حضرت مهدی (عج) آخرین بازمانده ولایت و خلافت الهی بر روی زمین می باشد که شایسته است توسط اولین جانشین پیامبر اسلام، یعنی امیرالمومنین علی (علیه السلام) معرفی شود. همانطور که علما فرموده اند معرف باید اجلی و نمایان تر از معرف باشد،[1] پس چه کسی بهتر از جد بزرگوار ایشان می تواند این امر دشوار را به دوش بکشد؟

ضرورت بحث از ظهور در نهج البلاغه

نگارنده بر این عقیده است که اگر ما بخواهیم هر تحولی را در حوزه های مختلف از جمله اجتماعی و سیاسی رقم بزنیم، باید مبتنی بر مبانی و فرامین الهی باشد و با اهداف خداوند در یک راستا قرار بگیرد.

حال به جهت دستیابی به چهارچوب و مدل سیاسی یک حکومت اسلامی کامل و آگاهی از چگونگی آن، به نهج البلاغه رجوع می کنیم زیرا نهج البلاغه یا اخ القرآن، دربردارنده بسیاری از اصول و مبانی شیعی از جمله چهارچوب های مهدویت می باشد که آگاهی از آن ها در پرتوی مطالعه دقیق خطبه ها، نامه ها و حکمت های نورانی امیرالمومنین علی (علیه السلام) امکان پذیر می باشد.

امیرالمومنین علی (علیه السلام) در فرازی از سخنان خود فرموده اند: «یَعْطِفُ الْهَوَى عَلَى الْهُدَى، إِذَا عَطَفُوا الْهُدَى عَلَى الْهَوَى؛ وَ یَعْطِفُ الرَّأْیَ عَلَى الْقُرْآنِ، إِذَا عَطَفُوا الْقُرْآنَ عَلَى الرَّأْیِ؛[2] او خواسته هاى دل را پیرو هدایت قرار مى دهد در زمانى که مردم هدایت را پیرو خواسته هاى دل قرار داده اند، و راى و فکر خود را پیرو قرآن مى سازد در آن زمان که مردم قرآن را تابع فکر خود قرار مى دهند».

اگر ما این کلام را درک کنیم، سبب می گردد تا بدانیم اگر خواهان تحول در علوم انسانی هستیم و می خواهیم آن را مطابق تعالیم الهی و علی الخصوص زمینه سازی قیام صاحب الزمان (عج) (که در حقیقت انقلاب اسلامی ما و خون شهدایی که برای بقای آن ریخته شده، قطعا در راستای تحقق آن مهم بوده است) سازماندهی کنیم، باید شرایط را برای جلوگیری از تفسیر قرآن مطابق هواهای نفسانی، فراهم ساخته و با تحول در علوم انسانی به تفسیر قرآن مدنظر حضرت مهدی (عج) نزدیک شویم.

بشارت وجود و ظهور حضرت مهدی (عج)

امیرالمومنین علی (علیه السلام) در نهج البلاغه، عباراتی را بیان فرموده اند که محققین نهج البلاغه معتقدند این جملات، جملاتی است که بیانگر بشارت امیرالمومنین علی (علیه السلام) درباره ی ظهور حضرت مهدی (عج) می باشد. حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند:

«وَ لَا تَسْتَبْطِئُوا مَا یَجِیءُ بِهِ الْغَدُ، فَكَمْ مِنْ مُسْتَعْجِلٍ بِمَا إِنْ أَدْرَكَهُ وَدَّ أَنَّهُ لَمْ یُدْرِكْهُ وَ مَا أَقْرَبَ الْیَوْمَ مِنْ تَبَاشِیرِ غَدٍ. یَا قَوْمِ، هَذَا إِبَّانُ وُرُودِ كُلِّ مَوْعُودٍ وَ [دُنُوٌّ] دُنُوٍّ مِنْ طَلْعَةِ مَا لَا تَعْرِفُونَ؛[3]

