردند که زمان آنان نبود. خدا را در این کار حکمتی است که خود داناتر است».[17]

می توان گفت هر دانشمندی که با انصاف و بدون غرض به مطالعه جهان اسلام بپردازد، نمی تواند به شخصیت امام علی (علیه السلام) خدشه ای وارد سازد.

او در قسمت دیگری از نوشته های خود پیرامون ابعاد شخصیت امام علی (علیه السلام) می نویسد: «على آن روح کلی بود که آهنگ ابدیت را در فضای عرب منعکس نمود و چون بزرگ تر از زمان خویش بود، مردم نه او را شناختند و نه سخنش را درک کردند. آری، هر کس آن چه درباره او سخنی گفته است به منزله قطره ای در کنار دریا یا دانه ای در فضای صحرا می باشد. به عقیده من، فرزند ابی طالب نخستین قدیسی بود که با روح کلی جهان ارتباط و پیوستگی یافت و با او همنشین گشت و با او دمساز بود.

او نخستین کسی بود که لبانش آهنگ نغمه های آن روح را به گوش مردمی رسانید که پیش از آن، چنان نغمه هایی را نشنیده بودند. از این رو، میان راه های پر فروغ گفتار او و تاریکی های گذشته خویش سرگردان شدند، پس هر کس شیفته او گشت دلدادگی اش وابسته به فطرت پاک اوست، و هر که با او دشمنی نمود از فرزندان جاهلیت است».[18]

    10. خوش منظر و نیکو خصال

ویلیام جیمز دورانت، نویسنده، فیلسوف، سیاح و خاورشناس مشهور آمریکایی است که شهرت او در تاریخ نگاری و فلسفه، زبانزد محافل علمی جهان است. کتاب 11 جلدی مشهور او به نام تاریخ تمدن، در ایران توسط انتشارات علمی و فرهنگی در 13 جلد ترجمه و چاپ شده است. این فیلسوف و تاریخ نگار مشهور آمریکایی، در نوشته های پیرامون بررسی ابعاد شخصیت امام علی (علیه السلام) می نویسد:

«علی (علیه السلام) در جوانی، نمونه کامل تواضع، تقوا، نشاط و اخلاص در راه دین بود. خوش منظر و نیکو خصال، و پر از اندیشه و درست پیمان بود».[19] پر از اندیشه بودن، شاید یکی از صفات مهمی باشد که مستشرقان درباره شخصیت امام علی (علیه السلام) به کار برده اند. ایمان حقیقی که در قلب او خانه داشت، سبب می شد تا باور و اندیشه در سراسر وجود او موج بزند و دیگران را نیز از تلاطم خود باخبر سازد.

    11. جانشین پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)

ابن العبری، مورخ مسیحی، دانشمند، ادیب، مورخ، منجم و یکی از مستشرقان اهل ارمنستان است. او کشیش کلیسا و یکی از روحانیون مسیحی بود که به دلیل زندگی با مسلمانان، در اواخر عمر خود ظاهر مسلمانی به خود گرفته بود و به نوعی، وظیفه تقریب بین اسلام و مسیحیت را بر عهده داشت.

این مورخ و دانشمند مسیحی، پیرامون ابعاد شخصیت امام علی (علیه السلام)، سیما و منش ایشان جملات کلیدی را بیان می کند. او می نویسد:

«علی بود که در عصر خلفا خلا ناشی از فقدان حضرت رسول اکرم را جبران نمود. او مبارزات عقیدتی را پس از پیغمبر، بر عهده داشت. احتجاجات و مناظرات آن حضرت در تاریخ گواه این مدعی است که وجود مقدس حضرتش در کنار خلفا، خلایی را که از فقدان مقام والای نبوی حاصل شده بود پر می کرد و کتاب های شیعه و سنی سرشار است از این گونه مسایل و نمونه بارزش سخن عمر «لولا عَلِيٌّ لَهَلَكَ عُمرُ» است؛ که حداقل هفتاد بار آن در تاریخ ضبط گردیده است».[20]

