حقوق حیوانات یکی از مباحث مهم و مطرح در جوامع امروزی است و اسلام نیز در این زمینه به صورت دقیق و نظام مند قانونگذاری نموده است. اگر نگرش اسلام در این زمینه، به درستی مورد بحث و بررسی قرار گیرد، حمایت کامل این آیین متعالی از حقوق حیوانات بر همگان روشن و آشکار خواهد شد. از آنجا که حقوق همواره مدافع راستی و حقیقت و چراغ درستکاری است، بحث از حقوق حیوانات قسمتی از حیات انسانی و پاسدار منافع هستی است.

شبکه حیات به نحوی سامان یافته که زندگی هر موجودی در پیوندی ناگسستنی با حیات دیگر موجودات است و دخالت نابخردانه در این شبکه، بقای نسل همه موجودات و از جمله انسان را به چالش می کشد.

حیوان به عنوان بخش مهمی از جهان طبیعت، نقش مهمی در چرخه حیات انسان ایفا می کند، از این رو شایسته است حقوق حیوانات بیش از پیش، مورد توجه قرار گیرد. در مقاله نگاهی بر حقوق حیوانات در غرب و اعلامیه جهانی، به بررسی حقوق حیوانات از منظر جهانی پرداخته ایم که مطالعه آن و مقایسه با تعالیم اسلامی می تواند در دیدگاه مخاطبان به این موضوع موثر باشد.

حقوق حیوانات در قرآن و حدیث

اسلام با چهارده قرن قدمت، با نظریات علمی و جامع در نگهداری و استفاده از حیوانات، پیش قدم بوده و از هرگونه افراط و تفریط دور می باشد. قرآن کریم سودمندی چهارپایان برای انسان را چنین توصیف می کند: «وَ الْأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِیهَا دِفْءٌ وَ مَنَافِعُ وَ مِنْهَا تَأْكُلُونَ؛[1] و چهارپایان را آفرید؛ در حالی که در آنها، برای شما وسیله پوشش، و منافع دیگری است؛ و از گوشت آنها می خورید».

در دیدگاه برخی از مفسران، این بدان معنا نیست که آن ها حقوقی بر انسان ها ندارند، همچنین تصرف و بهره برداری انسان از حیوانات نیز بی حد و حصر نیست، بلکه ضوابط دقیقی دارد و قوانین حمایتی و حقوقی ای که اسلام برای حیوانات وضع کرده، احکامی شرعی و الزام آورند.[2]

حقوق حیوانات برابر با حق الله

اسلام به حقوق حیوانات اهمیت داده و مسلمین نسبت «حق الله» را به آن می دهند و همواره خود را مقابل حیوانات مسئول می دانند. سوره هایی در قرآن به نام برخی از حیوانات وجود دارد مانند: بقره، انعام، فیل، نحل، نمل و عنکبوت که پیوند نزدیک زندگی انسان با حیوانات را نشان می دهد.

بر اساس قوانین اسلام، ما مسلمانان مکلف به رعایت حقوق حیوانات هستیم. اولیای الهی از هر موقعیتی برای بیان حقوق حیوانات و مراعات آن ها استفاده نموده اند. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: شتر مایه عزت و توانایی اهلش، گوسفند مایه خیر و برکت است و خوبی تا قیامت به پیشانی اسب گره خورده است.[3]

زمانی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شتری مجاور منزلی و بدون آب و علف مشاهده کرد. پیامبر شکایت حیوان از صاحبش را به زبان حال بیان کرد و او را به خداترسی دعوت نمود:

«ألَا تَتَّقی اللّهَ فی هذهِ البَهیمَةِ الّتیمَلّکَکَ اللّهُ تعالى إیّاها؟! فإنّهُ شَکا إلَیّ أنّکَ تُجیعُهُ و تُدْئبُهُ؛[4] آیا درباره این بى زبانى كه خداوند در اختیار تو گذاشته است، از خدا نمى ترسى؟! او از درد و رنجى كه به وى مى رسانى نزد من شكایت كرد».