درباره آنچه باید رخ دهد و مورد انتظار است، عجله مکنید و آنچه را فردا با خود مى آورد، دور مشمارید. چه بسیارند کسانى که براى چیزى عجله مى کنند که اگر آن را به دست آورند، (پشیمان مى شوند و) دوست دارند که به آن نمى رسیدند و چه نزدیک است امروز به آغاز فردا. اى جماعت! اکنون هنگام فرا رسیدن تمام آنچه (به شما) وعده داده شده است، مى باشد، و نیز هنگام نزدیک شدن طلوع چیزى است که از آن آگاهى ندارید».

آنچه با توجه به معانی عبارات فوق مسلم است این است که حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) ظهور حضرت مهدی (عج) را بشارت می دهند.

اما سوالی که اینجا مطرح می شود این است که چرا امیرالمومنین (علیه السلام) به مخاطبان خود که قطعا تا زمان ظهور حضرت مهدی (عج) از دنیا خواهند رفت می فرمایند: «وَ لَا تَسْتَبْطِئُوا مَا یَجِیءُ بِهِ الْغَدُ؛ (آنچه را که در آینده باید بیاید دیر مشمارید) در حالی که قیام حضرت مهدی (عج) مربوط به آینده می شود اما عبارت فوق به گونه ای بیان می گردد که گویی مخاطبین امیرالمومنین (علیه السلام) زمان ظهور امام زمان (عج) را درک خواهند کرد.

چرا حضرت علی (علیه السلام) به این صورت مقصود خود را بیان کرده اند؟! آیا اشتباهی در عبارات ایشان به وجود آمده است؟!

در پاسخ باید گفت که از شخصیت معصومین از جمله حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) اشتباه صادر نمی شود بلکه استفاده از عبارات مذکور توسط امیرالمومنین علی (علیه السلام) از آن روست که ایشان، امام تمام امت و برای کلیه ی ادوار تاریخی است؛ پس خطاب ایشان به حاضران در آن جمع، به منزله ی خطاب ایشان به تمام امت اسلامی است و دارای عمومیت و شمولیت زمانی و مکانی است.

این خطاب، مانند خطاب هایی است که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) با هم عصران خود داشته اند یا مثل خطاب هایی است که قرآن کریم با مردم هم عصر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) دارد. در حالی که در واقع مخاطب سخنان نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و مصحف شریف، همه ی امت اسلامی تا روز رستاخیز می باشند.[4]

خلیفه الله، موضوع مهم و اساسی در مهدویت

یکی از موضوعات مهم و حساس در مهدویت، مبحث خلافت الهی است. خداوند متعال در قرآن کریم می فرمایند: «إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً؛[5] و (به یاد آر) وقتی که پروردگارت فرشتگان را فرمود که من در زمین خلیفه‌ای خواهم گماشت».

این موضوع، مانند بعض دیگر از مباحث قرآن نیست که اتفاقی مانند کشتی نوح افتاده و سپری شده باشد؛ جریان خلافت الهی تا برپایی قیامت در زمین جاری خواهد بود و هر آینه خداوند متعال خلیفه ای بر روی زمین خواهد داشت.

وجود خلیفه الله بر روی زمین، از ابتدا با انگیزه دوام و استمرار مطرح شده است تا آدمیان، هیچ گاه عذر و بهانه ای برای گمراهی و ستم بر یکدیگر نداشته باشند. به همین منظور در بحث مهدویت، موضوع خلیفه الله بودن حضرت مهدی (عج) و فوز مستمر ایشان بر این کره خاکی، بدیهی خواهد بود و انکار این حقیقت که حضرت مهدی (عج) خلیفه الهی بر روی زمین هستند، سبب انحراف از تمامی مبانی اسلامی و شیعی و حتی ورود به دایره کفر خواهد بود.