    12. فیلسوف بی مانند

فواد بستانی، مورخ، نویسنده، روشنفکر و اندیشمند لبنانی و اولین رییس دانشگاه لبنان بوده است. او یکی از مستشرقان مسیحی است که در باب منش امام علی (علیه السلام) قلم زده است. او در این باره می نویسد:

«علی بن ابی طالب (علیه السلام) دارای شخصیت جذابی است که مورخان و دانشمندان در پیرامون آن قلم فرسایی نموده اند و عقول نقادان و ا اشخاص فکور در فهم این شخصیت کوشش کرده اند و سالکان و زاهدان به هدایت او راه پیموده اند. بسیاری از ادبا در زیر پرچم آن حضرت قد افراشته اند، شگفتا! عظمت این مرد بزرگ تا چه حد است و بلندی مقام این اسوه ادب تا چه اندازه است؟ علی دارای روح بزرگ و اخلاص شدید و ایمان قوی بود.

علی در هموار ساختن راه اسلام که دین جدیدی بود و خشنود کردن پیغمبر خدا و پسر عمویش نهایت تلاش و کوشش خود را انجام داد. در آن زمان که پیغمبر ناچار شد به مدینه هجرت کند، علی به جای آن حضرت در بستر قرار گرفت و از این کار کوچک ترین هراسی به خود راه نداد. حکمت نزد پسر ابو طالب پر معنی و زیبا است. عقل ناب و خالص او حکمت را گرفته و در بوته زار اندیشه خود پرورش داده و به زیباترین شکل به جهانیان نشان داده است. علی بیش از هر کس حکیم است. او در تمام مواعظ و خطبه های خود فیلسوفی بی مانند است.[21]

    13. خدا به او احترام می گذارد!

یکی دیگر از مستشرقان، بولس سلامه، شاعر، ادیب و قاضی لبنانی است. او اشعاری در مدح، منقبت و زندگانی اهل بیت (علیهم السلام) و به خصوص، امیرالمومنین علی (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) سروده است.

او در نوشته های خود، از ابعاد شخصیت امام علی (علیه السلام) می نویسد و می گوید: «آری من یک مسیحی هستم، ولی دیده باز دارم و تنگ بین نیستم. من یک مسیحی هستم که درباره شخصیت بزرگ مردی صحبت می کنم که مسلمانان درباره او می گویند؛ خدا از او راضی است. صفا با اوست و شاید هم خدا به او احترام می گذارد! مسیحیان در اجتماعات خود از وی سخن گفته و از تعلیمات او سرمشق می گیرند و از پای بندی او به دین الگو می گیرند.

مردان خدا سعی می کنند که مانند او خدای یگانه را بپرستند و راهی را که او رفته، قدم به قدم بپیمایند تا در مهار نفس به تکاملی که او رسیده برسند. در آیینه تاریخ مردم پاک به خوبی نمایان هستند، ولی می توان علی را بزرگ تر از همه آنها دانست».[22]

برای مطالعه بیشتر پیرامون نظرات مستشرقان، می توانید مقاله علم امام علی (علیه السلام) از نگاه مستشرقان –بخش اول را مطالعه فرمایید.

نتیجه گیری

شخصیت امام علی (علیه السلام) دارای ابعاد مختلفی است و هر یک از مستشرقان به فراخور دانش و ظرفیت خود، گوشه ای از ابعاد شخصیتی امیرالمومنین (علیه السلام) را مورد بررسی و تمجید قرار داده اند. رافت و عطوفت حضرت با مسلمانان، خشم و غضب بر دشمنان در میدان جنگ، عدالت و حرکت بر صراط مستقیم، ایمان راسخ به رسول خدا (ص) و یاری اسلام در هر برهه از تاریخ زندگی ایشان، از ویژگی هایی بود که در این مقاله، از منظر مستشرقان مورد بررسی قرار گرفت.

پی نوشت ها

[1] اسد علیزاده، امام علی (علیه السلام) از نگاه اندیشمندان غیر شیعه، ص 100-101.

