خداوند انسان را با فطرت کمال طلب خلق کرده تا به دنبال کمال مطلق باشد. برای رسیدن به کمال، چراغ عقل به او بخشید و انبیاء و ائمه اطهار (ع) را هدایتگر و الگوی او قرار داد و برای اینکه در رسیدن به کمال خطائی رخ ندهد، به آنان عصمت بخشید، تا گفتار و رفتارشان بدون شبهه وجود خطا و با اطمینان خاطر روشنگر راه کمال باشد.

تنها راه رسیدن به کمال، انجام اطاعت و عبادت خداست و از آنجا‌ که عقل بشر نمی‌ تواند مستقلاً به ماهیت تمام عبادات و چگونگی انجام آن پی ببرد، ناچار است به معصومین (ع) رجوع کند و بی‌ کم و کاست شیوه آنان را به کار گیرد و در دعا کردن که برترین عبادات است، و بهترین راه برقراری ارتباط با خداست، باید روش و سیره معصومین (ع) به کار گرفته شود. از این جهت، دعاهای امام علی (ع) در این مقاله مورد بررسی قرار خواهد گرفت تا در این امر سرمشق خوبی در دسترس ما باشد.

شب قدر و اهمیت دعا کردن در آن

تقریبا هزار و چهارصد و بیست و شش سال از نزول قرآن کریم می گذرد. هر سال به فرمان خدائی که متکلم این کلام است، سالگردی گرانقدر تشکیل می شود. شب قدر که شب نزول قرآن است، هر سال از طرف خدا تکریم می شود. گرامیداشت شب قدر به این است که همان خاطره نزول قرآن تکرار شود؛ لذا با همان جلال و شکوه فرشتگانی که بار اول قرآن را آورده بودند، در خدمت روح از آسمان غیب تنزّل می کنند و بر ولی عصر نازل می شوند.

هنگام نزول قرآن، احیای خاطره هر ساله‌ او توسط خدای متعال، هم با معنای ماضی و هم با مضارع یاد شد. خداوند متعال فرمود:

«إنّا أنزَلناهُ فِی لَیلَهِ القَدر، وَ مَا اَدراکَ مَا لِیلَهُ القَدر، لِیلَهُ القَدرِ خِیرٌ مِنْ ألفِ شَهر، تَنَزَّلُ المَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ اَمرْ، سَلامٌ هِیَ حَتّی مَطلَعِ الفَجْر؛[1] ما [قرآن را] در شب قدر نازل كرديم، و از شب قدر چه آگاهت كرد، شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است، در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان براى هر كارى [كه مقرر شده است] فرود آيند، [آن شب] تا دم صبح صلح و سلام است».

یعنی این قرآن که در شب قدر نازل شد، با جلال و شکوه فرود آمد و به دستور خدا هر ساله آن جلال و شکوه تکرار می شود. اینچنین نیست که «إنّا أنزَلناهُ فِی لِیلَهِ القَدر» و پایان پذیرفته باشد! بلکه اینطور است: «تَنَزَّلُ المَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ فِیهَا بِإذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلّ اَمرْ».

هر ساله ملائکه در خدمت روح، همه حقائق قرآن را اعم از تفسیر و تکوین پائین می آورند و چون مهم ترین کار برای شب قدر دعاست و این ایام و لیالی متعلق به علی بن ابیطالب، امیرالمومنین (علیه آلاف التحیّه والثناء) است، چه بهتر که دعا را از زبان این داعی بشنویم.

ادب دعا در دعاهای امام علی (ع)

باید بدانیم که ادب دعا را امیرالمومنین (ع) به ما آموخت. حضرت فرمود: «اَلدّاعِی بِلا عَمَلْ کَالرّامِی بِلا وَتَرْ؛[2] آنكس كه مردم را (به نيكى ها) فرا مى خواند؛ ولى خود به آن عمل نمى كند مانند كماندارى است كه با كمان بدون زه مى خواهد تيراندازى كند».

(وَتر) آن کمان مُنهنی است که جلوی این تیر تند تیز را می گیرد و او را راهنمائی می کند. فرمود: اگر کسی تیرانداز است، یک کمان ای لازم دارد که این کمان منهنی، این تیر تیز را تعدیل کند، راهنمائی کند. اگر کسی بی عمل دعا می کند، مثل تیر انداز بی کمان است.

بهترین اتفاق برای انسان صفای دل است. بهترین راه برای رسیدن به صفای دل نیز این است که هم در مسئله توحید برای غیر خدا راه باز نکنیم، هم در مسائل اجتماعی کینه احدی را در دل راه ندهیم. مطمئن باشیم اگر کسی این دو رکن را فراهم کرد؛ یعنی در کار خدا اَحدی را شریک قرار نداد، در مسائل اجتماعی کینه هیچ مسلمانی را در دل نداشت، این دعوت کننده، این داعی، یک تیر انداز ماهری است که هم تیر تیز دارد و هم کمان مُنهنی.

محورهای اصلی دعاهای امام علی (ع)

آنگاه که به سراغ دعاهای امام علی (ع) برویم، می بینیم خود حضرت که واجد شرائط دعاست، نیایش هائی دارد که در آن نیایش همت های بلند را تعلیم می دهد و برای همه مسلمان ها نیز آن ها را مسئلت می کند. اگر دعاهای امام علی (ع) را در نهج البلاغه ببینیم و تحلیل کنیم، خواهیم دانست که حضرت یا سعادت می خواهد، یا شهادت می خواهد، یا رفاقت با انبیاء می خواهد، یا کرامت می خواهد، یا عافیت می خواهد، یا سلامت می خواهد، یا فتوّت و رادمردی و مردانگی می خواهد و یا عزّت!

دعاهای امام علی (ع) از این عناصر محوری بیرون نمی رود. حضرت در آن عهد نامه معروف که برای مالک اشتر نوشت، در پایان عهد نامه نیز دعا کرد‌ و فرمود: مالک ! من برای خود و برای تو از خدا سعادت و شهادت طلب می کنم! از خدا می خواهم:

«أنْ یَختِمَ لِی وَ لَکَ السَّعادَهَ وَ الشَّهادَه إنّا للهِ وَ إنّا إلِیهِ الرّاجِعُونْ؛[3] و از (خداوند بزرگ مسئلت دارم) که زندگانى من و تو را با سعادت و شهادت پايان بخشد که ما همه به سوى او باز مى گرديم».

در دعاهای عمومی خود نیز حضرت می گوید: «نَسأَلُ اللهُ مَنازِلَ الشُّهَداء وَ مَعایِشَهَ السُّعَداء وَ مُفارَقَهَ الأنبیاء؛[4] از خدا تقاضا مى کنيم که درجات شهيدان و زندگى سعادتمندان و همنشينى پيامبران را، به ما عنايت فرمايد!».

و به خدا عرض می کند: «وَاجْمَعْ بِینَنَا وَ بِینَهُ؛[5] ما را در کنار آن پيامبر بزرگ قرار ده».

نوع این دعاها به صیغه جمع است. می گوید: خدایا ! بین ما و بین رسول ات جمع کن. «وَاجْمَعْ بِینَنَا وَ بِینَهُ فِی بَرْدِ العِیشْ وَ قَرارِ النِّعْمَه وَ‌ مُنتَهَی الطُمَأنِینَهِ وَ تُحَفِ الکِرامَه؛[6] خدایا! بین همه ما و نبی ات در آن قرارگاه عیش و زندگی جمع بکن، و در آن آرامش و خنکی سعادت و زندگی جمع بکن! در کمال طمأنینه ما را با او سهیم بکن! آن کرامت ها را که تحفه پیغمبر می کنی، ما را بهره مند بکن!».

این خطوط کلی دعا را از ولی دعا بیاموزیم و بدانیم که در دعاهایمان باید هرچه خیر و نیکی است را برای همه مسئلت کنیم و اینچنین نباشد که فقط برای خود دعا کنیم. آنها که این دعاها را به ما آموختند‌، برای همه خواستند. آنها که در نماز می گویند:

«إیّاکَ نَعبَدُ وَ إیّاکَ نَستَعِینْ؛[7] تو را عبادت می کنیم و از تو استعانت می جوییم».

دیدشان خیلی بلند است. نمی گویند: تنها من عبادت می کنم و این متکلم مع الغیر،‌ یعنی ما عبادت می کنیم، منظور این باشد که من با همه شئون ادراکی ام، درکی ام، تحریکی ام، اعضاء و جوارح ام که در دعای عرفه آمده است تو را عبادت می کنم، این حد نیست. نه تنها ما، یعنی مسلمین عالم تو را عبادت می کنیم، این حد ام نیست. ما، یعنی مجموعه نظام آفرینش تو را عبادت می کنیم.

چون خدا به ما فرمود شما به همراه همه این قافله ها حرکت کنید؛

«فَقالَ لَهَا وَ لِلأرضِ ائتِیا طُوعاً أو کَرْهَاً قالَتَا اَتَیْنَا طائِعِینْ؛[8] به آن و به زمین دستور داد: «به وجود آیید (و شکل گیرید)، خواه از روی اطاعت و خواه اکراه!» آنها گفتند: «ما از روی طاعت می‌آییم (و شکل می‌گیریم)!».

خدا فرمود: من به آسمان و زمین گفته ام خواه و نا خواه بیائید. اینها گفتند: ما به همراه همه قافله با رغبت می آییم. اینها دو نفر اند، اما حرف شان جمع است.

فرموده اند: «قَالَتَا اَتَینَا طائِعِیْن»، نه طائِعَیْن! خدا به دو نفر خطاب کرد با ضمیر تثنیه و آنها با جمع جواب دادند. این ادب را خدا به ما آموخت. همه می گویند: یا الله! ما هم باید برای همه خیر طلب کنیم.

عافیت در دین

حضرت می فرمایند: «نَسأَلُ اللهَ المُعافاتَ فِی الأدیانْ کَمَا نَسأَلُهُ المُعافاتَ فِی الأبدان؛[9] و از درگاهش سلامت در دين مى طلبيم، آنگونه که سلامت در بدن را تقاضا مى کنيم».

از نبی اکرم (ص) سوال کردند: شما در شب قدر از خدا چه می خواهید؟ حالا که با ما نگفتی شب قدر کی است، ولی شما در شب قدر چه می خواهید؟ فرمود: من اگر شب قدر را درک کنم، از خدا عافیت طلب می کنم. عافیت، همین عافیت علوی است که در نهج البلاغه آمده؛ هم عافیت دین، هم عافیت دنیا. هم عافیت بدن، هم عافیت جان و نظام.

دعاهای امام علی (ع) در میدان جنگ

در میدان جنگ دو دعای آموزنده دارد؛ هنگام آغاز جنگ و در میانه جنگ. هنگامی که جنگ شروع می شد، عرض می کرد: «اَللّهُمَّ إنّا نَشکُو إلِیکَ غِیبَهَ وَلِیّنَا وَ کَثرَهِ عَدُوِّنَا وَ تَشتُتَ اَهوائَنَا. رَبَّنَا افْتَحْ بِینَنَا وَ بِینَ قُومِنَا بِالحَقّ؛[10] خداوندا! شکايت خود را به سوى تو مى آوريم که پيامبرمان از ميان ما رفته، دشمنان ما فراوان گشته و خواسته ها و اهدافمان مختلف و متشتت شده است. پروردگارا! ميان ما و قوم ما به حق داورى کن (و درهاى پيروزى، صلح و عدالت را به روى ما بگشا) که تو بهترين داورى کنندگانى».

در هفده ماه مبارک در جریان جنگ بدر که اولین جنگ نابرابری بود که مسلمان ها می دیدند، امیرالمومنین علی (ع) فرمود: همه آن شب متوحش بودند و متزلزل. تنها کسی که هیچ حادثه ای برای او نبود، رسول اکرم (ص) بود. فرمود: در شب جنگ بدر تا صبح کنار درخت پیغمبر مشغول مناجات بود، گویا اصلا فردا جنگی نیست، و امشب شب حمله نیست! آن یک حساب دیگری بود؛ لذا امیرالمومنین علی (ع) عرض می کند: خدایا! ما از نبود پیغمبر به تو شکایت می کنیم و از اختلاف درونی به تو پناه می بریم و شکایت می کنیم.

آنگاه دعائی که بعض از انبیاء داشتند که در قرآن آمده است، همان دعا را امیر المؤمنین دارد که: «رَبَّنَا افْتِحْ بِینَنَا وَ بِینَ قُومِنا بِالحَقّ؛[11] پروردگارا! میان ما و قوم ما بحق داوری کن».

این دعاهای امام علی (ع) در آغاز جنگ بود.

حضرت در ناعره جنگ عرض نیز می کند: خدایا! ما گرچه شهادت طلب کردیم، امّا فتوّت و مردانگی هم می خواهیم.

اَللّهُمَّ إنْ اَظهَرتَنَا عَلَیهِمْ وَ جَنِّبنَا البَغی وَ سَدِّدْنا بِالحَقّ. وَ إنْ اَظهَرْتَهُمْ عَلَینَا فَارزُقنَا الشَّهادَه وَاعْصِمنَا مِنَ الفِتنَه؛[12] اگر ما را بر دشمن پيروز ساختى از ستمگرى بر کنار دار و بر راه حق استوار فرما و اگر آن ها را بر ما غلبه دادى، شهادت را نصيب ما کن و از فتنه، دورمان دار».

امام علی (ع) که بعد از ضربت خوردن شب نوزدهم دستور داد با قاتل من مدارا کنید؛ در میدان جنگ مردانگی از خدا می خواست. عرض می کرد: خدایا ! آن توفیق را بده که اگر ما فاتح و پیروز شدیم، بر دشمن ستم نکنیم. و اگر مصلحت بود که آنها ما را شکست بدهند، مرگ ما را مرگ شهید قرار بده. ما را از فتنه و بَد آموزی مصون بدار. این دعای علی در صحنه جنگ است.

دعاهای امام علی (ع) در توحید

دعاهای امام علی (ع) از نظر توحید نیز خواندنی است؛ وقتی شب بر می خواست، خالصاً خدا را دعا می کرد. این دعاهای امام علی (ع)، شرح خواسته های ماست؛ ما یک قرآن به دست داریم و یک قرآن به سر که هر دو جزء برنامه های لیالی قدر است، و روایات این دو برنامه هم جدای از هم است. و در هر دو برنامه مسئله نیایش و خواسته است. حال باید چه بخواهیم؟ بهترین خواستنی ها آن است که این چیزی را که حضرت در دعاها به ما آموخت را بخواهیم.

وقتی حضرت در مقام دعا و ثنا می ایستاد، عرض می کرد:

«هذا مَقامُ مَنْ اَفرَدَکَ بِالتُّوحیدِ الَّذِی هُوَ لَکْ وَ لَمْ یَرَ مُستَحِقَّاً لِهذِهِ المَحامِدِ وَ المَمَادحِ غِیرَکْ. وَ بِی إلِیکَ فاقَهٌ لا یَجبُرُ مَسکَنَتَهَا إلا فَضلُکْ. فَهَبْ لِی رِضاکْ وَ أغنِنَا عَنْ مَدِّ الأیدِی إلی سَواکْ. إنَّکَ عَلی کُلّ شِیءٍ قَدِیر؛[13] من به تو نياز دارم. نيازى که جز فضل تو نمى تواند آن را برطرف سازد; و پريشانم، پريشانى و فقرى که جز بخشش تو نمى تواند آن را برطرف سازد. حال که چنين است، رضاى خود را در اين موقعيّت به ما عطا کن و دست نياز ما را از دامن غير خود کوتاه گردان «که تو بر هر چيز توانايى».

عرض کرد: خدایا! این مقامی که من ایستاده ام، مقام توحید است. من به عنوان یک عبد موحّد در پیشگاه مولای واحد ایستاده ام. هیچ مدحی جز برای تو نیست. هیچ حمدی جز برای تو نیست. من یک نیازی دارم کمر شکن! و تو جابر عَظم کسیری! هر شکسته ای را تو جبیره می کنی.

یکی از دعاها و فرازهای جوشن کبیر و ادعیّه دیگر در این دعاها این است که: «یا جابِرَ العَظمِ الکَسِیر؛[14] ای خدائی که هر استخوان شکسته ای را تو شکسته بندی می کنی»، جبیره می کنی، جبران می کنی. هر دل شکسته ای را او جبیره می کند. حضرت عرض کرد: من یک درد کمر شکن دارم که هیچ چیزی این شکسته را جبران نمی کند، مگر کَرم تو. و آن این است که مرا به مقام رضا برسانی. هر چه تو کردی، من خوشم بیاید. و دست ما را از دراز شدن به سوی این و آن کوتاه بکن! ما را به خودت نیازمند بکن!

«هَب لِی مِنْ رِضاکْ، هَب لَنَا مِنْ رِضاکْ وَ اَغنِنا عَنْ مَدِّ الأیدی إلی سِواکْ».

چیزی از غیر تو طلب نکنیم. این روح بلند است. آن هم فتوّت و مردانگی است که نسبت به کافران هم ما رادمرد باشیم.

در مسائل خصوصی و درک توحیدی فردی نیز حضرت به خدا عرض می کند:

پروردگارا! همه نعمت ها را تو دادی. همه نعمت ها را هم ما باید به تو تحویل بدهیم. جان دادی، باید برگردانیم. چشم و گوش دادی، باید برگردانیم. اعضاء و جوارح و جوانح دادی، باید برگردانیم. حرفی در او نیست. ولی خدایا! ما را کریمانه زنده کن و ما را کریمانه بمیران. خدایا ! در هنگام استرداد این ودیعه ها اوّلین چیزی که از ما می گیری، جان ما باشد. این طور نباشد که ما ذلیلانه بمیریم. اوّل چشم را بگیری، دست را بگیری، پا را بگیری، ما را فلج کنی، بعد ببری؛ اینچنین نباشد.

این از دعاهای نورانی نهج البلاغه است که این دعاها و از این رقم دعاها در نهج البلاغه فراوان است: «اَللّهُمَّ اجْعَلْ نَفسِی اَوَّلَ کَرِیمَهٍ تَنتَزِعُها مِنْ کَرائِمِی وَ اَوَّلَ وَدِیعَهٍ تَرتَجِعُهَا مِنْ وَدائِعِ نِعَمِکَ عِندِی؛[15] خداوندا! نخستين موهبت از مواهب خويش را که از من مى گيرى جان من قرار ده و جانم نخستين وديعه از ودايع نعمتهايت باشد که نزد من دارى و از من باز مى ستانى».

خدایا! همه نعمت ها امانت است، همه را به تو بر می گردانیم. ولی اولین نعمتی که می گیری، جان ما باشد. چشم و گوش به همراه جان برود، نه اوّل چشم وگوش و اعضاء را بگیری، ما ذلیلانه در منزل زندگی کنیم، نیازمند به اعضاء منزل باشیم، با خواری و خفّت به سر ببریم. این دعا درس کرامت می دهد.

دعاهای امام علی (ع) در اقتصاد و معیشت

خدایا! همه نعمت ها به دست توست، به جای اینکه مع الواسطه به ما نعمت بدهی، بی واسطه ما را تأمین کن که ما منّت این و آن نکشیم و نچشیم.

«اللَّهُمَّ صُنْ وَجْهِي بِالْيَسَارِ وَ لَا تَبْذُلْ جَاهِيَ بِالْإِقْتَارِ، فَأَسْتَرْزِقَ طَالِبِي رِزْقِكَ وَ أَسْتَعْطِفَ شِرَارَ خَلْقِكَ، وَ أُبْتَلَى بِحَمْدِ مَنْ أَعْطَانِي وَ أُفْتَتَنَ بِذَمِّ مَنْ مَنَعَنِي، وَ أَنْتَ مِنْ وَرَاءِ ذَلِكَ كُلِّهِ وَلِيُّ الْإِعْطَاءِ وَ الْمَنْعِ؛[16]

خداوندا آبرويم را با بى نيازى و غنا محفوظ دار و شخصيتم را بر اثر فقر ضايع مکن! مبادا از کسانى درخواست روزى کنم که آنها خود، از تو روزى مى طلبند و از افراد بدکردار و پست، خواستار عطوفت و بخشش گردم و سرانجام به ستودن آن کس که به من چيزى عطا کرده، مبتلا شوم (هر چند شايسته ستايش نباشد) و به نکوهش کردن آن کس که مرا محروم داشته گرفتار گردم، هر چند در خور نکوهش نباشد، اين در حالى است که تو در ماوراى همه اين ها سرپرست و صاحب اختيار بخشش و منع هستى و تو بر هر چيز توانايى».

نتیجه گیری

شب قدر شب نزول قرآن کریم است و به گفته اولیا و اوصیا در این شب مهم ترین کاری که می توان انجام داد، دعا کردن به درگاه خداوند متعال است. به همین منظور، مطالعه دعاهای امام علی (ع) در نهج البلاغه و استفاده از محورهای مختلف آن دعاها مانند شهادت، عافیت، کرامت و همنشینی با اولیا و اوصیا می تواند برای انسان راهگشا باشد. دعاهای امام علی (ع) همچنین در مضامین توحیدی، اقتصادی و امور جنگ و امور شخصی نیز دسته بندی می شود که ویژگی خاص در همه این دعاها در نظر گرفتن همه افراد در متن این دعاهاست.

پی نوشت ها

[1] سوره قدر.

[2] نوری، مستدرک الوسائل، ج5، ص217.

[3] سید رضی، نهج البلاغه، نامه 53.

[4] سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 23.

[5] سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 72.

[6] سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 72.

[7] حمد/ 5.

[8] فصلت/11.

[9] سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 99.

[10] سید رضی، نهج البلاغه، نامه 15.

[11] سید رضی، نهج البلاغه، نامه 15.

[12] سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 171.

[13] سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 91.

[14] قمی، مفاتیح الجنان، دعای جوشن کبیر.

[15] سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 215.

[16] سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 225.

فهرست منابع

1. قرآن کریم
2. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تصحيح و تنظيم: صالح، صبحی، قم، موسسه دار الهجرة، 1414 ق.
3. قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، قم، کتاب جمکران، 1402 ش.
4. نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، تصحيح و تنظيم و نشر: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، بیروت، 2008م.

منبع مقاله | با اقتباس از:

سخنرانی آیت الله العظمی جوادی آملی، رمضان سال 1389.