از ابتدای تاریخ تاکنون، همواره میان جریان حق و باطل نبردی برقرار بوده است که این نبرد، بیش از آنکه تحت تاثیر امور جنگی و نظامی باشد، از عملیات روانی طرفین اثر پذیرفته است. البته باید دانست که تفاوت عملیات روانی در جبهه حق و باطل، در این است که اولا هدف جبهه باطل الهی نبوده، ثانیا آن ها با استفاده از تکنیک ها و روش های مختلف عملیات روانی، در پی منحرف کردن اعتقادات و اذهان مسلمین و حق جویان، و در نهایت از کار انداختن قوه عملی آن ها بوده اند.

در مقابل، جبهه حق با در نظر گرفتن اهداف الهی، همواره با استفاده از تکنیک های عملیات روانی درصدد روشنگری و مقابله با جریان کفر و باطل بوده اند و وظیفه هدایت افکار و اذهان را به روش های مختلف بر عهده گرفته اند.

در این مقاله، روش ها و تکنیک های عملیات روانی امام علی (ع) در دوران امامت و حکومت خود، با استفاده از کلمات ایشان در کتاب نهج البلاغه شریف بررسی خواهد شد.

مقدمه

همواره عملیات روانی برای تغییر افکار و اعمال مخاطبان و در نهایت کنترل جامعه در مقابل دشمنان، نقش پراهمیتی در تحولات جامعه داشته است. در این میان، آنچه اهمیت دارد این است که بهره گیری از تکنیک های عملیات روانی از منظر دینی چگونه است؟ شباهت ها و تفاوت های شیوه بهره گیری از تکنیک های عملیات روانی اسلامی با ادبیات معاصر عملیات روانی چیست؟

بنابراین، برای مقابله با دشمنان در حوزه عملیات روانی، نیازمند بررسی دیدگاه های دینی در این زمینه می باشیم. در این میان، با عنایت به سیره امام علی (ع) در مدت حکومت خود، اقدامات و عملکرد ایشان در مقابل دشمنان خویش از جمله جنگ های متعدد، زمینه مناسبی برای احصاء روش اسلامی در حوزه عملیات روانی می باشد.

عملیات روانی چیست؟

عملیاتی است برنامه ریزی شده به منظور اثرگذاری بر احساسات، انگیزه ها، استدلال های عینی و در نهایت تاثیرگذاری بر جامعه مخاطب و نیل دادن آن به هدف مد نظر مجری عملیات روانی، حال آنکه می تواند این عملیات از حیث نظامی، سیاسی، اقتصادی و یا اجتماعی باشد.

تکنیک های عملیات روانی

در عملیات روانی، روش ها و تکنیک های متنوعی وجود دارد که کاربران عملیات روانی با به کارگیری به موقع و مناسب یکی از این روش ها و یا ترکیبی از آنها، می کوشند تا باورها، تمایلات و رفتار مخاطبان را در جهت دلخواه تحت تاثیر قرار دهند.

1. سست کردن

در این روش برای کند یا متوقف کردن رفتار مخاطبان، تلاش می شود تا پشتوانه احساسی و عاطفی آنها مورد هدف قرار گیرد و احساس حاکم به رفتار آن ها به تدریج کمرنگ و زائل شود؛ در چنین حالتی مخاطبان قدرت و توان خود را برای دستیابی به اهداف از دست می دهند و مجبور به عقب نشینی، تسلیم یا فرار می شوند و توان مبارزه را از دست می دهند.[1]

2. انگیزش

برخلاف تکنیک اول، در این تکنیک باید شور و اشتیاق حاکم بر مخاطب را افزایش داده و عواطف و احساسات آن را تقویت نمود. کارشناسان عملیات روانی با انگیزش و تشجیع، مخاطب خود را به هدف مورد نظر تشویق می کنند. «روحیه عالی عبارت است از وضع روانی که با برخورداری از آن، فرد برای مشارکت یا اقدام در موقعیت انگیزه کافی و قوی دارد و نتیجه را با توجه به هدف اقدام، مثبت و موثر ارزیابی می کند».[2]

3. ترساندن

ایجاد ترس و رعب در مخاطب از روش های متداول و کارآمد در عملیات روانی است که از دیرباز تاکنون مورد استفاده طرف های درگیر و متخاصم بوده است و این حربه به منظور تضعیف روحیه و سست نمودن اراده آنان به کار برده می شود.

در این شیوه، کارشناسان عملیات روانی ضمن تهدید و ترساندن مخاطبان با دسیسه های گوناگون، به آنان چنین القاء می کنند که خطرات و صدمات احتمالی و حتی قطعی فراوانی بر سر راه آنان کمین کرده است.

4. تحریک

منظور از تکنیک تحریک، انجام اقدام هایی است که بر حالت و رفتار مخاطبان تاثیر می گذارد. در این روش متخصصان عملیات روانی با ارائه پیام ها و اطلاعات آگاهی دهنده، به تحریک احساسات مخاطبان می پردازند و آن ها را به سوی تحقق اهداف مطلوب خود سوق می دهند. حس همدردی، تنفر، خشم و غضب از جمله مفاهیمی است که در این روش مورد توجه قرار می گیرند.

5. القاء غیر مستقیم

القاء مستقیم هنگامی به کار می رود که مخاطب، آمادگی پذیرش پیام مورد نظر را به صورت مستقیم و صریح داشته باشد؛ اما هنگامی که مخاطب در مقابل دریافت پیام مقاومت نشان می دهد، از القاء غیر مستقیم بهره گرفته می شود. در این روش متخصصان عملیات روانی بدون موضع گیری آشکار منظور خود را به مخاطبان منتقل می کنند؛ به عبارت دیگر آنان منظور و پیام خود را در قالب موضوعاتی به ظاهر بی ارتباط یا دو پهلو بیان می کنند.

متخصصان عملیات روانی می دانند که پس از مدتی، فقط اجمال پیام در ذهن مخاطبان باقی می ماند؛ به همین اساس در مراحل بعدی با استفاده از این حافظه، منظور و پیام اصلی خود را به آنان منتقل می کنند.[3]

6. مقایسه

اساس احساس و ادراک پدیده ها در درک تفاوت ها است؛ یعنی زمانی یک پدیده را درک می کنیم و آن را می شناسیم که با محیط و اشیاء اطراف خود متفاوت باشد. مجریان عملیات روانی سعی می کنند تا با استفاده از شیوه مقایسه بین پدیده مورد نظر با پدیده مورد قیاس، عمق و شدت پدیده را به مخاطب نشان دهند.

مقایسه وضع اقتصادی مردم با گذشته، ارائه آمار مربوط به ناهنجاری های اجتماعی و مقایسه آنها با زمان قبل از بحران اقتصادی از نمونه های این تکنیک می باشد. البته باید دانست که این 6 مورد، تکنیک های رایج هستند و به غیر از آن ها، تکنیک های دیگری نیز در عملیات روانی وجود دارند.

استخراج مقوله های اصلی_فرعی از خطبه های نهج البلاغه

با بررسی 13 خطبه[4] از خطبه های نهج البلاغه، به 61 مفهوم مجزا می رسیم که هرکدام می تواند در موضوع عملیات روانی و تکنیک های آن مورد بررسی قرار گیرند.[5] پس از استخراج مفاهیم به دست آمده از متن خطبه های نهج البلاغه، برای تهیه و اکتشاف مدل بهره گیری تکنیک های عملیات روانی توسط امام علی (ع)، نیاز به طبقه بندی مفاهیم در قالب مقولات داریم. مقولات، مجموعه ای از مضامین مرتبط با یکدیگر می باشند که در یک مجموعه طبقه بندی می گردند. سرانجام مقولات فرعی ای که با یکدیگر در یک وجه مشترک می باشند تحت مقوله اصلی قرار می گیرند.

این مقولات فرعی که تحت 5 مقوله اصلی دسته بندی شده اند عبارت اند از:

1. انگیزش

– ترسیم چهره شیطانی از دشمن

– بیان صلابت و قدرت رهبری

– پیروزی از آن مشیت قاهره خداوندی است

– توصیف ثمرات اخروی و دنیوی جهاد

– تقوای الهی؛ نجاتبخش مجاهدان

– توصیف ارزشمندی مجاهدان صدر اسلام

2. ترس آگاهانه

– ترک تکلیف جهاد موجب ذلت و خواری

– فرار از جهاد ننگی برای نسل آینده

– اجتناب از جهاد موجب نمایان گشتن عواقب و خیم

– طرد جهاد مسبب آتش دوزخ

– خشیت توسط مقایسه اعمال دنیوی و اخروی

– ایجاد ترس توسط نفرین کردن

3. القاء

– القاء آمیختگی شیطان و سپاه دشمن

– القاء رفتار غیراسلامی مخاطب

4. مقایسه

– مقایسه نقاط ضعف سپاه با نقاط قوت دشمن

– مقایسه سپاهیان با مجاهدان صدر اسلام

– مقایسه اعمال و اهداف دنیوی و اخروی

5. نکوهش

– نکوهش سپاه به وسیله مقایسه با دشمن

– ترسیم اعمال ضد اسلامی سپاه

– سبک شمردن عقول و رویاهای مخاطب

– بهره گیری از ادبیات و موقعیت جغرافیایی

تحلیل داده های نهج البلاغه در تکنیک تحریک و سست کردن

در تکنیک تحریک و تخدیر، کارشناسان عملیات روانی برای متوقف کردن اراده مخاطب، پشتوانه احساسی و عاطفی آنان را هدف قرار می دهند و احساسات حاکم بر رفتار ایشان را به تدریج زایل می کنند. با توجه به این که مخاطب در نگاه امام علی (ع) به دو قسم سپاه دشمن و سپاه اسلام تقسیم می گردد، به طبع این تقسیم بندی، دو هدف نیز قابل تعریف می باشد.

نخست همان متوقف کردن اراده دشمن و زایل نمودن اراده و انگیزه دشمن مدنظر است که در این قسمت می توان نام تخدیر را برای این هدف قرار داد؛ اما در هدف دوم ایشان نه تنها قصد زایل کردن اراده و عزم سپاهیان را ندارند بلکه به دنبال تقویت آن می باشند که می توان نام این روش را نکوهش و یا تحریک قرار داد.

امام با نکوهش نمودن سپاهیان به وسیله مقایسه با دشمن، سعی بر این دارند که سپاهیان نقاط ضعف خود را تشخیص داده و بر اصلاح آن بکوشند و علاوه بر آن، ایشان با نکوهش و تحریک به وسیله مقایسه سپاه با مجاهدان صدر اسلام، نکوهش توسط راز و نیاز و نفرین کردن، نکوهش به وسیله القاء ضد اسلامی بودن رفتار سپاهیان و تخریب مخاطب با سبک شمردن عقول و رؤیاهایشان تلاش می کنند که مخاطب را از خواب غفلت بیرون بیاورند.

آیت الله مکارم شیرازی ذیل خطبه ۳۴ نهج البلاغه، حکمت عتاب های تند و تیز امام به مردم برای تحریک آن ها به جنگ با شام را این گونه بیان می کنند:

«امام با جمله های کوتاه و کوبنده اش بی اعتمادی خود را نسبت به این گروه سست عنصر و بی اراده اظهار می دارد و نقاط ضعف آن ها را با صراحت برمی شمرد، شاید که این سخنان وجدان خفته و روح بی درد آن ها را بیدار و آگاه سازد تا برای در هم کوبیدن دشمنان خونخوار بپا خیزند و متحد شوند و شجاعانه وارد میدان نبرد گردند».[6]

شناخت مسائل جامعه مخاطب از جنبه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به عنوان پررنگ ترین نقش در بهره مندی حداکثری از تکنیک های عملیات روانی، مساله ای است که باید به آن پرداخته شود. حضرت علی (ع) در این راستا با استفاده از آداب و رسوم جامعه مخاطب و ویژگی های جغرافیایی آن ها بهره جسته اند.

ابن میثم نیز در جریان جنگ جمل آنجا که امام (ع) به مردم می گویند شما سپاهیان زن (عایشه) بودید، به این موضوع می پردازد. «مردم بصره سپاهیان زن بودند و منظور حضرت عایشه است، چه او را محور کارهایشان قرار داده بودند؛ و چون گفتار و اندیشه زنان در میان عرب و دیگر خردمندان به دلیل ضعف اندیشه و کمی عقلشان نکوهیده بود، امام مردم بصره را به همین سبب نکوهش کرد».[7]

شایان توجه است که امام علی (ع) از تکنیک هایی که مخالف اصول اخلاقی و اسلامی می باشد، مانند تطمیع و شایعه پراکنی پرهیز نموده اند. به عبارت دیگر در نگاه امام علی (ع)، اصول اخلاقی جانمایه و مقوم سیاست محسوب می شود. بر اساس این نگاه، کسب قدرت از هر طریق ممکن مشروعیت نداشته و حرکت در غیر این مسير، تباهی و هلاکت را به دنبال خواهد داشت».[8]

تحلیل داده های نهج البلاغه در تکنیک انگیزش

امام علی (ع) در تکنیک انگیزش، با القاء آمیختگی شیطان با دشمن از پیش زمینه های دینی سپاهیان استفاده نموده و نشان می دهند که مسیر آن ها در مقابل مسیر شیطان قرار دارد و این راهی است که به سعادت ختم می شود. ابن میثم نیز ذیل خطبه ۱۳ به این مهم اشاره می کند: «امام سراپرده عظیم معاویه را به یارانش معرفی کرده و آنان را برای درهم شکستن آن با این خصوصیت که شیطان در آن لانه گرفته است، ترغیب می کند».[9]

در قدم بعدی، حضرت علی (ع) با توصیف ثمرات اخروی و دنیوی جهاد و نیز نشان دادن برتری مجاهدان به وسیله مقایسه اعمال دنیوی و اخروی و سپس با بیان این که پروردگار حامی مسلمانان است و پیروزی از آن اوست، به دنبال افزایش شور و اشتیاق سپاهیان و تشجيع آنان به جهاد می باشند. به علاوه ایشان در میدان های جنگ با بیان قدرت و صلابت خویش، برای جنگیدن با باطل انگیزه سپاهیان را بیش از پیش تقویت می کنند.

ابن میثم در شرح خطبه ۲۲ آنجا که امام علی (ع) بر حق بودن خود تاکید می فرمایند به نقش پرنگ توانایی های رهبر در تشجیع سپاهیان اشاره می کند: «تاکید امام بر توانایی هایش به جنگ و جذب دل های شنوندگان به اطمینان به این که وی به حق از جانب خداست منجر به این می شود که در جنگ و ستیز با بینش کامل از او پیروی کنند؛ زیرا وقتی که انسان یقین کند که امام بر حق است و یاور دین خداست، شبهه باطل در چهره یقینش نیست و بر مقاومتش در سختی ها افزوده می شود و توانایی پیکارش افزون می گردد و در ناخوشایندها ثابت قدم می ماند».[10]

تحلیل داده های نهج البلاغه در تکنیک ترساندن

هدف بهره گیری کارشناسان عملیات روانی معاصر از تکنیک ارعاب، تضعیف روحیه و سست نمودن اراده مخاطب می باشد. در این شیوه، متخصصان ضمن تهدید و ترساندن مخاطب، همچنین بر آنان القاء می کنند که خطرات و صدمات احتمالی و حتمی فراوانی بر سر راه آنان کمین کرده است.

همان طور که بررسی شد اقدامات امام علی (ع) در راستای بهره گیری از تکنیک ارعاب در ۵ مقوله قرار می گیرد. با تجزیه و تحلیل آنها می توان به این مهم پی برد که امام علی (ع) از به کارگیری تکنیک خشیت و ارعاب هدف اعم تری از هدف رایج در میان کارشناسان عملیات روانی داشته اند.

متخصصان عملیات روانی به منظور سست نمودن اراده و تضعيف روحيه مخاطب از این تکنیک بهره می گیرند؛ اما حضرت علی (ع) با توجه به این که مخاطب را تنها دشمن نمی دانند، بلکه سپاهیان خودی نیز شامل گروه هدف می باشند، از این تکنیک برای دو هدف سست نمودن اراده و روحیه دشمن و نیز هدایت سپاهیان به وسیله ارعاب استفاده می کنند.

امام علی (ع) برای تحقق یافتن هدف نخست، با بیان قدرت و صلابت خویش در نابود کردن باطل و نیز قدرت پروردگار که حامی مسلمانان است، ترسی بر دل دشمنان می اندازند. علاوه بر آن، حضرت با ترسیم عاقبت تاریک به دنبال تضعیف روحیه و سست نمودن اراده دشمنان می باشند.

به منظور دستیابی به هدف دوم، ایشان با تشریح این که ترک تکلیف جهاد موجب ذلت و خواری سپاهیان می گردد و نیز با بهره جویی از عقاید اعراب از جمله توجه به اصل و نسب ایشان، ترک جهاد را ننگ ابدی بر نسل آدمی می دانند و همچنین با تشریح اینکه طرد جهاد آتشی است در روز حساب، وحشت از قیامت را در دل سپاهیان می افزایند.

روشن است که هدف ایشان تضعیف روحیه و اراده سپاهیان خویش نمی تواند باشد. ایشان با استفاده از تکنیک ارعاب، سپاهیان خود را به مسیر حق سوق می دهد. این ترس موجب احتیاط بیشتر سپاهیان به مسیر حق و باطل می شود.