[2] سایکس، تاریخ ایران، ج 1، ص 231.

[3] اسد علیزاده، امام علی (علیه السلام) از نگاه اندیشمندان غیر شیعه، ص102.

[4] سراج، امام علی (علیه السلام) خورشید بی غروب، ص 324.

[5] همان، ص 325.

[6] زیدان، مؤلفات، ج ۲۰، ص۵۶۳-۵۷۷.

[7] بنیاد دائره المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج 1، ص 4616.

[8] سراج، امام علی (علیه السلام) خورشید بی غروب نهج البلاغه، ص 325-326.

[9] کریم خانی، علی ( علیه السلام) فراسوی ادیان، ص 16.

[10] همان.

[11] همان، ص 160.

[12] خوارزمی، المناقب، ص 210.

[13] پ‍طروش‍ف‍س‍ک‍ی‌، اس‍لام‌ در ای‍ران‌: از ه‍ج‍رت‌ ت‍ا پ‍ای‍ان‌ ق‍رن‌ ن‍ه‍م‌ ه‍ج‍ری‌، ص 257.

[14] همان، ص 50.

[15] روزنامه گاردین، چاپ 14نوامبر 2006.

[16]  William Montgomery Watt, Islamic Fundamentalism and Modernity, London and New York: Routledge, 1988, p. 117.

[17] عبدالفتاح عبدالمقصود، الامام علی ابن ابی طالب (علیه السلام)، ج 1، مقدمه، ص 13.

[18] کریم خانی، علی (علیه السلام) فراسوی ادیان، ص 52.

[19] همان، ص 15.

[20] همان، ص 33.

[21] میرخلف زاده، کرامات العلویه، ص 275.

[22]  کریم خانی، علی (علیه السلام) فراسوی ادیان، ص 45.

منابع

1. اسد علیزاده، اکبر، امام علی (علیه السلام) از نگاه اندیشمندان غیر شیعه، نشر موسسه تحقیقاتی امام صادق (ع)، چاپ اول، 1381.
2. سایکس، سرپرسی، تاریخ ایران (۲ جلد)، ترجمه سید محمدتقی فخرداعی گیلانی، نشر نگاه، 1400.
3. سراج، محمد ابراهیم، امام علی (علیه السلام) خورشید بی غروب، نشر نبوی، 1376.
4. میرسلیم، مصطفی، دانشنامه جهان اسلام، نشر بنیاد دائره المعارف اسلامی، تهران 1375.
5. کریم خانی، صمدانی، علی ( علیه السلام) فراسوی ادیان، نشر دانش حوزه، چاپ اول، 1383.
6. پ‍طروش‍ف‍س‍ک‍ی‌، ای‍ل‍ی‍ا پ‍اول‍ووی‍چ‌، اس‍لام‌ در ای‍ران‌: از ه‍ج‍رت‌ ت‍ا پ‍ای‍ان‌ ق‍رن‌ ن‍ه‍م‌ ه‍ج‍ری‌، ت‍رج‍م‍ه‌ ک‍ری‍م‌ ک‍ش‍اورز، ‏‫ت‍ه‍ران‌‏‫: پ‍ی‍ام‌‏‫، ۱۳۵۰.
7. روزنامه گاردین، چاپ 14نوامبر 2006.
8. William Montgomery Watt, Islamic Fundamentalism and Modernity, London and New York: Routledge, 1988, p. 117.
9. عبدالفتاح عبدالمقصود، الامام علی ابن ابی طالب (علیه السلام)، ترجمه سید محمد مهدی جعفری، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، 1395.
10. میرخلف زاده، علی، کرامات العلویه، نشر تبیان، قم، 1387.
11. خوارزمی، موفق بن احمد، المناقب، انتشارات جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1367.
12. زیدان، جرجی، مولفات جرجي زيدان الكامله، نشر ماندگار، چاپ اول، 1365.

با اقتباس از: مهری املشی، قربانعلی، علی (علیه السلام) از زبان دیگران، نشر عصر جوان، چاپ اول، 1384.