امام علی (ع) به عنوان اسوه‌ تمام عیار اخلاق و فضایل انسانی، در زمینه سخاوت و بخشندگی سرآمد دوران بوده‌ است. سیره و رفتار ایشان مملو از نمونه ‌های بارز ایثار، عطا و گذشت به نیازمندان، مظلومان و حتی دشمنان است که همواره در تاریخ به عنوان الگویی برای مسلمانان و آزادگان جهان مطرح بوده است.

سخاوت و بخشندگی از جمله فضایل اخلاقی برجسته‌ ای هستند که در نهج البلاغه امام علی (ع) جایگاه ویژه‌ ای دارند. حضرت علی (ع) در خطبه‌ ها، نامه ‌ها و حکمت‌ های خود بارها به اهمیت سخاوت و بخشندگی و آثار و برکات آن ‌ها در زندگی فردی و اجتماعی انسان اشاره کرده‌ است.

تعریف سخاوت و بخشندگی

سخاوت و بخشندگی، گوهر تابناک زهد و تجلی والای عطوفت است که در تقابل با صفت مذموم بخل، خویشتن را در جان آدمی منزل می‌ گزیند. این صفت کریمه، ثمره‌ ای گوارا از درخت زهد و بی‌ اعتنایی به زخارف دنیوی است که بذر آن در اعماق جان انسان متعالی، کاشته می ‌شود و در پرتو انوار معرفت و ایمان به ثمر می ‌نشیند.

این صفت ستودنی، فراتر از بخششِ صرفِ مادیات، شامل بذل جان، دانش، وقت و هر آنچه در توان انسان است نیز می ‌شود. سخاوتمند، کسی است که در پرتو انوار الهی، قفس تنگ بخل را شکسته و در وادی ایثار و انفاق، گام‌ های بلند بر می ‌دارد. او فارغ از هر گونه منّت، با دلی گشاده و شادمان، دست یاری به سوی نیازمندان دراز می ‌کند و در این راه، لذتی عمیق و معنوی را تجربه می ‌نماید.

اهمیت سخاوت و بخشندگی در قرآن

خداوند متعال در قرآن کریم، مؤمنان را به ترویج این صفتِ والا سفارش می ‌نماید و وعده می ‌دهد که پاداش سخاوت، افزونیِ برکت و گشایش در امور دنیوی و اخروی خواهد بود:

۱. «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا؛[1]

و غذای (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» می‌ دهند! (و می ‌گویند:) ما شما را بخاطر خدا اطعام می ‌کنیم، و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی‌ خواهیم!».

۲. «إِنّما وَلیکُمُ اللهُ و رَسولُهُ والّذینَ ءَامَنوا الَّذینَ یقِیمُونَ الصَّلوةَ و یؤتُونَ الزَّکوة و هُم راکِعونَ؛[2]

ولیِّ شما فقط خدا، پیامبر و مؤمنانی هستند که نماز را به پا داشته، در رکوع زکات می ‌دهند».

۳. «مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ؛[3]

کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌ کنند، همانند بذری هستند که هفت خوشه برویاند؛ که در هر خوشه، یکصد دانه باشد؛

و خداوند آن را برای هر کس بخواهد (و شایستگی داشته باشد)، دو یا چند برابر می ‌کند؛ و خدا (از نظر قدرت و رحمت،) وسیع، و (به همه چیز) داناست».

۴. «الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ؛[4]

آنها که اموال خود را، شب و روز، پنهان و آشکار، انفاق می ‌کنند، مزدشان نزد پروردگارشان است؛ نه ترسی بر آنهاست، و نه غمگین می ‌شوند».

