توحید و خداگرایی امری مهم و اساسی در مسیر انسانیت و عبودیت بندگان است که طی نمودن این راه، جز با تلاش بندگان و عنایات الهی ممکن نخواهد بود. عنایات الهی اگر به نفوس و قلوب بشر نرسد، هرگز نفس ضعیف حیوانی ما قادر به درک توحید و یگانگی باری تعالی نخواهد بود.

در مقاله توحید و خداگرایی انسان در آموزه های نهج البلاغه – بخش اول، محال ‏بودن اشراف موجود محدود بر ذات نامحدود و بى ‏نهایت، معرفى صحیح خداوند را در کلام حضرت بررسی کردیم و اینک در بخش دوم، به بررسی مباحث دیگری پیرامون توحید می پردازیم.

3-بهره‏ مندی از شناخت توحید، با زمینه ‏سازی خداوند

امدادهاى عمومى و خصوصى خداوند، انسان را در دستیابى به هدف آفرینش و بهره مندی از اثرات اعتقاد به توحید و خداگرایی یارى مى ‏رساند. یکى از این امدادها، مددرسانى به انسان در باب معرفت خدا و اعتقاد قلبی به توحید اوست. امیرالمومنین علی (علیه السلام) در این باب مى ‏فرماید: «وَ لَمْ یَحْجُبْهَا عَنْ وَاجبِ مَعْرِفَتهِ؛[1] و او را از حد ضرورت شناخت خود مانع نشد و زمینه ‏سازى نمود که او را بشناسند». آن حضرت به این نکته اشاره دارند که گرچه امکان اشراف و تسلط علمى انسان بر صفات خدا وجود ندارد، خداوند چنان زمینه ‏سازى فرموده که در حد ضرورت و ظرفیت، او را بشناسند و به توحید او ایمان بیاورند.

بى‏ گمان این شناخت ضرورى، با تلاش عقلانى، تهذیب ‏دل و راهنمایى رسول‏ اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان (علیهم السلام) تحقق مى ‏یابد؛ چنانکه امیرالمومنین علی (علیه السلام) درباره راهبرى اهل ‏بیت (علیهم السلام) با تعابیر مختلف تصریح مى ‏فرماید که اگر ما نبودیم، آنگونه که بایسته و شایسته است، خدا را نمى ‏شناختید:

1. «بنَا اهْتَدَیْتُمْ فِی الظَّلْماء؛[2] به ‏واسطه‏ [ راهنمایى‏] ما، در ظلمت ها به ‏راه درست هدایت یافتید».
2. «أَیْنَ الَّذینَ زَعَمُوا أَنَّهُمُ الرّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ دُونَنا؛[3] کجایند کسانى که از سر دروغ و ستم به‏ ما، گمان بردند که آن ها راسخان در علم ‏اند و ما نیستیم؟».
3. «بنا یُسْتَعْطَی الْهُدَی وَ یُسْتَجْلَی الْعُمَی‏؛[4] به ‏واسطه ما، هدایت، اعطا و کورى ‏[دل‏] زدوده مى‏ شود». گفتنى است بخش درخورى از سخنان توحیدى امام در باب معرفى درست خداوند و تبیین توحید الهی است.

4-نقش پیراستگی دل در بهره‏ مندی فزون‏ تر از معرفت و توحید

«أَیْنَ الْعُقُولُ الْمُسْتَصْبحَةُ بمَصَابیحِ الْهُدَى وَ الأبصَارُ اللامِحَةُ إِلَى مَنَارِ التَّقْوَى أَیْنَ الْقُلُوبُ الَّتی وُهِبَتْ لِلَّهِ وَ عُوقِدَتْ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ؛[5] آن عقل ‏هایى که به یمن چراغ ‏هاى هدایت ‏[ خاص‏] روشن شده ‏اند، کجایند؟ و چشم‏ هایى که به نورگاه‏ هاى پارسایى مى ‏نگرند، کجایند؟ آن دل ‏ها که خود را به خدا بخشیده ‏اند و به اطاعت او وابسته ‏اند، کجایند»؟

فطرت خدادادى با دو کانون مهم خود (عقل و دل) با وجود تلاش ‏هاى به ‏ظاهر گوناگون، انسان را به‏ سمت یک حقیقت، دعوت و ترغیب مى ‏کند. البته تلاش‏ هاى عقل نیز بدون مساعدت روشنى ‏دل و هدایت‏ هاى ویژه خداوند، جز افکندن پرتو در دل بیابانى تاریک و احیانا ترغیب براى پوییدن راه، کارایى دیگرى ندارد.

