امام علی (علیه السلام) به دلیل قرابت و نزدیکی با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از ابتدای رسالت ایشان در همه حوادث در کنار ایشان و یاور اسلام بوده اند. همین قرابت و نزدیکی، سبب شده بود تا ایشان شخصیتی نورانی و الهی پیدا کرده و معرفت ایشان نسبت به خدای متعال در حد اعلی قرار بگیرد.

نور عالم گیر اول مظلوم عالم اگرچه توسط معاندین، گاه امکان تابش به قلوب مسلمانان را نداشته است، اما همان گونه که ماه پشت ابرهای سیاه نمی ماند، فضائل امام علی (علیه السلام) نیز به قدر فهم بشر، فرصت انتشار پیدا کرده اند.

سخنان علمای معاصر اهل سنت

همانطور که گفته شد، با اینکه دستگاه خلافت در تاریخ اسلام همیشه سعی بر پوشاندن شخصیت نورانی و الهی امام علی (علیه السلام) داشته است، اما دانشمندان اهل سنت با انصاف به بررسی این شخصیت نورانی پرداخته اند. در مقاله امام علی (ع) از نگاه دانشمندان معاصر اهل سنت – بخش اول به صورت اجمالی با نطرات سه تن از علمای معاصر اهل سنت پیرامون امام علی (علیه السلام) آشنا شدیم. اینک به ادامه بررسی سخنان دانشمندان دیگری از اهل سنت خواهیم پرداخت.

     4.عبدالفتاح عبدالمقصود

عبدالفتاح عبدالمقصود، زاده 20 خرداد 1291 ه.ش در اسکندریه مصر است. او یکی از نویسندگان، محققان و دانشمندان معاصر اهل سنت است که قرابت زیادی نیز با تشیع داشته و در سفرش به ایران در سال 1372 ه.ش با علما و متفکرین شیعه نشست هایی نیز برگزار کرده است.[1]

عبدالمقصود از ابتدا به نویسندگی علاقه داشت و با نوشتن داستان های گوناگون و تحقیقات مختلف دینی ادامه پبدا کرد. معروفترین اثر او یک کتاب 9 جلدی به نام «الامام علی بن ابی‌طالب» است که پیرامون زندگی امام علی (علیه السلام) به رشته تحریر درآمده است.[2]

این کتاب در جهان اسلام مورد استقبال تشیع و مورد هجمه اهل سنت قرار گرفت تا آنجا که آیت الله طالقانی و سید محمد مهدی جعفری اقدام به ترجمه این کتاب ارزشمند کردند.[3] او همچنین تفریظ مفصل و ارزشمندی بر کتاب شریف الغدیر دارد که علامه امینی در چاپ دوم کتاب الغدیر آن را در مقدمه کتاب آورده است. او در بخشی از این تفریظ می نویسد: « فضیلت امام معلوم و مشهور است و پیش‌گامی او نسبت به دیگران غیر قابل ‌انکار می‌باشد».

این نویسنده زبردست اهل سنت پیرامون امام علی (علیه السلام) جملات قابل تاملی دارد که به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم.

امام علی (علیه السلام)، جانشین رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)

من همواره اخلاق و موهبت های الهی و آنچه را که تشکیل دهنده شخصیت است، مقیاس شناخت عظمت انسانی قرار می دهم؛ از این رو بعد از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ندیده ام که شایسته باشد پس از او قرار گیرد یا بتواند در ردیفش بیاید جز پدر فرزندان پاک و برگزیده پیامبر؛ یعنی علی بن ابی طالب (علیه السلام) و من در این سخن به طرفداری از تشیع وارد نشده ام بلکه نظری است که حقایق تاریخ گویای آن است.[4]

مجسمه کمال

امام علی (علیه السلام)، برترین مردی است که مادر روزگار تا پایان عمر خود چون او نزاید و اوست که هرگاه هدایت طلبان به جستجوی اخبار و گفتارش برآیند، از هر خبری برای آنان شعاعی می درخشد. آری او مجسمه ای از کمال است که در قالب بشریت ریخته شده است.

ولادت با شرافت

این حادثه (تولد امام علی (علیه السلام) در خانه کعبه) که بزرگ ترین شرف را به خاندان ابوطالب پدید آورد، هرگز از طرف این خاندان زمینه سازی و مقدمه چینی نشده بود، بلکه یک حادثه الهی بود. خداوند اراده فرمود که این شرافت نیز به شرافت های این خاندان افزوده شود.

آن شب یک شب استثنایی بود، ستاره ای که در آن شب درخشیدن گرفت، هرگز در تاریخ آفرینش تکرار نشد. همه دیده ها به جمال نوزادی خیره بود که بیت خدا زادگاه او و پرده کعبه پوشش او بود.

     5.دکتر علی الجندی

علی الجندی رئیس دانشکده علوم در دانشگاه قاهره پیرامون امام علی (علیه السلام) جملاتی دارد که به بخشی از آنها اشاره می کنیم. قابل ذکر است که اطلاعات خاصی پیرامون زندگی و شخصیت علمی ایشان در دسترس نیست.