تحلیل داده های نهج البلاغه در تکنیک القاء

هدف بهره گیری متخصصان عملیات روانی از تکینک القاء، تصویرسازی از موضوع مورد نظر به منظور انتقال مفهوم مشخصی در ذهن مخاطب می باشند؛ اما امیرالمومنین (ع) با ارائه ی این تکنیک در دو حوزه القاء آمیختگی شیطان و سپاه دشمن و نیز القاء مسلمان نبودن مخاطب، یار و یاور سپاهیان خود می گردند.

هدف ایشان از بیان آمیختگی شیطان و دشمن، ترسیم و القاء تصویری شیطانی از دشمن در ذهن مخاطب می باشد. در خطبه ۲۴ نهج البلاغه، امام به ثبات قدم و ایستادگی خود اشاره می کند و قول کسی را که گفته بود آن حضرت در کارزار سستی می نماید، نادرست می داند.

 ابن میثم نیز ذیل این خطبه، از نتایج القاء تصویری باطل از دشمن، نمایان ساختن الزام و اجبار قیام علیه دشمن را بیان می کند و می نویسد؛ «استدلال حضرت بر لزوم پیکار با دشمنان، انکار کردن حق و کنار آمدنشان با ستمگری و تجاوز بیان شده است. ستمکار بودن آنان تنبهی است بر شنوندگان و نزدیک ساختن ذهنشان به معذور بودن آن حضرت به قیام و اقدام بر جنگ و ستیز با آنان؛ زیرا پیکار با کسانی که حق را انکار و با ستمگر کنار آمده باشند واجب و لازم است. پس نباید وقوع جنگ را ناپسند شمرد، چنان که نظر صلح طلبان همین بود».[11]

نتیجه گیری

با تحلیل 13 خطبه از کتاب نهج البلاغه که حاوی تکنیک های مختلف عملیات روانی هستند، درمی یابیم که امام علی (ع) از 5 تکنیک سست کردن، انگیزش، ترساندن، تحریک، القا غیرمستقیم و مقایسه در ارتباط های خود با دشمن و سپاهیان خودی استفاده کرده اند. در نهایت، با تحلیل مقولات اصلی و فرعی استخراج شده از خطبه های نهج البلاغه، درمی یابیم که حضرت در هر تکنیک، صرفا مقصودی الهی و انسانی داشته اند و اهداف شخصی و یا دستیابی به تسلط بر افراد جامعه مد نظر ایشان نبوده است.

پی نوشت ها

[1] خدامرادی، تحلیل عملیات روانی شبکه های ماهواره در حوادث سال ۱۳۸۵، ص39-38.

[2] سلیمانی، عوامل تقویت و کاهش روحیه دفاعی، ص86.

[3] جنیدی، تکنیک های عملیات روانی و شیوه مقابله، ص101.

[4] خطبه های: 10/14/22/25/27/34/36/56/66/116/119/124/182.

[5] ر.ک: فرخی و شهبازی، تکنیک های عملیات روانی امام علی (ع) در رویارویی با دشمنان، ص37، جدول 1.

[6]  مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین (ع)؛ شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه، ص323.

[7] بحرانی، شرح نهج البلاغه، ج2، ص176.

[8] مولوی، اصول و مبانی اخلاقی سیاست در دیدگاه امام علی (ع)، ص8.

[9] بحرانی، شرح نهج البلاغه، ج3، ص72.

[10] بحرانی، شرح نهج البلاغه، ج2، ص176.

[11] بحرانی، شرح نهج البلاغه، ج2، ص202.

منابع پایانی

1. بحرانی، کمال الدین میثم بن علی بن میثم، شرح نهج البلاغه، ترجمه قربانعلی محمدی مقدم و دیگران، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1385ش.
2. جنیدی، رضا، تکنیک های عملیات روانی و شیوه مقابله، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1391ش.
3. خدامرادی، فریده، تحلیل عملیات روانی شبکه های ماهواره در حوادث سال ۱۳۸۵، فصلنامه عملیات روانی، شماره ۱۸، ص1-39، 1386ش.
4. سلیمانی، نعمت اله، عوامل تقویت و کاهش روحیه دفاعی، فصلنامه عملیات روانی، شماره ۳، ص144-165، 1386ش.
5. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امیرالمومنین (ع)؛ شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1379ش.
6. مولوی، محمد، اصول و مبانی اخلاقی سیاست در دیدگاه امام علی (ع)، فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه، شماره ۱۴، ۱-۱۸، 1395ش.

منبع مقاله | با اقتباس از:

فرخی، میثم؛ شهبازی، امین، تکنیک‌ های عملیات روانی امام علی (ع) در رویارویی با دشمنان، فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه، دوره 5، شماره 20، بهمن 1396، صص33-51.