سخاوت و بخشندگی خداوند متعال در نهج البلاغه

حضرت در مورد صفات خداوند از جمله بخشش، سخاوت و بخشندگی، در ابتدای خطبه ۹۱ معروف به خطبه اشباح می فرماید:

«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يَفِرُهُ الْمَنْعُ وَ الْجُمُودُ وَ لَا يُكْدِيهِ الْإِعْطَاءُ وَ الْجُودُ إِذْ كُلُّ مُعْطٍ مُنْتَقِصٌ سِوَاهُ وَ كُلُّ مَانِعٍ مَذْمُومٌ مَا خَلَاهُ وَ هُوَ الْمَنَّانُ بِفَوَائِدِ النِّعَمِ وَ عَوَائِدِ الْمَزِيدِ وَ الْقِسَمِ عِيَالُهُ الْخَلَائِقُ ضَمِنَ أَرْزَاقَهُمْ وَ قَدَّرَ أَقْوَاتَهُمْ وَ نَهَجَ سَبِيلَ الرَّاغِبِينَ إِلَيْهِ وَ الطَّالِبِينَ مَا لَدَيْهِ وَ لَيْسَ بِمَا سُئِلَ بِأَجْوَدَ مِنْهُ بِمَا لَمْ يُسْأَلْ؛[5]

ستايش خدايى را سزاست كه نبخشيدن بر مال او نيفزايد، و بخشش او را فقير نسازد، زيرا هر بخشنده اى جز او، اموالش كاهش يابد، و جز او هر كس از بخشش دست كشد مورد نكوهش قرار گيرد. اوست بخشنده انواع نعمت ها و بهره هاى فزاينده و تقسيم كننده روزى پديده ها، مخلوقات همه جيره خوار سفره اويند، كه روزى همه را تضمين، و اندازه اش را تعيين فرمود. به مشتاقان خويش و خواستاران آنچه در نزد اوست راه روشن را نشان داد، سخاوت او را در آنجا كه از او بخواهند، با آنجا كه از او درخواست نكنند، بيشتر نيست».

اهمیت سخاوت و بخشندگی در نهج البلاغه

۱. سخاوت و بخشندگی موجب عزت آفرینی

حضرت علی (ع) در خطبه ۱۲۶، به توصیف فضایل اخلاقی می ‌پردازد و سخاوت و بخشندگی را به عنوان یکی از اصول اساسی اخلاقی مطرح می‌ کند. ایشان می ‌فرماید:«اَلْجُودُ یَزیدُ فِی العِزِّ وَالبُخلُ یَزيدُ فِي الذُّلِّ؛ سخاوت بر عزت می ‌افزاید و بخل بر ذلت».[6]

۲. موجب پیوند دوستی

حضرت (ع) در نامه ۴۷ در وصیتش به امام حسن (ع) و امام حسین (ع) می ‌فرماید: «بر شما باد به پیوستن با یکدیگر و بخشش همدیگر، مبادا از هم روی گردانید و پیوند دوستی را از بین ببرید».[7]

۳. موجب ازدیاد ثروت

در حکمت ۲۳۲ می‌ فرماید: «آن کس که با دست کوتاه ببخشد، از دستی بلند پاداش گیرد».[8]

۴. موجب خداباوری

حضرت در حکمت ۱۳۸ می فرماید: «آنکه پاداش الهی را باور دارد، در بخشش سخاوتمند است».[9]

۵. موجب جلب محبت

حضرت در حکمت ۲۴۴ می فرماید: «سخاوت بیش از خویشاوندی در جلب محبت و عواطف اثر دارد».[10]

۶. موجب پیروزی و استواری در دین

حضرت در خطبه ۱۳۸ می ‌فرماید: «با اموال خود انفاق کنید و از جسم خود بگیرید و بر جان خود بیفزایید و در بخشش بخل نورزید که خداوند فرمود: «إِن تَنصُرُواْ ٱللَّهَ يَنصُركُم وَيُثَبِّت أَقدامَكُم[11]؛ اى كسانى كه ايمان آورده ‌ايد! اگر آيين خدا را يارى كنيد، شما را يارى مى‌ كند و گام هايتان را استوار مى ‌دارد».[12]