ارزش های اخلاقی و حقوق حیوانات

اسلام رعایت حقوق حیوانات و احترام به آنها را جزء ارزش های اخلاقی قرار داده و همگان را در برابر حیوانات مسئول می داند. قرآن کریم می فرماید:

«اَتَّى إِذَا أَتَوْا عَلَى وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ یَا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لَا یَحْطِمَنَّكُمْ سُلَیْمَانُ وَ جُنُودُهُ وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ؛[5] (آنها حرکت کردند) تا به سرزمین مورچگان رسیدند؛ مورچه‌ای گفت: به لانه‌های خود بروید تا سلیمان و لشکرش شما را پایمال نکنند در حالی که نمی‌فهمند».

به باور علامه طباطبایی، با تأمل در آیه می توان دریافت که حیوانات دارای ادراک می باشند، تا آنجا که مورچه می تواند با سلیمان (علیه السلام) این گونه سخن گوید. در پاسخ به علت چرایی این سخن مور، امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «علم برتر مور به اسرار زمین دلیل این گفتگو است».[6]

در آیه شریفه دیگری در قرآن کریم، پیرامون حقوق حیوانات می خوانیم: «وَ مَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لَا طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِی الْكِتَابِ مِنْ شَیْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ؛[7] و هیچ جنبنده‏ اى در زمین نیست و نه هیچ پرنده‏ اى كه با دو بال خود پرواز مى ‏كند مگر آنكه آنها [نیز] گروه ‏هایى مانند شما هستند ما هیچ چیزى را در كتاب [لوح محفوظ] فروگذار نكرده‏ ایم سپس [همه] به سوى پروردگارشان محشور خواهند گردید».

از این آیه بر می آید که حیوانات دارای نوعی از زندگی اند که مستلزم بازگشت به سوی خداوند است و لذا ضمیر در آیه که مخصوص ذوی العقول و صاحبان شعور است، درباره حیوانات به کار رفته است.[8]

لازم به ذکر است که دین مبین اسلام در آیات متعدد حیوانات را صاحب ذکر حق تعالی دانسته که او را همواره یاد می کنند و بر همین اساس می بینیم که در حرم امن الهی، هر گونه صید را حرام و به حرمت صید در ماه حرام تاکید می ورزد.[9]

خلقت حیوانات در قرآن

قرآن در آیات متعددی به خلقت حیوانات و انواع منافع و بهره برداری صحیح از آن ها اشاره می نماید. این آیات حدود استفاده و بهره برداری از حیوانات را برای انسان ها نشان می دهد.

1. « َالْأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِیهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَ مِنْهَا تَأْكُلُونَ، وَ لَكُمْ فِیهَا جَمَالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ، وَ تَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بَالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَءُوفٌ رَحِیمٌ، وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغَالَ وَ الْحَمِیرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِینَةً وَ یَخْلُقُ مَا لَا تَعْلَمُونَ؛[10]

و چارپایان را براى شما آفرید در آنها براى شما [وسیله] گرمى و سودهایى است و از آن ها مى ‏خورید، و در آنها براى شما زیبایى است آنگاه كه [آن ها را] از چراگاه برمى‏ گردانید و هنگامى كه [آن ها را] به چراگاه مى ‏برید، و بارهاى شما را به شهرى مى ‏برند كه جز با مشقت بدن ها بدان نمى‏ توانستید برسید قطعا پروردگار شما رئوف و مهربان است، و اسبان و استران و خران را [آفرید] تا بر آنها سوار شوید و [براى شما] تجملى [باشد] و آنچه را نمیدانید مى ‏آفریند».

