«جستاری در حسبنا کتاب الله» تألیف کاظم محمّدی می‌باشد و مشتمل بر شرح و تفسیری است بر سخن عمر بن خطاب که در بستر بیماریِ رسول خدا (ص) به آن حضرت بیان داشت. در متن تاریخ و در احادیث شیعه و سنّی به دقّت تمام و به تواتر از این ماجرا و سخنی که عمر بن خطاب بیان کرده سند وجود دارد.

در کتاب حسبنا کتاب الله به شرح و تحلیل این سخن می‌ پردازد و زمینه‌ ها و نتایج آن را مورد بررسی قرار می‌ دهد و خطرات آن را با در نظر داشتن باور گوینده در قالب تحقیق و سند ارائه می‌ دهد.

۱. شناسنامه کتاب

نام کتاب: جستاری در حسبنا کتاب الله

نویسنده: کاظم محمدی

تاریخ نشر: ۱۳۹۶ شمسی

ناشر: نجم کبری

مکان نشر: کرج

زبان: فارسی

تعداد صفحات: ۱۵۶

موضوع اصلی: امام علی (ع)، عمر بن خطاب، نقد و تفسیر

۲. آشنایی با نویسنده

کاظم محمدی وایقانی، متولد سال ۱۳۴۰ شمسی در تهران، یک فیلسوف، عارف و پژوهشگر حوزه ‌های دین، عرفان و فلسفه است. او تحصیلات خود را در فلسفه در دانشگاه آبردین آمریکا به پایان رسانده و در علوم حوزوی از محضر استادانی همچون علامه محمدتقی جعفری، آیت ‌الله مرتضی مطهری و آیت ‌الله سید احمد فهری زنجانی بهره ‌مند شده است.

محمدی از سال ۱۳۵۸ به تدریس و فعالیت‌ های علمی و فرهنگی پرداخته و با رسانه‌ های مختلف به عنوان نویسنده و کارشناس همکاری داشته است. آثار او شامل بیش از ۱۳۰ کتاب و مقاله است که در حوزه‌ های عرفان، فلسفه و قرآن پژوهی نوشته شده‌ اند.

برخی از آثار وی عبارتند از:

شناخت خدا از ديدگاه عرفان و فلسفه (1359)؛
تجلى ذكر در آينه‌ وحى (1370)؛
مولانا و دفاع از عقل (1363)؛
انسان در قرآن (1359)؛
بررسى نظريه‌ خلقت در قرآن (1359)؛
امام علی انسان ناشناخته (1395)؛
سروش آسمانی سیری در مفاهیم قرآنی (1381)؛
نسیم وحی (آشنایی با مفاهیم قرآن) (1381)؛
تأویلات باطنی در شهود معنوی رنگ و نور (1398).

۳. انگیزه و اهداف تألیف کتاب جستاری در حسبنا کتاب الله

هدف اصلی نویسنده بررسی و تحلیل جمله «حسبنا کتاب الله» از خلیفه دوم، عمر بن خطاب، است که در زمان بیماری پیامبر اسلام (ص) بیان شده است. نویسنده با دقت و استناد به منابع تاریخی و دینی، ماهیت این سخن، علل بیان آن، و نتایج و خطرات آن را بررسی کرده است. او قصد دارد نشان دهد که این سخن از لحاظ قرآنی و دینی خطاست و ممکن است باعث دوری از آموزه‌ های اصیل دینی شود.

۴. اهمیت و جایگاه کتاب از لحاظ علمی و اعتبار

کتاب «جستاری در حسبنا کتاب الله» از لحاظ علمی دارای اهمیت است و با توجه به دقت نویسنده در استفاده از منابع معتبر هر دو فرقه‌ شیعه و سنّی، این کتاب جایگاه مناسبی در میان آثار تحقیقی در زمینه‌ تحلیل تاریخی و دینی دارد. به دلیل استناد به منابع معتبر، کتاب از اعتبار علمی بالایی برخوردار است.