اما عقل همراه ‏شده با لیاقت‏ هاى خاص و نورآفرین، شرایط ویژه‏ اى در راه یابى به فهم توحید خداوند فراهم مى ‏کند. بى ‏گمان عقل همسوشده با دل، آدمى را به شناخت و معرفتى خاموش ‏ناشدنى مى‏ رساند؛ چنانکه خداوند مى‏ فرماید: «إن تَتَّقُوا اللّهَ یجْعَل لَکمْ فُرْقَاناً؛[6] اگر از خدا پروا دارید، براى شما [ نیروى‏] تشخیص ‏[ حق از باطل‏] قرار مى ‏دهد».

بدین‏ بیان، خداوند ابزارى عطا مى ‏فرماید که به ‏سان «فرقان نازل‏ شده» (قرآن) عمل می کند. در جایى دیگر نیز فرموده است: «وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ یعَلِّمُکمُ اللّهُ؛[7] تقواى خدا را پیشه سازید، و خداوند[ بدین ‏گونه‏] به شما آموزش مى ‏دهد». بر پایه این آیه، تقواورزى سبب مى ‏گردد که خداوند معلم خصوصى انسان شود و او را به سوی خداگرایی رهنمون سازد.[8]

5-امکان برقراری ارتباط عاشقانه با خدا

وقتى خدا را در اندازه توان و تلاش خود شناختیم و به توحید و یگانگی او پی بردیم، محبت ‏خاصى براى ارتباط با او ایجاد مى ‏شود و آنگاه از خود مى ‏پرسیم: آیا امکان گفتگو با او وجود دارد؟ در این باب امیرالمومنین على (علیه السلام) فرمودند:

«وَ اعْلَمْ أَنَّ الَّذِی بیَدِهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الأرْضِ قَدْ أَذِنَ لَکَ فِی الدُّعَاءِ وَ تَکَفَّلَ لَکَ بالإجَابَةِ وَ أَمَرَکَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِیُعْطِیَکَ وَ تَسْتَرْحِمَهُ لِیَرْحَمَکَ وَ لَمْ یَجْعَلْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ مَنْ یَحْجُبُکَ عَنْهُ وَ لَمْ یُلْجئْکَ إِلَى مَنْ یَشْفَعُ لَکَ إِلَیْهِ‏؛[9]

بدان کسى که گنجینه آسمان‏ ها و زمین در دست اوست، به تو اذن « نیایش» داده و عهده ‏دار شده است که به ‏تو پاسخ دهد.[ نه ‏تنها اجازه داده، بلکه‏] به‏ تو فرمان داده است که از او بخواهى تا تو را عطا کند و رحمتش را بطلبى تا رحمت خود را ارزانى ‏ات کند. میان تو و خویش، حاجب و دربانى ننهاده و تو را مجبور نساخته که به « واسطه» پناه ببرى».

بسا چیزى را مى ‏خواهى، ولى به ‏تو داده نمى‏ شود و در عوض چیزى بهتر از آن در دنیا و یا آخرت به ‏تو خواهد داد، یا از تو دریغ مى ‏کند که خیرى بهتر از آن به ‏تو ببخشد. گاهى چیزى را مى ‏طلبى که اگر به ‏تو داده شود، نابودى ایمانت در آن است. درخواست ‏هاى تو در چیزى باشد که زیبایى آن دوام دارد و بار نکبت آن از تو دور شود.[10]

تکلم با خداوند در سایه توحید او

خداوند نه ‏تنها اذن داده که با او تکلم کنى، بلکه بدان امر کرده است: «و امرتهم بدعائک»[11] تا بدان پایه که حتى براى تارکان این نیایش معنوى، عقوبت قرار داده است: «وَ قَالَ رَبُّکمُ ادْعُونی أَسْتَجبْ لَکمْ إِنَّ الَّذِینَ یسْتَکبرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ‏؛[12] و خداى شما گفت: مرا بخوانید تا به شما پاسخ دهم. آنان که از[ این‏] عبادت من سرپیچى کرده و کبر ورزند [دعا نکنند]، ذلیلانه وارد دوزخ خواهند شد».

گاه کسى را تهدید مى‏ کنند که باید از این غذاى حیات‏ بخش استفاده کنى و او جاهلانه ‏اعراض مى ‏کند، اما وقتى آن را آزمود، راغب مى ‏شود و دیگر نیازى به تهدید نیست.

امیرالمومنین على (علیه السلام) می فرمایند: «اللَّهُمَّ إِنَّکَ آنَسُ الآنِسِینَ لِأَوْلیَائِکَ وَ أَحْضَرُهُمْ بالْکِفَایَةِ لِلْمُتَوَکِّلِینَ عَلَیْکَ تُشَاهِدُهُمْ فِی سَرَائِرِهِمْ … فَأَسْرَارُهُمْ لَکَ مَکْشُوفَةٌ وَ قُلُوبُهُمْ إِلَیْکَ مَلْهُوفَةٌ؛[13] خدایا! تو براى دوستان خویش انس ‏گیرنده‏ ترین انس‏ گیرندگانى و براى آنان که تو را وکیل کنند، توانمندترین برطرف‏ کننده مشکلات هستى. از نهانهاشان آگاهى … اسرار آنها بر تو آشکار است و قلب‏ هاشان هوادار تو».

آن حضرت در ادامه مى ‏فرمایند: اگر آنان را غربت به وحشت اندازد، یاد تو مایه انس آنهاست و اگر رگبار حادثه‏ هاى تلخ بر آنان ببارد، به ‏تو پناهنده مى‏ شوند؛ زیرا مى‏ دانند که سررشته همه کارها به‏ دست توست و با قضاى تو صادر مى‏ شود.[14]

6-معرفی برخی از نشانه ‏های بزرگ خداوند

کدامین آیت خداوند را مى‏ توان خرد شمرد؟ خداوند در سوره غاشیه مى ‏فرماید: «أَفَلا یَنْظُرُونَ إِلَى الإبل کَیْفَ خُلِقَتْ* وَ إِلَى السَّمَاءِ کَیْفَ رُفِعَتْ* وَ إِلَى الْجبَالِ کَیْفَ نُصِبَتْ* وَ إِلَى الأرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ؛[15] آیا به شتر نمى ‏نگرند که چگونه خلق شده و به آسمان که چه ‏سان رفعت یافته و به کوه‏ ها که چطور نصب شده و به‏ زمین که چگونه مسطح شده است؟

نکته لطیف آن است که هیچ ‏گاه یک تولید کننده، محصول درجه نازل خود را در کنار تولیدات ممتاز ردیف نمى ‏کند. همه آیات الهی نشانه توحید او و بزرگ و باارزش هستند.خداوند حکیم نشانه شتر را در کنار نشانه آسمان ذکر مى ‏کند تا تفهیم کند که اگر به ژرفاى این ‏دو نمونه و نیز دو آیت بعد از آن (زمین و کوه‏ ها) بنگرید، شگفتى‏ هاى آسمان، زمین‏ و کوه ‏ها را در حیوانى به‏ ظاهر ساده خواهید دید و ما چیزى به‏ نام محصول درجه نازل ‏نداریم. همه این آیات در بطن خود انسان را به سوی توحید و خداباوری و خداگرایی رهنمون می سازند.

معرفی آیات الهی بر محور توحید در کتاب نهج البلاغه

بخش ‏هایى از نهج البلاغه به معرفى آیات الهى اختصاص دارد. براى نمونه، حضرت درباره خلقت آسمان مى‏ فرماید:

«وَ نَظَمَ بِلَا تَعْلِيقٍ رَهَوَاتِ فُرَجِهَا وَ لَاحَمَ صُدُوعَ انْفِرَاجِهَا وَ وَشَّجَ بَيْنَهَا وَ بَيْنَ أَزْوَاجِهَا وَ ذَلَّلَ لِلْهَابِطِينَ بِأَمْرِهِ وَ الصَّاعِدِينَ بِأَعْمَالِ خَلْقِهِ حُزُونَةَ مِعْرَاجِهَا وَ نَادَاهَا بَعْدَ إِذْ هِيَ دُخَانٌ فَالْتَحَمَتْ عُرَى أَشْرَاجِهَا وَ فَتَقَ بَعْدَ الِارْتِتَاقِ صَوَامِتَ أَبْوَابِهَا وَ أَقَامَ رَصَداً مِنَ الشُّهُبِ الثَّوَاقِبِ عَلَى نِقَابِهَا وَ أَمْسَكَهَا مِنْ أَنْ تُمُورَ فِي خَرْقِ الْهَوَاءِ بِأَيْدِهِ وَ أَمَرَهَا أَنْ تَقِفَ مُسْتَسْلِمَةً لِأَمْرِهِ وَ جَعَلَ شَمْسَهَا آيَةً مُبْصِرَةً لِنَهَارِهَا وَ قَمَرَهَا آيَةً مَمْحُوَّةً مِنْ لَيْلِهَا وَ أَجْرَاهُمَا فِي مَنَاقِلِ مَجْرَاهُمَا وَ قَدَّرَ سَيْرَهُمَا فِي مَدَارِجِ دَرَجِهِمَا لِيُمَيِّزَ بَيْنَ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ بِهِمَا وَ لِيُعْلَمَ عَدَدُ السِّنِينَ وَ الْحِسَابُ بِمَقَادِيرِهِمَا ثُمَّ عَلَّقَ فِي جَوِّهَا فَلَكَهَا وَ نَاطَ بِهَا زِينَتَهَا مِنْ خَفِيَّاتِ دَرَارِيِّهَا وَ مَصَابِيحِ كَوَاكِبِهَا؛[16]

خداوند پیراسته، پستى و بلندى آسمان را بدون تعلیق، تنظیم نمود و شکاف‏ هاى گسترده‏ اش را به‏ هم پیوند داد و میان آن و مانندهایش [آسمان‏هاى دیگر] را به‏ هم مرتبط ساخت و براى فرودآیندگان [فرشتگان‏] و بالاروندگان [فرشتگان‏] که رفتار بندگان را مى ‏برند، دشوارى [رفت و آمد] آن را آسان ‏نمود.

و بعد از آنکه آسمان دود بود (تعبیر قرآن این است: «ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَ هى دُخَانٌ:[17] آنگاه به آسمان پرداخت، در حالى ‏که آسمان دُخان بود) آن را ندا داد که دستگیره‏ ها به‏ هم بپیوندند، و درهاى بسته آسمان را پس از یکپارچگى و به‏ هم پیوستگى گشود و رصدهاى ستارگان روشن را بر راه ‏هاى آن گماشت[18] و آسمان را در شکاف هوا با قدرت خویش از اضطراب نگه داشت و فرمان تسلیم صادر کرد.

خورشید آسمان را که آیت روشنى ‏بخش است نشانه روز قرار داد و ماه را که نورش محو شده [گاه روشن است و گاه با درجات مختلف نور، جلوه مى ‏کند]، آیت شب نهاد و آن دو [ماه و خورشید] را در مسیرشان روانه کرد و حرکت آنها را در منازل و مدارها به جریان انداخت تا به ‏واسطه سیر آنها، شب ‏وروز از هم ممتاز شده و شمارش و عدد سال‏ ها و حساب‏ ها با تقدیر آنها دانسته شود.[19]آنگاه در فضاى آسمان، فلک را که مدار ستارگان است، برنهاد و زیور آسمان را ستاره‏ هاى دُرگونه پنهان و ستاره ‏هاى چونان چراغ روشن قرار داد».

نتیجه گیری

توحید خداوند با همه ابعاد و سختی هایی که دارد، با عنایات خداوندی و تلاش بندگان با استفاده از دو نیروی عقل و تقوا قابل درک خواهد بود. امیرالمومنین علی (علیه السلام) در کتاب شریف نهج البلاغه، توحید را بن مایه و پایه مسیر بندگی می دانند و معتقدند راه های مختلفی برای رسیدن به توحید و درک مفهوم آن وجود دارد و این مطلب را در خطبه ها و کلمات مختلفی در ذیل عناوینی چون بهره مندی از شناخت توحید با زمینه سازی خداوند و امکان برقراری ارتباط عاشقانه با خداوند بیان کرده اند.

پی نوشت ها

[1] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه 49.

[2] همان، خطبه 4.

[3] همان، خطبه 144.

[4] همان.

[5] همان، خطبه ۱۴۵.

[6] انفال/ 29.

[7] بقره/ 282.

[8] گرچه «یعلّمکم الله» جزاى شرط محذوف نیست، قرار گرفتن «یعلّمکم الله» بعد از«اتّقوا الله» نیز بى ‏جهت نیست؛ مانند اینکه به کسى بگوییم: درس بخوان و کسى شو.

[9] صبحی صالح، نهج البلاغه، نامه 31.

[10] همان.

[11] قمی، مفاتیح الجنان، دعای کمیل.

[12] غافر/60.

[13] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه 227.

[14] همان.

[15] غاشیه/ 17 – 20.

[16] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه 91.

[17] فصلت/11.

[18] در آیه ‏اى می ‏خوانیم: «آسمان ‏ها و زمین، به ‏هم پیوسته (رتق) بود و ما آنها را از هم تفکیک (فتق) کردیم».( انبیا/۳۰)

[19] در این باره بنگرید به: سوره یس، آیه ۳۸ و ۳۹؛ اسراء، آیه ۱۲.

منابع

1. قرآن کریم
2. صالح، صبحی، نهج البلاغه، موسسه نشر دارالهجره، قم، 1414 ه.ق.