2. «اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ الْأَنْعَامَ لِتَرْكَبُوا مِنْهَا وَ مِنْهَا تَأْكُلُونَ؛[11] خداوند كسی است كه چهار پایان را برای شما آفرید تا بعضی را سوار شوید، و از بعضی تغذیه كنید».
3. «وَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواج کلَّها وَ جَعَلَ لَکمْ مِنَ الْفُلْک وَ الْأَنْعَامِ ما تَرْکبُونَ؛[12] و همان كسی كه همه زوجها را آفرید، و برای شما از كشتی ها و چهارپایان مركب هایی قرار داد كه بر آن سوار شوید».

آیات فوق بهره برداری صحیح و متعادل از حیوانات را جایز دانسته و در همه حال حتی زمان استفاده، رعایت حقوق آن ها را ضروری می داند.

حقوق حیوانات در نهج البلاغه

امام علی (علیه السلام) در خطبه ۱۵۳ نهج البلاغه به روانشناسی حیوان، در خطبه ۱۶۵ به علم زولوژی (حیوان شناسی) و در خطبه ۱۶۷ به رعایت اخلاق و مسئولیت در مقابل حیوانات پرداخته است. سرآمد این موارد در نهج البلاغه، نامه 25 نهج البلاغه می باشد که به تفصیل به بررسی حقوق حیوانات در آن خواهیم پرداخت.

1. خطبه 153 نهج البلاغه

«إِنَّ الْبَهَائِمَ هَمُّهَا بُطُونُهَا وَ إِنَّ السِّبَاعَ هَمُّهَا الْعُدْوَانُ عَلَى غَیْرِهَا؛[13] همانا تمام حیوانات در تلاش پر كردن شكمند، و درندگان در پى تجاوز كردن به دیگران». در این خطبه، حضرت با بیان اینکه حیوانات در پی غرائض حیوانی خود هستند، به ما متذکر می شوند که نباید از حیوانات انتظار رفتارهای انسانی و درک و شعور داشته باشیم و اگر خلاف انتظار از آن ها دیدیم، حقوق آن ها را زیر پا بگذاریم.

برخورد با هر موجود، باید مطابق با مختصات روحی و جسمی او باشد؛ حیوانی که در تمام عمر در پی شکمبارگی است، چگونه می تواند در معادلات فکری انسان نقش ایفا کند؟ پس باید با حیوانات مطابق ویژگی های آن ها رفتار کرد.

2. خطبه 165 نهج البلاغه

«وَ مِنْ أَعْجَبِهَا خَلْقاً الطَّاوُسُ الَّذِی أَقَامَهُ فِی [أَحْسَنِ] أَحْكَمِ تَعْدِیلٍ …؛[14] یکى از عجیب ترین آن ها (پرندگان) از نظر آفرینش، طاووس است که خداوند آن را در موزون ترین شکل آفرید …».

در این خطبه، حضرت شگفتی های خلقت تعدادی از حیوانات را شرح داده و قدرت خداوند متعال در خلقت این موجودات را بیان می کنند. این شگفتی ها به ما نشان می دهد که رعایت حقوق حیوانات و استفاده از آن ها در چهارچوب قوانین الهی، بر همه انسان ها واجب است؛ زیرا موجوداتی که با اینهمه ظرافت و دقت و یژگی های بی نظیر خلق شده اند، قطعا به اندازه خود در نزد خدا صاحب احترام هستند.

3. خطبه 167 نهج البلاغه

«اتَّقُوا اللهَ فِی عِبَادِهِ وَ بِلاَدِهِ، فَإِنَّکُمْ مَسْؤُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهائِمِ؛[15] درباره بندگان خدا و شهرها تقوی الهی پیشه کنید زیرا شما در مورد خانه و حیوانات مسئول هستید».

در این خطبه، حضرت به وضوح به حقوق حیوانات بر انسان و لزوم رعایت آن توسطه همگان خصوصا مسلمین اشاره کرده اند. وقتی انسان در برابر حیوان مسئول باشد، نمی تواند حقوق حیوانات را نادیده بگیرد و در مواردی غیر از آنچه خداوند متعال اجازه داده است، از آن ها استفاده کند.