کتاب حسبنا کتاب الله به ‌طور گسترده از منابع شیعه و سنّی استفاده کرده است. از جمله منابع مهم می ‌توان به «صحیح بخاری»، «صحیح مسلم»، «مسند احمد بن حنبل»، «بحار الانوار» علامه مجلسی، «الامالی» شیخ مفید، «نهج الحق»، «المناقب» ابن شهر آشوب، و «الصوارم المحرقه» اشاره کرد.

۵. ساختار و فصل ‌بندی کتاب

کتاب «جستاری در حسبنا کتاب الله» در ۱۵۶ صفحه و شامل بخش ‌های مختلفی است. این بخش‌ ها به ‌ترتیب شامل مقدمه، حقیقت داستان، حسبنا کتاب الله، آیتی مهم در این امر، نگاهی به آیات، حروف مقطّعه، آیات متشابه، آیات ناسخ و منسوخ، استنباط احکام، شأن نزول و اسباب نزول آیات، تفسیر و تأویل آیات، پیامبر گویای وحی الهی، حجّیّت پیامبر در قرآن، از اهل ذکر باید پرسید، قرآن هادی همه کس نیست، و وصف اهل‌ بیت است. در انتهای کتاب نیز کتابنامه و نمایه قرار دارد.

۶. گزارش محتوای کتاب

کتاب جستاری در حسبنا کتاب الله و مفهوم و فلسفه‌ آن با بیان مختصر اما بسیار روشن و رسا در مقدمه، به ‌طور دقیق و علمی این موضوع را در طول اثر دنبال می‌ کند تا با کاوش عمیق، ماهیت، خاستگاه، و جایگاه این عبارت را تبیین کند. همراهی خواننده با نویسنده در این متن، وی را به نکات دقیق و لطیف از قرآن، حدیث، تاریخ، و فلسفه رهنمون می ‌سازد، که دستیابی به این دقت و ظرافت شاید در جای دیگر ممکن نباشد.

نویسنده در بخشی از مقدمه، تحلیل خود را درباره سخن عمر بن خطاب ارائه کرده و می‌ نویسد: این عبارت نشانگر این است که حتی نیازی به آورنده‌ کتاب نیز وجود ندارد. این در حالی است که خود قرآن، آورنده را اصلی تلقی کرده و برای او حجیت کامل قائل است. بنابراین، حصر «حسبنا کتاب الله» به ‌طور ضمنی به نفی آورنده‌ کتاب منجر می‌ شود و نفی آورنده، به ‌طور طبیعی و شرعی، ما را به نتیجه ‌ای می ‌رساند که بگوییم منکر رسول، چه به ‌طور آشکار و چه به ‌طور نهان، به کفر رسیده است؛ و همه فقهای اسلام در تمام فرق و مکاتب این موضوع را تأیید کرده ‌اند.

این جمله در زمانی بیان شده که رسول خدا (ص) در بستر بیماری بودند؛ بیماری‌ ای که پس از آن، رسول خدا (ص) از دنیا رفتند. لذا این حصر، به منزله‌ نفی ادامه‌ پیامبر (ص) و نیاز به مفسر و تأویل‌ کننده‌ قرآن است. این در حالی است که گوینده‌ این سخن می‌ دانسته است که قرآن هم نیاز به تفسیر دارد و هم تأویل؛ و آگاه بوده که خود و دیگران (جز امام علی علیه السلام) تخصص و تسلط کافی در این زمینه ندارند. بنابراین، این سخن در واقع برای نفی حضور علی (ع) و کنار گذاشتن او مطرح شده است.

بدیهی است نفی علم در شرایطی که نیاز به علم است، نشانه‌ جهلی عمیق و ریشه ‌دار است، اگر نخواهیم سوء نیت، کینه، و غرض‌ ورزی را در نظر بگیریم.