امیرالمومنین علی (علیه السلام) پیرامون خلیفه الهی در زمین می فرمایند: «بَلَى لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ إِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً، لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَيِّنَاتُهُ، وَ كَمْ ذَا وَ أَيْنَ أُولَئِكَ؟ أُولَئِكَ وَ اللَّهِ الْأَقَلُّونَ عَدَداً وَ الْأَعْظَمُونَ عِنْدَ اللَّهِ قَدْراً، يَحْفَظُ اللَّهُ بِهِمْ حُجَجَهُ وَ بَيِّنَاتِهِ، حَتَّى يُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ وَ يَزْرَعُوهَا فِي قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ.

هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَى حَقِيقَةِ الْبَصِيرَةِ وَ بَاشَرُوا رُوحَ الْيَقِينِ وَ اسْتَلَانُوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفُونَ وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ، وَ صَحِبُوا الدُّنْيَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلَى؛ أُولَئِكَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ الدُّعَاةُ إِلَى دِينِهِ؛ آهِ آهِ، شَوْقاً إِلَى رُؤْيَتِهِمْ؛[6]

آرى، زمین هیچگاه از حجت قائم خداوندى خالى نمى ماند. خواه آشكار و مشهور باشد یا ترسان و پنهان از دیده ها، تا حجت ها و نشانه هاى روشن دین خدا از میان نرود. اینان آیا چند تن هستند، یا در كجایند به خدا سوگند، كه شمارشان بس اندک است، ولى قدر و منزلتشان بسیار است.

خداوند به اینان حجت ها و نشانه هاى روشن خود را حفظ كند، تا آن را به همانندان خود به ودیعت سپارند و این بذر در دل هاى ایشان بكارند. علم و حقیقت و بصیرت به آنان روى آور شده و روح یقین را یافته اند و آنچه ناز پروردگان، دشوار پنداشته اند، بر خود آسان ساخته اند. و بر آنچه نادانان از آن مى ترسند انس گرفته اند.

به تن همدم دنیایند ولى جانشان به جهان بالا پیوسته است. جانشینان خداوند در روى زمین هستند و داعیان دین اویند. آه، آه. چه آرزومند دیدارشان هستم».

بر همین اساس، در عقاید شیعه، این موضوع پذیرفته شده است که گاه بر اساس مصالح الهی، ممکن است خلیفه الله بر روی زمین آشکار و نمایان باید اما گاهی نیز می تواند بر اساس مصالح دیگری، از نظرها پنهان بماند.

بیان اوصاف حضرت مهدی (عج)

حضرت علی (علیه السلام) در چند مورد، اقدام به بیان اوصاف متعالی حضرت مهدی (عج) می کنند که در این مجال اندک، به چهار نمونه از آن ها اشاره می کنیم:

۱) ستارگان آسمان

«أَلَا إِنَّ مَثَلَ آلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه وآله) كَمَثَلِ نُجُومِ السَّمَاءِ، إِذَا خَوَى نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ، فَكَأَنَّكُمْ قَدْ تَكَامَلَتْ مِنَ اللَّهِ فِيكُمُ الصَّنَائِعُ وَ أَرَاكُمْ مَا كُنْتُمْ تَأْمُلُونَ؛[7] آگاه باشید مثل آل ‌محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) مثل ستارگان آسمان است. اگر ستاره‌ای غروب کند ستاره‌ی دیگری طلوع خواهد کرد، گويى مشاهده مى كنم نعمت هاى خدا (در زمان ظهور قائم) نسبت به شما كامل شده، و شما را به آنچه آرزو مى كرديد رسانده است».

به نظر مترجمین و شارحین نهج البلاغه، این عبارت حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام)، علاوه بر معرفی امامان معصوم (علیهم السلام)، عنایت خاصی به معرفی حضرت مهدی (عج) داشته است.