نامه 25 نهج البلاغه؛ منشور حقوق حیوانات

امام در نامه ۲۵ نهج البلاغه، پس از ذکر اخلاق اجتماعی کارگزاران حکومت به بیان انواع حقوق حیوانات و لزوم رعایت آن می پردازد. جامعیت نگاه امام علی (علیه السلام) به حدی است که می توان این نامه را «منشور حقوق حیوانات» نامید. زیربنای حقوق حیوانات، رعایت حق احترام به حیوان، حق تغذیه و سیراب نمودن، از نخستین حقوقی هستند که در این منشور مطرح می شود.

حق انتخاب مباشر امین، رعایت عدالت در مورد حیوان و حق تولید مثل از اموری هستند که در فرامین امام علی (علیه السلام) بر آن تاکید شده است. حق استراحت و انتخاب مکان مناسب، حق دوستی، حق مادری، رعایت حق بهداشت و درمان وحتی قوانین شکار از موارد دیگر این منشور است که به تفصیل در این دو مقاله به آن ها خواهیم پرداخت.

زیربنای حقوق حیوانات

اسلام بین موجودات جاندار و بی جان تفاوت قائل است. برای درک حکمت اسرار این تفاوت ها چند سؤال ضروری است؛ چرا اسلام برای حیوانات کرامت و حقوق متنوع قائل شده است؟ سرچشمه و زیربنای این حقوق در کجاست؟ چرا قرآن می فرماید: «وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ؛[16] و هنگامی که وحوش (و طیور نیز به عرصه قیامت) محشور شوند».

با مراجعه به تفاسیر و روایات، در می یابیم که حیوان به‌عنوان موجودی زنده، دارای روح و درک بوده و لذت، رنج، ترس، غم و شادی را احساس می کند؛ از این رو باید برای او حقوق مناسب در نظر گرفت.[17]

در احادیث متعدد حیوانات دارای درک و شعور معرفی شده اند، برای نمونه از امام صادق (علیه السلام) چنین نقل شده است: «هر چند خدا حیوانات را درک و شعوری مانند انسان نداده ولی چهار درک و خصلت به آنها عنایت کرده:[18]

1. شناخت خالق خود
2. چگونگی پی جویی روزی
3. شناخت نر از ماده
4. ترس از مرگ

در حدیث دیگری از حضرت سوال می شود که منظور از روح چیست؟ امام پاسخ می دهند: «حیوان و انسان در آن مشترک اند».[19] انسان و حیوان در احترام روح و لزوم نفی ضرر مشترکند.[20]

از نامه ۲۵ نهج البلاغه به دست می آید که برخورداری حیوانات از علم و ادراک جزئیات و آنچه پیرامون آن هاست، از مسائلی می باشد که اختلاف نظری در آن وجود ندارد؛ مانند دوست داشتن و وفاداری حیوان نسبت به صاحبش. همین مقدار از درک و آگاهی برای اثبات حقوق حیوانات کفایت می کند.

زیربنای حقوق حیوانات، دارا بودن روح درک و شعور آنها می باشد. امام علی (علیه السلام) با کلامی موجز در نهج البلاغه به آن اشاره می نماید: «وَ لا تُنَفِّرَنَّ بَهیمَةً، وَ لا تُفْزِعَنَّها؛[21]حیوان را رم مده و هراسان مکن». واضح است که ترس حیوان نشان از درک و شعور اوست.