در فصل اول، نویسنده کتاب جستاری در حسبنا کتاب الله، به جستجوی حقیقت داستان می ‌پردازد و با استناد به منابع تاریخی، نشان می ‌دهد که گوینده‌ این سخن، خلیفه دوم بوده است. در صفحه ۲۰، نویسنده با دقت به آیه‌ ای مهم از سوره‌ نساء (آیه ۱۵۰) اشاره کرده و سخن خلیفه را منحرف و مردود می ‌داند.

او همچنین به حذف و تحریف نام خلیفه در صحیح بخاری اشاره می‌ کند، جایی که به جای نام بردن از شخص گوینده، از عبارت «قال بعضهم» استفاده شده است. هرچند در برخی موارد، بخاری ناچار به ذکر مستقیم نام عمر شده است. صحیح مسلم و مسند احمد بن حنبل نیز همین ماجرا را روایت کرده و خلیفه‌ دوم را به ‌عنوان گوینده‌ این سخن معرفی کرده ‌اند. منابع شیعه مانند بحار الانوار علامه مجلسی، الامالی شیخ مفید، و کتاب ‌های دیگری نظیر نهج الحق و المناقب نیز این روایت را ذکر کرده ‌اند.

در فصل دیگری، نویسنده کتاب جستاری در حسبنا کتاب الله، به بررسی آیات قرآنی در پاسخ به سخن عمر می ‌پردازد و پرسش‌ هایی مهم مطرح می‌ کند: آیا کتاب خدا به‌ تنهایی کافی است؟ آیا می ‌توانیم همه چیز را از قرآن بفهمیم یا نیاز به کسی داریم که آن را برای ما تفسیر و تأویل کند؟ این پرسش‌ ها مسلماً با سخن خلیفه دوم سازگار نیستند.

نویسنده برای رد سخن عمر، به آیه‌ ۷ از سوره آل عمران اشاره می ‌کند که بیان می ‌دارد آیات متشابه قرآن را جز خداوند و راسخون در علم نمی‌ دانند. این آیه به وضوح سخن خلیفه را نقض می ‌کند. همچنین، نویسنده به موضوع ناسخ و منسوخ و مسئله‌ استنباط احکام اشاره می ‌کند و تأکید دارد که در آن زمان تنها امام علی (ع) تسلط کامل بر این امور داشته است.

در ادامه، نویسنده کتاب جستاری در حسبنا کتاب الله، بر اساس منابع معتبر تاریخی و احادیث صحیح، اشاره می ‌کند که عمر بن خطاب در آن روز تنها به آن سخن بسنده نکرده و جسارتی کفرآمیز نسبت به پیامبر (ص) داشته است که غیرقابل بخشش است.

نویسنده در بخشی از کتاب با استناد به ۲۰ آیه از قرآن کریم، نشان می ‌دهد که پیامبر (ص) در هر حالتی نماینده خدا بوده و سخنان او وحی الهی است. نسبت دادن هذیان به پیامبر (ص) نه‌ تنها بی‌ حرمتی به رسول خدا (ص) است، بلکه نشان‌ دهنده‌ ناآگاهی یا عدم ایمان کامل به قرآن و پیامبر (ص) است.

استاد کاظم محمدی در فصلی از کتاب با عنوان «قرآن ‌هادی همه کس نیست»، سخن خلیفه را در تعارض با قرآن قرار داده و استدلال می‌ کند که قرآن همه کس را هدایت نمی ‌کند. نویسنده با ذکر شواهد متعدد از آیات قرآنی نتیجه می ‌گیرد که در کنار قرآن، باید راهنمایی وجود داشته باشد که انسان ‌ها را به ‌سوی کمال و حقیقت هدایت کند، و پیامبر این راهنما را در «حدیث ثقلین» مشخص کرده است.

فصل آخر کتاب نیز به بررسی اهل بیت و نقش آنان در هدایت انسان ‌ها پرداخته و نشان می ‌دهد که سخن خلیفه و گوینده‌ آن فاقد اعتبار است و توسط خردمندان و اهل حدیث تأیید نمی ‌شود.

منبع: