هر جامعه ای برای تداوم حیات و بقا به کار و فعالیت مردم و مسئولان احتیاج دارد. نیاز به کار از قرون باستان وجود داشته است و هرچه می گذرد بر اهمیت آن افزوده می شود. امام علی (ع) اصول، موازین و جایگاه کار و تلاش را در نهج البلاغه بیان فرموده اند. ایشان در مسیر احیا و آبادانی جامعه همواره کار و تلاش می کردند و در مدت خلافت خویش از این امر مهم غافل نشدند.

در نهج البلاغه، به جایگاه کار و تقسیم کار توجه خاصی شده است. امام علی (ع) جایگاه کار و تلاش را واقع بینانه بیان کرده اند و ضمن دفاع از اصول دین اسلام، از کار و تلاش فردی در مسیر آبادانی جامعه دریغ نکردند و مزارع و باغ های متعددی را آباد کردند.

در این مقاله، به پرسش هایی مانند تعریف و تبیین مفهوم کار، جایگاه کار، ارزش و اهمیت آن، تقسیم کار، فواید و نتایج آن … پاسخ داده شده است.

تعریف و تبیین مفهوم کار

کار از نظر لغوی به معنای فعل و عمل انسان است و در اصطلاح، فعالیتی است تا حدودی دائمی که به تولید کالا یا خدمات می انجامد و به آن دستمزدی تعلق می گیرد. به عقیده بعضی از صاحب نظران، در تعریف کار، به نوع خاصی از کار توجه نشده است؛ بلکه کار در مفهوم عام سرچشمه انباشت ثروت و سرمایه و در نهایت رشد مردم و نیز سرچشمه ثروت های منقول است و افزایش ثروت از کار و زحمت آنها ناشی می شود.

از نظر برخی اقتصاددانان لیبرال از جمله کلسون، کار عبارت است از استفاده ای که انسان از نیروهای مادی و معنوی خود در راه تولید ثروت با ایجاد خدمات می کند.[1]

جایگاه کار از دیدگاه امام علی (ع)

دین مبین اسلام بر جایگاه کار و تلاش و کسب روزی حلال تاکید کرده است. رهبران دینی به نوعی از اهمیت و جایگاه کار در احیای جامعه سخن رانده اند. آنان نه تنها در بیان، که در مقام عمل نیز خود اهل کار بوده و شغل هایی چون کشاورزی، دامداری و نجاری را تجربه کرده اند.[2]

یکی از مشاغل امام علی (ع) نیز کشاورزی و درختکاری بود. ایشان می فرمایند کسی که آب و خاکی در اختیار داشته باشد و تنگدست شود، خداوند او را از رحمت خود دور کند.[3]

در روایت آمده است که حضرت علی (ع) هزار بنده را با کار کردن و دسترنج خویش در راه خدا آزاد فرموده است. از دیدگاه امام (ع) اگر در کار، مرزها و حدود ارزش های انسانی و الهی محترم شمرده شود نه تنها مباح، بلکه لازم و عبادت است.[4]

ایشان درباره بهترین کارها نیز می فرمایند: «أَفْضَلُ آلاَعْمَالِ مَا أَکْرَهْتَ نَفْسَکَ عَلَیْهِ؛[5] برترین اعمال آن است که خود را (به زحمت) بر آن وادار کنى».

حضرت علی(ع) همچنین می فرمایند: «بر شما باد به تلاش و کوشش آمادگی و آماده شدن و جمع آوری زاد و توشه آخرت در دوران زندگی».[6]

آن حضرت (ع) انجام همه فعالیت های مفید اقتصادی را مدنظر قرار می دادند و کارگزاران و مردم را به آن ترغیب و تشویق می کردند. از جمله ایشان در جوانی شتری داشتند که با آن باغستان های مردم را آبیاری می کردند و از راه های دور، آب آشامیدنی به شهر می آوردند. امام (ع)،کشاورزی، درختکاری و باغداری را دوست می داشت و باغ های زیادی در اطراف مدینه به وجود آورد؛ چاه می کند و آب آن را وقف مسافران می کرد.[7]

مبنای علمی کار و تلاش

حضرت علی (ع) که لحظه ای از کار کردن نیاسود[8]، بر این عقیده است که کارها در سطح فردی و اجتماعی باید مبنای علمی داشته باشد و از یک شناخت عمیق علمی نشئت گرفته باشد. در غیر این صورت، آن کار قرین موفقیت نیست و چه بسا موجب گمراهی شود.[9]

یکی از اصول اساسی در بحث جایگاه کار و تلاش از نظر امام (ع)، توجه به عمران و آبادانی کشور است. ایشان در نامه به مالک اشتر یکی از وظایف او را آبادانی و عمران می دانند و در جای دیگری از همان نامه می فرمایند: «وَلْیَکُنْ نَظَرُکَ فِی عِمَارَةِ الاَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اسْتِجْلاَبِ الْخَرَاجِ؛[10] باید کوشش تو در آبادانی زمین بیش از کوشش در گردآوری خراج باشد».

حضرت (ع) می فرمایند: « مَنْ أَبْطَأَ بِهِ عَمَلُهُ، لَمْ یُسْرِعْ بِهِ [حَسَبُهُ] نَسَبُهُ؛[11] کسی که کارش وی را به جایی نرساند خاندان و شهرت فامیلی اش وی را به جایی نخواهد رساند».

در اندیشه امام علی (ع) کار احترام خاصی دارد؛ از همین رو مقرر داشتند که برتری بعضی از مردم بر برخی دیگر صرفا براساس کار باشد و پاداش هر کس در قبال کاری است که انجام می دهد.[12] پس کار موجب حفظ شخصیت و استقلال و نیز باعث رشد علم و عقل او می شود و یکی از عوامل بسیار مهم تربیت انسان است.

ارزش و اهمیت کار

کار و اشتغال نیز وسیله تامین نیازهای گوناگون مادی انسان است و ارزش ابزاری دارد. حداقل ارزش کار این است که مانع از فقر و تهیدستی می شود. امام علی (ع) در این باره می فرمایند: «إنَّ الأشیاءَ لمّا ازدَوَجَتْ ازدَوَجَ الکَسَلُ و العَجزُ فَنَتجا بَینَهُما الفَقرَ؛[13] آنگاه که پدیده ها با یکدیگر جفت شدند تنبلی و ناتوانی کنار هم قرار گرفتند. پس فقر و تنگدستی را پدید آوردند».

امام علی (ع) در نهج البلاغه ارزش کار را به خوبی مطرح فرموده اند: «ما غدوة أحدکم فی سبیل الله بأعظم من غدوة یطلب فیها لولده وعیاله ما یصلحهم؛[14] هیچ تلاش بامدادی در راه خدا از کار صبح هنگام در جهت رفاه و آسایش فرزند و خانواده بالاتر نیست».

در زمینه احترام و بزرگداشت کار و تلاش مفید و سودمند، پیامبر (ص) صرفا تمجید و تعریف نمی کردند، بلکه دستی که از کار ورم کرده و پینه بسته بود را بوسیدند و فرمودند: «این دستی است که خدا و پیامبرش آن را دوست دارند».[15]

حضرت (ع) درباره اهمیت و ارزش کار و تلاش می فرمایند: «کشیدن سنگهای گران از قله های کوه نزد من محبوب تر از کشیدن منت دیگران است. مردم به من می گویند کار برای تو عیب است و حال آنکه عیب آن است که انسان دست نیاز نزد مردم دراز کند».[16]

امام علی (ع) می فرمایند کسی که به دنبال روزی حلال برای مخارج خویش و خانواده باشد مانند مجاهدی در راه خدا است. ایشان پس از بازگشت از جنگ به امر آموزش و پرورش مردم و قضاوت و داوری در میان آنها اشتغال داشت و وقتی که از این کارها فارغ می شد، دیواری را در منزل خویش با دستان مبارکش بنا می نهاد.[17]

حضرت علی (ع) در جای دیگر می فرمایند: «ارزش آدمی به همت او است نه به دارایی اش».[18] بنابراین کار و تلاش از دیدگاه امام علی (ع) اهمیت خاصی دارد و همه انواع کارها را شامل می شود تا از جامعه فقرزدایی شود.[19]

تقسیم کار و اهمیت و ابعاد آن

تقسیم کار علت عمده پیدایش جوامع است و در پرتو آن، جوامع پیشرفت می کنند. حضرت (ع) به تقسیم کار از نظر فردی و تاثیر آن بر زندگی خانوادگی افراد نیز سفارش کرده اند. ایشان اهمیت خودشناسی و احساس موفقیت انسان در اجتماع را از لوازم زندگی انسان می دانند؛ تا دیگران در مقابل شخصیت او تسلیم شوند.

امام (ع) در کار منزل به خانواده خود کمک می کرد و امور شخصی اش را خود انجام می داد؛ لباس خود را با دست مبارک می شست.

ایشان در عین آنکه مردم را در اشتغال به هر نوع کاری که می خواستند آزاد می گذارد و از آنان حمایت می کرد، قربانی اما در صورتی که آزادی آنان برای مصالح عمومی مضر باشد، این حق مسلم را محدود می کند[20] و در همان فرمان تاریخی به برخی از این محدودیت ها چنین تصریح می فرماید:

«مَعَ ذَلِکَ، أَنَّ فِی کَثِیر مِنْهُمْ ضِیقاً فَاحِشاً وَ شُحّاً قَبِیحاً وَاحْتِکَاراً لِلْمَنَافِعِ… فامنع من الإحتکار، فَامْنَعْ مِنَ الاِحْتِکَارِ، فَإِنَّ رَسُولَ اللهِ ـ صلى الله علیه وآله وسلم ـ مَنَعَ مِنْهُ؛[21]

یا همه این سفارش ها که در حق بازرگانان کردیم و صفات نیکی که برای آنان بر شمردیم بدان که برخی از آنان در داد ستد سخت گیر و بخیل اند و … بنابراین از احتکار جلوگیری کن که رسول خدا (ص) از آن جلوگیری کرده است».

تفکیک و تقسیم کار بین زن و مرد

حضرت علی (ع) در زمینه تقسیم کار به تفکیک کار بین زن و مرد توجه داشته اند؛ ایشان معتقدند که باید کارهایی به زنان واگذار شود که با روحیه و جسم آنها سازگاری داشته باشد.

ایشان می فرمایند:«وَ لَا تُمَلِّکِ الْمَرْأَةَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا، فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَیْحَانَةٌ وَ لَیْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ؛[22] کاری را که بالاتر از توانایی زن است به او وامگذارید که زن گل بهاری است، نه پهلوانی سخت کوش».

حضرت علی (ع) و فاطمه زهرا (س) از رسول خدا (ص) خواستند کارهای روزانه آنها را تقسیم کند. رسول خدا (ص) فرمود: کارهای داخل منزل با فاطمه و کارهای خارج از منزل با علی باشد. البته این هرگز به آن معنی نیست که مرد در منزل انتظار داشته باشد همسرش همه چیز را مهیا کند بلکه گاهی زن احتیاج به همکاری و همفکری دارد.

رسول خدا (ص) فرمود: ای علی از من بشنو و من جز آنچه خدایم فرمان داده است نمی گویم. هر مردی که همسرش را در کار) خانه کمک کند، به تعداد موهای اندامش یک سال عبادت برایش به شمار می آورند؛ سالی که روزهایش روزه بوده و شب هایش را به پا خاسته باشد.[23]

طبقات، اقشار و تقسیم کار

امام علی (ع) در عهدنامه معروف خود به مالک اشتر به وجود طبقات در جوامع انسانی اشاره می کند و می فرماید:

«وَ لَیْسَ تَقُومُ الرَّعِیَّةُ إِلاَّ بِهِمْ. ثُمَّ لاَ قِوَامَ لِلْجُنُودِ إِلاَّ بِمَا یُخْرِجُ اللهُ لَهُمْ مِنَ الْخَرَاجِ الَّذِی یَقْوَوْنَ بِهِ عَلَى جِهَادِ عَدُوِّهِمْ، وَ یَعْتَمِدُونَ عَلَیْهِ فِیمَا یُصْلِحُهُمْ وَ یَکُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِمْ… وَ یُؤْتَمَنُونَ عَلَیْهِ مِنْ خَوَاصِّ الاُْمُورِ وَ عَوَامِّهَا. وَ لاَ قِوَامَ لَهُمْ جَمِیعاً إِلاَّ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِی الصِّنَاعَاتِ، فِیمَا یَجْتَمِعُونَ عَلَیْهِ مِنْ مَرَافِقِهِمْ؛[24]

امور مردم جز با سپاهیان استوار نگردد و پایداری سپاهیان جز به خراج مالیات رعیت انجام نمی شود که با آن برای جهاد با دشمن تقویت شوند و برای اصلاح امور خویش به آن تکیه کنند و نیازمندی های خود را برطرف سازند … و در کارهای عمومی و خصوصی مورد اعتمادند و گروه های مذکور، بدون بازرگانان و صاحبان صنایع نمی توانند دوام بیاورند؛

زیرا آنان وسایل زندگی را فراهم می آورند و در بازارها عرضه می کنند و بسیاری از وسایل زندگی را با دست می سازند که از توان دیگران خارج است. قشر دیگر، طبقه پایین از نیازمندان و مستمندان که باید به آنها بخشش کرد».

فواید تقسیم کار

تقسیم کار فواید بسیار زیادی در بر دارد که در اینجا به ذکر چند مورد اشاره می شود:

تامین بسیاری از احتیاجات و ضروریات زندگی افراد

زمانی که عده ای از مردم درباره منفعت پراکندگی انسان های شرور از حضرت علی (ع) پرسیدند، ایشان در پاسخ فرمودند: «هُمُ الَّذِینَ إِذَا اجْتَمَعُوا ضَرُّوا وَ إِذَا تَفَرَّقُوا نَفَعُوا. یَرْجِعُ أَصْحَابُ [أَهْلُ] الْمِهَنِ إِلَى مِهْنَتِهِمْ [مِهَنِهِمْ]، فَیَنْتَفِعُ النَّاسُ بِهِمْ، کَرُجُوعِ الْبَنَّاءِ إِلَى بِنَائِهِ وَ النَّسَّاجِ؛[25]

آنان چون گرد هم آیند پیروز شوند و چون پراکنده شوند، شناخته نگردند. چون اوباش پراکنده شوند پیشه وران به کار و پیشه خود برمی گردند، آنگاه مردم از وجودشان بهره مند می شوند چنان که بنا به ساختن ساختمان بافنده به کارگاه بافندگی و نانوا به نانوایی بر می گردد».

شکوفایی و موفقیت فرد در جامعه

تقسیم کار باعث افزایش مهارت و ابتکار خواهد شد و شکوفایی فرد و جامعه را در پی دارد. علی (ع) فرمودند: «مَنْ أَوْمَأَ إِلَى مُتَفَاوِتٍ، خَذَلَتْهُ الْحِیَلُ؛[26] کسی که به کارهای گوناگون اشتغال ورزد خوار شده، پیروز نمی شود».