۷. موجب باقی ماندن مال

حضرت در بیان مسئولیت توانگران می‌ فرماید: «بندگانی هستند که برای بخشش و سود رساندن به دیگران، خداوند نعمت های خاصی را به آنان بخشیده است، تا آنگاه که دست بخشنده دارند، نعمت ها در دستشان باقی است، و هرگاه از بخشش دریغ کنند، نعمت ها را از دستشان گرفته و به دست دیگران خواهد داد».[13]

آداب سخاوت و بخشندگی از دیدگاه نهج البلاغه

۱. تکیه بر خداوند در تمام امور

در فراز هایی از نامه ۳۱، حضرت علی (ع) با لحنی حکیمانه و پر مغز، پیروان خود را به توکل و واگذاری امور به خداوند متعال سفارش می ‌فرماید. گویی امام در این فرازها، چراغ هدایت را در مسیر پر پیچ و خم زندگی روشن می‌ کنند و راه رستگاری و سعادت را به انسان‌ ها نشان می‌ دهد. ایشان در این باره می ‌فرماید:

«در تمام کارها خود را به خدا واگذار، که پناهگاه مطمئن و نیرومندی رسیده ای، بخشش و محروم کردن به دست اوست، فراوان از خدا درخواست خیر و نیکی داشته باش».[14]

حضرت در این فراز، خداوند متعال را به عنوان پناهگاهی مطمئن و قدرتمند معرفی می ‌کند که در هر لحظه و در هر شرایطی، یار و یاور بندگان خود خواهد بود.

تاکید بر مالکیت مطلق خداوند بر رزق و روزی و سرنوشت انسان، حسی از تسلیم و رضا را در وجود انسان پدید می ‌آورد. در این فراز، حضرت به انسان می ‌آموزد که در برابر تقدیر الهی صبور و شاکر باشد و از مالکیت مطلق خداوند بر هستی آگاه باشد.

۲. ثواب الهی در پرداخت حقوق دیگران

امام می ‌فرماید: «هر آن کس که خداوند به او نعمت مال عطا فرموده، در قبال ادا نمودن حقوق دیگران و دشواری ‌هایی که در این مسیر به او می ‌رسد، شکیبا باشد، یقیناً به ثوابی الهی نائل خواهد گشت. چرا که این امر موجب شرافت و بزرگواری در دنیا و درک فضائل اخروی خواهد بود».[15]

در ابتدای این کلام، امام (ع) به ثواب الهی به عنوان پاداش اصلیِ ادای حقوق دیگران اشاره می‌ فرماید. ثواب الهی، موهبتی بس عظیم و گوهری گران بها است که در پرتو اطاعت از دستورات الهی و انجام اعمال نیک نصیب بندگان خاص خدا می‌ شود. ادای حقوق دیگران، از جمله این اعمال نیکو است که پاداشی بس بزرگ و ماندگار در پی خواهد داشت.

اما این ثواب عظیم، مشروط به صبر و شکیبایی در برابر دشواری ‌های مسیر است. ادای حقوق دیگران، همواره آسان و بدون چالش نیست. گاه ممکن است در این راه با موانعی روبرو شویم و یا از سوی برخی افراد مورد ظلم و ناسپاسی قرار گیریم. در چنین شرایطی، صبر و شکیبایی و عدم توقع و چشم ‌داشت به جبران از سوی دیگران، کلید گشاینده دروازه ثواب الهی و فضائل اخروی خواهد بود.

۳. پیش‌ دستی در کمک

امام علی (ع) در حکمت ۵۰ می فرماید: «سخاوت آنگاه نیکوست که پیش از درخواست باشد».[16]

این کلام نورانی، دریچه ای نو به سوی مفهوم حقیقی سخاوت می گشاید و آن را فراتر از اهدای مال و دارایی در زمان درخواست، به معنای عطای بی منت و از روی بخشش ذاتی و خلوص نیت معنا می بخشد.