از نظر برخی محققان، اثبات درک و شعور حیوان می تواند مجتهد را در استنباط احکام نگهداری و بهره برداری از حیوان کمک کند. به عنوان مثال، در زمان کمبود آب در تیمم بدل از وضو و یا غسل، جان حیوان را مقدم می داریم، معیار حرمت حیوان است که آب مورد نیاز وضو را به حیوان می دهند، چون قائل به حرمت حیوان هستیم.[22] [23]

از این گونه احادیث چنین بر می آید که حیوان علاوه بر اینکه خدا را می شناسد، می داند که تدبیر همه موجودات نیز در دست اوست؛ لذا هنگامی که صاحبی پیدا کرد یا کسی بر او سوار شد به درگاه الهی عرضه می دارد: «اَللَّهُمَّ اِجْعَلْهُ بِی رَحِیماً؛[24] خدایا این شخص را نسبت به من مهربان قرار ده».

تفاوت نگاه اسلام به حیوانات با قوانین غربی در نوع دیدگاه و مبانی حقوق آن است. از منظر غرب در ماده اول اعلامیه حقوق، حیوانات همه گونه ها حقی برابر در زندگی در چهارچوب بیولوژیک متعادل دارند. حیوان موجودی زنده دارای ارزش و احترام است اسلام نگاهی جامع به حیوان داشته به روح درک و شعور او توجه می نماید.

نتیجه گیری

حیوانات به عنوان بخشی از جهان، همواره مورد توجه جوامع بوده اند. اسلام ضمن احترام به حیوانات، حقوق آن ها را حق الله نامیده و در موارد مختلف مسلمانان را به رعایت این حقوق موظف کرده است. رعایت حقوق حیوانات در بخش بهداشت، مکان زندگی، خوراک و نحوه بهره برداری از آن ها از مواردی است که در قرآن و نهج البلاغه به آن ها اشاره شده است.

در نهج البلاغه، در موارد زیادی به لزوم رعایت حقوق حیوانات اشاره شده است که به صورت مشخص، نامه 25 نهج البلاغه را می توان به عنوان منشور حقوق حیوانات از منظر اسلام دانست. در این خطبه، به حقوق مختلف حیوان از جمله خوراک، حق مادری، حق بهداشت، حق تولید مثل و … اشاره شده است. زیربنای این حقوق، دارا بودن روح درک و شعور حیوانات است که سبب می شود برای آن ها حقوق مختلفی در نظر گرفته شود.

پی نوشت ها

[1] نحل / 5.

[2] جوادی آملی، مفاتیح الحیاه، ص 668.

[3] سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ص 47.

[4] متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال، ج 9، ص 67.

[5] نمل / 18.

[6] علامه طباطبایی، المیزان، ج 7، ص 73.

[7] انعام / 38.

[8] علامه طباطبایی، امیزان، ج 7، ص 73-76.

[9] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 9، ص 335.

[10] نحل / 5-8.

[11] غافر / 79.

[12] زخرف/۱۲.

[13] دشتی، نهج البلاغه، خطبه 153.

[14] همان، خطبه 165.

[15] همان، خطبه 167.

[16] تکویر / 5.

[17] جوادی آملی، مفاتیح الحیاه، ص 667.

[18] کلینی، الکافی، ج 6، ص 539.

[19] مجلسی، بحارالانوار، ج 58، ص 42.

[20] فاضل هندی، کشف اللثام عن قواعد الأحکام، ص 612.

[21] دشتی، نهج البلاغه، نامه 25.

[22] مقیمی، حقوق حیوانات در اسلام، ص 26.

[23] برای آشنایی بیشتر با جواز تیمم مبتنی بر نیاز حیوان، ر.ک: جبل عاملی، روضه فی شرح لمعه الدمشقیه، ص ۴۸۸؛ موسوی، شرائع الاسلام، ص۱۹۵؛ محدث بحرانی، لؤلؤ البحرین، ص 26 مراجعه شود.

[24] حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 11، ص 479.

منبع

اقتباس از: مینا شمخی، محمد جواد سامی، علیرضا خنشا، تطبیق اعلامیه جهانی حقوق حیوانات با نهج البلاغه، فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه، سال هشتم، شماره ۳۰، تابستان ۱۳۹۹.