نظارت بر تقسیم کار

یکی از امور مهم، نظارت و کنترل بر کارها و فعالیت های کارگزاران جامعه است. اگر نظارت به نحو مطلوب انجام شود کاهش آسیب ها و افزایش کارایی مدیران و زمامداران و در نهایت رونق اقتصادی و اجتماعی را به دنبال می آورد. حضرت علی (ع) می فرمایند:

«ای گروه بازرگانان از خدا بترسید، به خریداران نزدیک شوید، با بردباری و حوصله خود را از سوگند خوردن دور کنید و از دروغ بپرهیزید و از ستم برکنار باشید و ستمدیدگان را باری کنید و پیمانه و ترازو را به صلاح آورید، در کار مردم تقلب نکنید و در روی زمین فساد برپا نکنید».

علل تقسیم کار

از دیدگاه امام علی (ع) انسان موجودی اجتماعی است و برای ثبات جامعه، لازم است که هر فرد متناسب با استعداد و مهارت خویش به کاری مشغول باشد؛ زیرا بسیاری از نیازهای مردم از طریق تقسیم کار و کار گروهی بهتر برطرف می شود.

در تقسیم شغل باید به علاقه و استعداد و شایستگی های افراد توجه کرد. افراد با آگاهی از استعدادهای درونی و به کاربستن آنها در مسیری که مورد علاقه و در توان آنهاست می توانند از ذخیره خود استفاده کنند و استعدادهای درونی خویش را به فعلیت برسانند.[27]

نتایج تقسیم کار

از منظر امیرالمومنین علی (ع)، همانطور که در مطالب پیشین اشاره شد، تقسیم کار سبب می شود که بسیاری از احتیاجات و ضروریات زندگی افراد تامین شود. با تخصصی شدن کارها و تقسیم کار، زمینه برای موفقیت و شکوفایی استعدادها و توانایی های افراد جامعه فراهم می شود.

یکی دیگر از وجوه تقسیم کار در جوامع، تفکیک کار بین زنان و مردان است که آن را تقسیم کار اولیه می نامند. حضرت علی (ع) در زمینه تقسیم کار، به تفکیک کار بین زن و مرد توجه داشتند و امور خانه را بر عهده زن و کارهای خارج از منزل را بر عهده مرد می دانستند که این خود سبب انس و الفت زیادی در میان زوجین خواهد بود.

دیگر نتیجه ای که از تقسیم کار در کلام امام علی (ع) می بینیم، جلوگیری از اتلاف وقت و منابع و انجام امور براساس مدیریت و برنامه ریزی است. تقسیم کار، به سرعت در انجام فعالیت ها و افزایش حجم کارها نیز می انجامد.

نتیجه گیری

جایگاه کار و تقسیم کار در آیین مقدس و آسمانی اسلام بسیار والاست. تمامی پیشوایان دینی کار می کرده اند و پیروانشان را نیز به کار و تلاش، تشویق و ترغیب می کردند و از بیکاری و سستی و تنبلی برحذر می داشتند. در اندیشه و سیره حضرت علی (ع) جایگاه کار و تلاش بسیار مورد اهمیت است. امیرالمومنین علی (ع) در امور خانه تقسیم کار را مدنظر قرار داده، به همسر خود کمک می کرد. همچنین ایشان در مزرعه کار و تلاش می کرد، با کلنگ زمین را می کند و آن را شیار و آبیاری می کرد و درآمد آن را صرف فقرا و یتیمان جامعه می کرد.

 

پی نوشت ها

[1] میک، پژوهشی در نظریه ارزش-کار، ص22.

[2] عطاران، نقش و حقوق کارکنان در سازمان ها از دیدگاه امام علی (ع)، ص20.

[3] محمدی ری شهری، موسوعه امام علی (ع)، ص350.

[4] کریمی، فرهنگ کار و تلاش در اسلام، ص50-54.

[5] سیدرضی، نهج البلاغه، حکمت 241.

[6] جامعه شناسی کار و شغل، ص 10.

[7] دشتی، امام علی و اقتصاد اسلامی، ص147.

[8] اسماعیلی، درس های ماندگار، ص89.

[9] علیخانی، توسعه سیاسی از دیدگاه امام علی (ع)، ص89.