نثر امام علی (علیه السلام)

در مقدمه کتاب «علی بن ابیطالب (علیه السلام)، شعره و حکمه» درباره نثر امام علی (علیه السلام) می نویسد: «نوعی خاص از آهنگ موسیقی که بر اعماق احساسات پنجه می افکند در این سخنان هست، از نظر سجع، چنان منظوم است که می توان آن را شعر منثور نامید».[5]

ارباب فضائل

على الجندى از قدامة بن جعفر نقل می کند که گفته است: «برخی در سخنان کوتاه، توانایند و برخی در خطبه های طولانی و علی (علیه السلام) در هر دو قسمت بر همه پیشی گرفته است، همچنان که در سایر فضیلت ها».[6]

     6.محمد ابوالفضل ابراهیم

محمد ابراهیم یکی از دانشمندان معاصر اهل سنت و از محققین برجسته نهج البلاغه است. او شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید را مورد بررسی و دقت قرار داده است و تصحیح او در میان نهج البلاغه پژوهان از اهمیت خاصی برخوردار است. او در مقدمه خود بر شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید پیرامون شخصیت والای امام علی (علیه السلام) می نویسد:

«در شخصیت پیشوا علی بن ابی طالب (علیه السلام) آن قدر کمالات و عناصر پسندیده و عظمت های روحی و نورانیت تکاملی و شرافت عالی توام با فطرت پاک و نفس محبوب خداوندی جمع شده است که در هیچ یک از انسان های بزرگ دیده نمی شود».[7]

     7.عباس محمود عقاد

عباس محمود عقاد، نویسنده، دین پژوه، روزنامه نگار و محقق مصری است که در سال 1306 ه.ق در خانواده ای متدین به دنیا آمد. او از همان ابتدای کودکی و نوجوانی با استعداد سرشاری که از خود نشان داده بود، توانست وجهه علمی خوبی را برای خود دست و پا کند. تا آنجا که در منزل اقوام خود جلسات تفسیر برگزار می کرد و شیخ محمد عبده نیز آینده درخشانی را برای او نوید داده بود.[8]

او در زمینه های مختلفی دست بر قلم برد که معرفی چهره های برتر مسلمانان، شاخص ترین موضوع در میان نوشته های اوست. همچنین عقاد در موضوع عاشورا و حرکت امام حسین (علیه السلام) به سمت کربلا نظراتی دارد که شرح آنها مجال دیگری می طلبد. در این بخش به ذکر نظرات او پیرامون امام علی (علیه السلام) در کتاب عبقریه الامام علی (علیه السلام) می پردازیم.

میدان دار شهادت

«در هر قسمتی از روان انسان بر خوردگاهی است به زندگی علی بن ابی طالب (علیه السلام)؛ زیرا از بین تمام بزرگان و دلاوران، تنها زندگی اوست که جهان انسانیت را در همه جا با گفتار بلیغ، مخاطب قرار می دهد و نیرومندترین انواع محبت ها و عوامل پند یابی و اندیشه که سراسر تاریخ بشر ممکن است در روح انسان برانگیزد، در صفحات تاریخ اوست.

زندگی پسر ابوطالب همیشه با عواطفی شعله ور، به جانب مهرورزی و بزرگداشت روبه روست؛ او شهید و پدر شهیدان است و تاریخ علی و فرزندانش را سلسله ای طولانی از میدان های شهادت و پیروزی تشکیل می دهد که برای جوینده یکی پس از دیگری نمایان می شوند». [9]

پیروز همه نبرد ها

وی درباره شجاعت امام در میدان های نبرد می نویسد: «مشهور است که آن حضرت با کسی تن به تن نشد، مگر آن که او را به زمین زد و با کسی مبارزه نکرد، مگر آنکه او را به قتل رسانید».[10]

بیت حق

«علی (علیه السلام) در خانه ای تربیت یافت که از آنجا دعوت اسلامی به سرتاسر عالم گسترش یافت».[11]

فریادرس مخالفان

«مشهور آن است که حضرت علی (علیه السلام) در قضاوت و فقه و شریعت پیشتاز بود و بر دیگران سابق. هرگاه بر عمر بن خطاب مسئله دشواری پیش می آمد، می گفت: این قضیه ای است که خدا کند برای حل آن ابا الحسن به فریاد ما برسد».[12]

زاهدترین مردمان

او درباره زهد امام علی (علیه السلام) می نویسد: «در میان خلفا، در لذت بردن از دنیا، زاهدتر از علی (علیه السلام) نبوده است».[13]

انسان کامل

«علی (علیه السلام) کسی است که متجاوز از هزار و سیصد سال، میلیون ها نفوس درباره او به بحث و تحقیق و مطالعه پرداخته اند و او را نمونه کامل و اعلای بشر دانسته و مصداق منحصر به فرد «انسان کامل» شناخته اند».[14]