سخاوتمند واقعی کسی است که نیاز را در چشمان دیگران ببیند و پیش از آنکه زبانشان به تقاضا بگشاید، دست یاری به سویشان دراز کند.

گویی در وجود او چشمه ای جوشان از مهر و عطوفت جاری است که بدون انتظارِ متقابلی، به سیراب کردن نیازمندان می شتابد. این نوع از سخاوت، نغمه ای آسمانی از فداکاری و ایثار سر می دهد و تار و پود وجود انسان را به نغمه های ملکوتیِ بخشش و کرم پیوند می زند.

۴. نکوهش احسان و بخشش به نا اهل

در خطبه‌ ۱۴۲، حضرت علی (ع) با لحنی حکیمانه و قاطع، به موضوع احسان به نا اهل می ‌پردازند و پیامد های منفی این عمل را گوشزد می‌ کند. ایشان می ‌فرماید:

«اگر کسی نابجا و به ناکسان نیکی و بخشش کند، مورد تعریف و تمجید اشرار، جاهلان، فرومایگان و سرکشان قرار می‌ گیرد. این ستایش‌ ها تا زمانی ادامه می ‌یابد که بخشش او به نفع آنان باشد. اما هنگامی که بخشش او قطع شود، مورد سرزنش و ملامت آنان قرار خواهد گرفت».[17]

در این بخش از خطبه، حضرت (ع) به صراحت، بخشش و احسان به نا اهل را عملی ناپسند و مذموم قلمداد می ‌کند. دلیل این امر آن است که چنین احسانی نه تنها ثوابی در پی ندارد، بلکه ممکن است باعث تقویت ظلم و جور و گسترش فساد در جامعه شود.

ایشان در ادامه، ریشه تمجید و ستایش اشرار، جاهلان، فرومایگان و سرکشان از احسان به نااهل را بیان می ‌کند. این افراد به دلیل سرشت فاسد و ناپاک خویش، از نیکی کردن به دیگران به قصد ریا و خودنمایی و یا برای کسب منفعت شخصی استقبال می‌ کند و از آن به عنوان ابزاری برای سوء استفاده و بهره‌ کشی از دیگران بهره می ‌برند.

۵. اعتدال در سخاوت و بخشندگی و محاسبه

حکمت ۳۳ نهج البلاغه، نقشه راهی برای تعادل و میانه روی در دو صفت نیکو و اساسی در زندگی انسان، یعنی «بخشندگی» و «محاسبه گری» ارائه می دهد.

امام علی (ع) با تاکید بر «بخشندگی و سخاوت در حد اعتدال» و «محاسبه گری بدون بخل و تنگ نظری»، انسان را به سوی زندگی سعادتمند و رستگار رهنمون می سازد.

امام علی (ع) می فرماید: «بخشنده باش اما زیاده روی نکن، در زندگی حسابگر باش اما سخت گیر نباش».[18]

امام علی (ع) در این بخش از حکمت، بر «بخشندگی» به عنوان یکی از صفات نیکو و پسندیده تاکید می فرماید. بخشندگی، عطا و بخشش مال و دارایی به نیازمندان و مستمندان بدون چشم داشت به عوض و پاداش است. این صفت، از مکارم اخلاقی و از ویژگی های بارز مؤمنان حقیقی به شمار می رود.

۶. انفاق و دستگیری از نیازمندان

حضرت علی (ع) در کلامی پُر مغز ، به مؤمنان چنین سفارش می ‌فرماید: «سزاوار است که توانگر، به خویشاوندان خویش عطا کند و سفره‌ های مهمانی نیکو بگستراند و بندگان در بند را از اسارت برهاند و از رنج درماندگان دلجویی نماید و تهی ‌دستان را از نعمات الهی بهره‌ مند سازد و قرض وامداران را بپردازد».[19]

این کلام نورانی امام علی (ع) دریچه‌ ای به سوی فضایل اخلاقی و سجایای انسانی می‌ گشاید و مؤمنان را به اطعام و انفاق در راه خدا و دستگیری از نیازمندان تشویق می ‌نماید.