[10] سیدرضی، نهج البلاغه، نامه 53.

[11] سیدرضی، نهج البلاغه، حکمت 23.

[12] جرداق، امام علی ندای عدالت انسانی، ص239.

[13] کلینی، کافی، ج8، ص86.

[14] محمدی ری شهری، موسوعه امام علی بن ابیطالب (ع)، ص169.

[15] جرداق، امام علی ندای عدالت انسانی، ص172.

[16] جرداق، امام علی ندای عدالت انسانی، ص172.

[17] عطاران طوسی، نقش و حقوق کارکنان در سازمان ها از دیدگاه امام علی (ع)، ص40.

[18] آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص1343.

[19] جبرئیلی، آیین کشورداری، ص٨٠-٨٤ .

[20] لاهیجی، حقوق از دیدگاه نهج البلاغه، ص٣٨-٤٠.

[21] سیدرضی، نهج البلاغه، نامه53.

[22] سیدرضی، نهج البلاغه، نامه31.

[23] اسحاقی، کار و تلاش در فرهنگ اسلامی، ص81.

[24] سیدرضی، نهج البلاغه، نامه 53.

[25] سیدرضی، نهج البلاغه، حکمت 199.

[26] سیدرضی، نهج البلاغه، حکمت 403.

[27] کریمی، فرهنگ کار و تلاش، ص53.

 

منابع پایانی

1. آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و دررالکلم، ج ۲، تهران: بی تا، ۱۳۸۷ ش.
2. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، محمد ابو الفضل؛ ابراهیم عیسى الحبلی، القاهرة: بی تا، ۱۹۵۹م.
3. اسحاقی، سیدحسن، کار و تلاش در فرهنگ اسلامی، ۸۹ نکته کلیدی درباره کار و تلاش، چاپ اول، تهران: مرکز پژوهش های اسلامی، ۱۳۸۹ش.
4. اسماعیلی، محسن، درس های ماندگار (نگاهی نو و گذرا به نهج البلاغه)، چاپ اول، تهران: انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۹ش.
5. الشریف الرضی، ابوالحسن محمدبن الحسین، نهج البلاغه، تنظیم: الدکتور صبحی الصالح، قم: دارالهجره، 1414ق.
6. جبرئیلی، محمد صفر، آیین کشورداری، چاپ دوم، تهران: کانون اندیشمندان، ۱۳٨٤ش.
7. جرداق، جرج، امام علی (ع)، صدای عدالت انسانی، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، چاپ سوم، قم: خرم، ۱٣٧٦ ش.
8. قربانی لاهیجی، زین العابدین، حقوق از دیدگاه نهج البلاغه، چاپ اول، تهران: انتشارات نهج البلاغه، ۱۳۷۹ش.
9. دشتی، محمد، امام علی (ع) و اقتصاد اسلامی، چاپ اول، قم: انتشارات مشکور، ۱۳۸۹ش.
10. عطاران طوسی، علی اصغر، نقش و حقوق کارکنان در سازمانها از دیدگاه امام علی (ع)، چاپ دوم، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
11. علیخانی، علی اکبر، توسعۀ سیاسی از دیدگاه امام علی (ع)، چاپ سوم، تهران: چاپ و نشر بین الملل، وابسته به مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ١٣٨٤ش.
12. کریمی، رضا، فرهنگ کار و تلاش در اسلام، قم: نسیم حیات، ۱۳۸۹ش.
13. محمدی ری شهری، محمد، موسوعة الامام علی ابن ابی طالب، قم: دار الحدیث، 1421ق.
14. میک، رونالد، پژوهشی در نظریه ارزش-کار، ترجمه م. سوداگر، تهران: موسسه تحقیقات اقتصادی و اجتماعی پازند، 1358ش.

 

منبع | با اقتباس از:

مجیدی، حسن؛ مقری، فاطمه، جایگاه کار و تقسیم کار در نهج البلاغه، پژوهشنامه علوی، سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1393، صص99-117.