در جملات مذکور، امیرالمومنین علی (علیه السلام)، ائمه هدی (ع) و از جمله آنها حضرت مهدی (عج) را به ستاره تشبیه فرموده اند. به نظر، بکارگیری این تشبیه دو دلیل می تواند داشته باشد:

الف) یکی اینکه مردم در راه شناخت و اطاعت خدا، از انوار هدایت امامان معصوم (علیهم السلام) بهره مند می شوند؛ هم چنانکه مسافر در پیمودن راه، از ستارگان آسمان، روشنی و هدایت می گیرد.[8]

ب) مناسبت دیگر همان است که خود امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرموده اند که حجت های خدا مثل ستارگان آسمان هستند که هر گاه یکی غروب کند، دیگری طلوع خواهد کرد؛ پس در نتیجه جهان هیچ گاه از وجود حجت که مردم را بسوی خدا رهنمون باشد خالی نیست.[9]

۲) باقی مانده حجت های خدا

«بَقِيَّةٌ مِنْ بَقَايَا حُجَّتِهِ، خَلِيفَةٌ مِنْ خَلَائِفِ أَنْبِيَائِهِ؛[10] (او باقی مانده ای از حجت های خدا و جانشینی از جانشینان پیامبر خداست.)

عبارت فوق عبارتی است که مترجمین و شارحین نهج البلاغه معتقدند در آن، امام علی (علیه السلام) به توصیف امام مهدی (عج) پرداخته اند.[11]

نکته ای که در جمله مذکور خودنمایی می کند، عبارت (او باقی مانده ای از حجت های خداست) می باشد که با آیه شریفه ی «بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ۚ وَ مَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ؛[12] باقیمانده ی خدا برای شما بهتر است اگر مومن باشید» شباهت ظاهری و معنایی بسیار زیادی دارد.

این شباهت به گونه ای است که مفسرین قرآن معتقدند آیه فوق در وصف حضرت مهدی (عج) نازل شده است که این موضوع اشراف کامل حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) بر قرآن و همچنین الهام پذیری ایشان از آیات آن کتاب مجید را به وضوح نشان می دهد.[13]

۳) زره دانش

امیرالمومنین علی (علیه السلام) در توصیف حضرت مهدی (عج) در بخش دیگری از نهج البلاغه می فرمایند:

«قَدْ لَبِسَ لِلْحِكْمَةِ جُنَّتَهَا وَ أَخَذَهَا بِجَمِيعِ أَدَبِهَا مِنَ الْإِقْبَالِ عَلَيْهَا وَ الْمَعْرِفَةِ بِهَا وَ التَّفَرُّغِ لَهَا؛[14] (آن مرد الهى) براى حفظ حکمت و دانش، زرهى بر تن کرده و حکمت را با تمام آدابش در برگرفته، توجه خاص به آن نموده و آن را به خوبى شناخته و يکسره به آن پرداخته است».

محققین و صاحبان اندیشه، عبارات فوق را در وصف حضرت مهدی (عج) می دانند اما نکته ایی که در عبارات فوق خودنمایی می کند، این است که حضرت امیر (علیه السلام) برای نشان دادن اینکه حضرت مهدی (عج) بر دانش اشراف دارند از لفظ «زره» استفاده کرده اند.

در بیان علت بکارگیری این لفظ برای نشان دادن احاطه حضرت مهدی (عج) بر دانش توسط امیرالمومنین علی (علیه السلام) باید گفت که زره، رزمنده ی در حال جنگ را از گزند ضربات و زخم ها مصون می دارد پس اگر کسی زره دانش بر تن داشته باشد، قطعا مراتب حکمت را شناخته و خود را از طریق زهد، از علایق دنیوی وارسته ساخته است.

در نتیجه امیرالمومنین علی (علیه السلام) با بکارگیری این کلمه یعنی زره برای دانشی که حضرت مهدی (عج) دارای آن است، به صورتی بسیار زیبا و ظریف، علوم و معارفی که در نزد حضرت مهدی (عج) موجود است را به تصویر می کشند.