۷. نیکی به جای سرزنش

در حکمت ۱۵۸ نهج البلاغه، گوهری از آموزه‌ های اخلاقی و راهبردی امام علی (ع) در مواجهه با خطاهای دوستان، آشکار می ‌شود. ایشان با ظرافت تمام، نیکوکاری و بخشش را به عنوان کلید حل تعارضات و مزاحمت ‌های برخی دوستان معرفی می‌ فرماید:

«برادرت را [به هنگامى كه خطايى از او سر مى زند] با نيكى كردن به او سرزنش كن و شر وى را از راه بخشش به او دور ساز»[20]

این حکمت، دریچه‌ ای به سوی ظرافت‌ های تعاملات انسانی می ‌گشاید و بر این نکته تأکید می‌ کند که سرزنش مستقیم و خشن، نه تنها به حل مشکل یاری نمی ‌رساند، بلکه می ‌تواند شکاف میان دوستان را عمیق ‌تر کند.

سخاوت و بخشندگی در سیره امام علی (ع)

حضرت علی (ع) خود نمونه بارز سخاوت و بخشندگی بودند. ایشان بارها در طول زندگی خود مال و جان خود را در راه یاری مستضعفان و مظلومان فدا کرد:

۱. بخشیدن شمشیر

در یکی از جنگ‌ ها، حضرت علی (ع) با مردی مشرک رو در رو قرار گرفت. مرد مشرک فریاد برآورد: «ای علی! شمشیرت را به من ببخش!» حضرت علی (ع) بدون لحظه ای درنگ، شمشیر را از کمربند آزاد کرد و به سوی او دراز کرد. مرد مشرک با ناباوری شمشیر را از دستان مولای متقیان گرفت و با حیرت پرسید:

«ای پسر ابوطالب! در چنین نبردی که جان بر سر آن نهاده‌ ای، شمشیر خود را به دشمنت می ‌بخشی؟!»

حضرت با لحنی صبور و مهربان پاسخ دادند: «تو دست تقاضا دراز کردی و رد کردن درخواست کننده، از سیره و خلق نیکوی من دور است».[21]

این واقعه، جلوه‌ای از عظمت روح، بخشندگی و سیره نیکوی امام علی (ع) را به تصویر می‌ کشد.

۲. یاری محرومان و شکر گزاری الهی

هنگامی که ثروتی به دستِ حضرت علی (ع) می‌ رسید، تهیدستان و نیازمندان را خبر می‌ کرد. پس از جمع شدن آنان، سکه‌ ها را از دست راست به چپ می‌ ریخت و ایشان می‌ فرمود: «ای درهم‌ های زر و سیم، غیر مرا فریب دهید!» سپس همه اموال را میان محرومان تقسیم می‌ کرد و در پایان دو رکعت نماز شکر به جا می‌آورد».[22]

۳. وقف چاه و قنات به نیازمندان

یکی دیگر از عرصه‌ های سخاوت و بخشندگی در سیره امام علی (ع) حفر چاه و قنات بود که به وقف مسافران و نیازمندان اختصاص می‌ یافت. امام صادق (ع) روایت می‌ کند که روزی حضرت مشغول حفر چاهی بودند که ناگهان، به طور غیر معمولی، آب گوارا و شیرینی از آن فوران کرد. حاضران به ایشان تبریک گفتند،

اما حضرت فرمود: «من این چاه را به شکرانه‌ نعمت‌ های الهی، وقف مسافران و زائران بیت‌ الله الحرام می‌ کنم و هر کس که آب آن را بفروشد یا به دیگری واگذار کند، مورد لعنت خدا و فرشتگان قرار خواهد گرفت».[23]

۴. بخشش از درآمد باغ ها

امام علی (ع) با کار و تلاش شبانه‌ روزی، باغ‌ های فراوانی احداث می‌ کرد و سپس آنها را به فروش می‌رساند و با سخاوت و بخشندگی، عواید حاصل از آن را میان نیازمندان توزیع می‌ فرمود.

شعبی نقل می‌ کند: «روزی که امام (ع) یکی از باغ‌ ها را فروختند و طلا و نقره حاصل از آن را انباشته بود، جمع زیادی از مستمندان را دیدم که گرد آمده بودند. حضرت همه طلا ها و نقره‌ ها را به آنها بخشیدند و خود با دست خالی به منزل بازگشتند».[24]

البته لازم به ذکر است که امام (ع) در کنار بخشش به نیازمندان، معیشت همسران و فرزندان خود را نیز تأمین می‌ کرد. به همین منظور، باغ‌ های منطقه «ینبع» را وقف اهل و عیال خود نمود و آنها را به کسی نبخشید تا خانواده ایشان به طور کامل تأمین شده و به جامعه سربار نباشند.

نتیجه ‌گیری

سخاوت و بخشندگی امام علی (ع) نه تنها در دوران حیات پُر برکت ایشان، که در گذر تاریخ نیز همواره مسیره‌ روشنایی برای مسلمانان و آزادگان جهان بوده است. سیره و رفتار ایشان، درسهایی بی‌ بدیل از ایثار، عطا و گذشت به ما می‌ آموزد که نقشی اساسی در صلح و آرامش جامعه و ارتقای کرامت انسانی ایفا می‌کنند. سخاوت و بخشندگی برکات و آثار بی‌ شماری در فرد و جامعه دارد. این صفت والا، موجب تقویت وحدت و همدلی، ایجاد صلح و آرامش، افزایش ثروت و برکت، ارتقای کرامت انسانی در جامعه و تقویت حس نوع‌ دوستی و ایثار در انسان‌ ها می‌ شود.

پی ‌نوشت ها

[1]. سوره دهر، آیه ۸ و ۹.

[2]. سوره مائده، آیه ۵۵.

[3]. سوره بقره، آیه ۲۶۱.

[4]. سوره بقره، آیه ۲۷۴.

[5]. نهج البلاغه، خطبه ۹۱.

[6]. نهج البلاغه، خطبه ۱۲۶.

[7]. نهج البلاغه، نامه ۴۷.

[8]. نهج البلاغه، حکمت ۱۶۴، ۲۳۲.

[9]. نهج البلاغه، حکمت ۱۳۸.

[10]. نهج البلاغه، حکمت ۲۴۴.

[11]. سوره محمد، آیه ۷.

[12]. نهج البلاغه، خطبه ۱۳۸.

[13]. نهج البلاغه، حکمت ۴۲۵.

[14]. نهج البلاغه، نامه ۳۱.

[15]. نهج البلاغه، خطبه ۱۴۲.

[16]. نهج البلاغه، حکمت ۵۰.

[17]. نهج البلاغه، خطبه ۱۴۲.

[18] .نهج البلاغه، حکمت ۳۳.

[19]. نهج البلاغه، خطبه ۱۴۲.

[20]. نهج البلاغه، حکمت ۱۵۸.

[21]. مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۱، ص ۶۹.

[22]. صدوق، امالی، ص۱۶۹.

[23]. مجلسی، روضة المتقین، ج۱۱، ص۱۷۲.

[24]. نهج البلاغه، نامه ۲۴.

منابع

1. قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب (ع)، ۱۳۷۳ش.
2. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب (ع)، ۱۳۸۴ش.
3. صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۸۰ش.
4. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
5. مجلسى، محمد تقى، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، المطبعه العلمیه، ۱۳۹۸ق.