۴) حکمت گمشده اوست

امیرالمومنین علی (علیه السلام) در ادامه توصیف حضرت مهدی (عج) می فرمایند: «فَهِيَ عِنْدَ نَفْسِهِ ضَالَّتُهُ الَّتِي يَطْلُبُهَا وَ حَاجَتُهُ الَّتِي يَسْأَلُ عَنْهَا؛[15] حکمت و دانش براى او گمشده اى است که همواره در جستجوى آن است و نيازى است که پيوسته در طلب آن است».

مترجمین و مفسرین نهج البلاغه بیان عبارات فوق توسط امام علی (علیه السلام) را توصیف ایشان از حضرت مهدی (عج) می دانند.

علاوه بر اینکه در عبارات فوق با اوصاف امام زمان (عج) در کلام حضرت امیر (علیه السلام) آشنا می شویم، اما نکته ی مهمی وجود دارد که باید به آن توجه کرد و آن است که این جمله ی امیرالمومنین (علیه السلام) درباره حضرت مهدی (عج) که می فرمایند «حکمت گمشده اوست» با این حدیث از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) که می فرمایند «اَلْحِكْمَةُ ضَالَّةُ اَلْمُؤْمِنِ؛[16] حکمت گمشده مومن است» دارای قرابت کاملی است.

از آنجایی که مومن به معنای کامل کلمه، حضرت مهدی (عج) می باشند، طبق حدیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می توان نتیجه گرفت که حضرت مهدی (عج) طالب حکمت اند که بواسطه ی این تفاسیر می توان شباهت لفظی و معنایی کامل جملات حضرت علی (علیه السلام) با پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره جستجوگران حکمت را مشاهده کرد و به ارزش سخنان امیرالمومنین (علیه السلام) که در مطابقت کامل با کلام پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) است بیش از بیش پی برد.[17]

برای مطالعه بیشتر پیرامون حضرت مهدی (عج) و یاران ایشان، می توانید مقاله مهدویت و سیمای یاران حضرت مهدی (عج) در نهج البلاغه را مطالعه بفرمایید.

نتیجه گیری

حضرت مهدی (عج) آخرین ذخیره الهی و طبق کلام امیرالمومنین علی (علیه السلام)، خلیفه الهی بر روی زمین هستند که بنا بر مصالح الهی، از نظرها پنهان شده اند اما فیوضات ایشان به صورت مستمر شامل حال همگان است. در این راستا به فرازهایی از سخنان امام علی (ع) پیرامون سیمای وجودی حضرت مهدی (عج) اشاره شد و برخی از ابعاد وجودی حضرت مهدی (عج) همچون حجت خدا بودن، علم و دانش و مقام خلیفة اللهی ایشان، در کلام امیرالمومنین (ع) بررسی گردید.

پی نوشت ها

[1] ملاهادی سبزواری، شرح منظومه، ج1، ص187.

[2] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه 138.

[3] همان، خطبه 150.

[4] میثم البحرانی. ۱۴۰۳ قمری. صص ۲۱۴-۲۱۳.

[5] بقره / 30.

[6] صبحی صالح، نهج البلاغه، حکمت 147.

[7] همان، خطبه 100.

[8] انصاری قمی، ترجمه نهج البلاغه، ص ۲۶۳.

[9] فیض الاسلام، ترجمه نهج البلاغه، ص ۲۹۶.

[10] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه 182.

[11] شریعتی، امامت در نهج البلاغه، ص ۱۲۳.

[12] هود / 86.

[13] زمانی، ترجمه نهج البلاغه، صص ۴۵۱ – ۴۵۰.

[14] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه 182.

[15] همان.

[16] شهید ثانی، منیه المرید فی ادب المفید، ج 1، ص 173.

[17] میثم البحرانی، شرح نهج البلاغه، صص ۳۹۳ – ۳۹۲.

منبع

با اقتباس از: نکوهی، رضا، امام مهدی (عج) در نهج البلاغه، وبلاگ 2026.