نهج البلاغه، صدای امام علی (علیه السلام)

«در کتاب نهج البلاغه فیض از آیات توحید و حکمت الهی است که ذهن دانشجوی معارف الهی و اصول توحید را توسعه می ‌دهد و مهر شخصیت علوی از پشت سطرها و از میان حرف های این کتاب پدیدار است و چون خوب دقت کنی صدای امام را از آن سوی کلمات می ‌شنوی نه صدای دیگری را».[15]

 8.محمد فرید وجدی

محمد فريد وجدی مصری، دانشمند، نویسنده و روزنامه نگار مشهور اهل سنت، صاحب کتاب دائره المعارف قرن بیستم و از پیروان مکتب اصلاحی شیخ محمد عبده بود. او درباره امام علی (علیه السلام) می گوید:

«صفاتی در وجود على (ع) گرد آمده بود که در دیگر خلفا نبود؛ دانشی فراوان و شجاعتی عالی و فصاحتى درخشان. این صفات با نیکویی های اخلاقی و شرافت های ذاتی آمیخته بود؛ بدانسان که جز در افراد کامل پیدا نمی شود. او از نظر شجاعت بالاترین جایگاه را داشت، در تمام صحنه ها با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود، او مشکل گشا بود».[16]

     9.عمر ابونصر

عمر ابونصر دانشمند اهل سنت و تاریخ دان مشهور سوری در قرن اخیر است. او با استفاده از سبک مقایسه بین وقایع تاریخی صدر اسلام با زمان حال، کتب تاریخی – تحلیلی زیادی را تالیف کرده است. همچنین او کتبی را در شرح حال صحابه نوشته است. نویسنده چیره دست عرب در ستایش علی (علیه السلام) می گوید: «اکنون در برابر ما شخصیت فوق العاده عجیبی جلوه گر است که در هیچ مورد شبیه و نظیری ندارد، یعنی شخصیت بی مانند علی (علیه السلام) که در علم اخلاق و پرهیزگاری یکتا و در شجاعت و مروت و دین داری، یگانه و در مدافعه از حق و حقیقت، بی اندازه غیور و در جانبداری از بیچارگان و درماندگان یگانه روزگار است».[17]

     10.فواد فاروقی

فواد فاروقی ادیب، نویسنده و محقق لبنانی است که پیرامون احوال صحابه، کتب معتبری از او منتشر شده است.

این دانشمند اهل سنت می گوید: «وقتی که بزرگان و اندیشمندان در حل مشکلی به بن بست می رسیدند، می دانستند باید به علی (علیه السلام) مراجعه کنند، به خدمت دوست بروند و از او یاری بخواهند. همان دوستی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) همواره صحت داوری هایش را تأیید می فرمود.

علی (علیه السلام) در تمام زندگی اش، برای خدمت به اسلام و مسلمانان، انواع مشقات را بر خود هموار ساخت چه آن زمان که در رکاب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برای گسترش اسلام، شمشیر می زد، چه در زمان خلفا و چه در زمان خودش».

اما به گواه تاریخ، علی (علیه السلام) در زمان خلافت و امامت خویش، بیشتر از هر زمانی رنج کشید؛ زیرا او نمونه عدل بود و سخت گیری هایی که برای هدایت مسلمانان معمول می داشت، صد چندان بر خود تحميل می کرد، صد چندان بر خود و خانواده اش سخت می گرفت. تا در تقدس او کمترین خللی وارد نیاید و این چنین است که امروز پس از گذشت قرن ها هنوز می بینیم، این مهر على (علیه السلام) است که بر دلها حکم می راند؛ متبرک باد نامش».[18]

امام علی (علیه السلام)؛ حاکم دل ها

او همچنین می گوید: «جانم به فدایت (علی) که شجاعت و رقت در دل، زورمندی در بازو و جهانی تأثر در چشم داری، و در سوگ کسی اشک می ریزی که جهان دو تن را بیش از همه دوست داشت؛ یکی دخترش فاطمه (سلام الله علیها) و دیگری همسر او. این بزرگ مرد عالم اسلام علی (علیه السلام) بر دل ها حکومت می کرد و نه تنها آن زمان، بلکه قرن ها بعد نیز در حکومت او خللی پدید نیامده است».[19]

زاده کعبه

وی در فرازی دیگر در فضایل امام علی (علیه السلام) چنین می گوید: «علی (علیه السلام) را بر دیگر مسلمانان مزایایی است؛ علی (علیه السلام) زاده کعبه است؛ از این رو بسیاری از مورخان و پژوهندگان او را فرزند کعبه خوانده اند؛ زیرا مادرش او را در کعبه، این مکان مقدس مسلمانان، زاده است. علی (علیه السلام) نخستین مردی است که به اسلام گرویده است».[20]

پناهگاه امن

این نویسنده روشنفکر لبنانی می گوید: «هرگاه دشواری های زندگی به من رو می آورد و از رنج روزگار آزرده می شوم، از اندوه خویش به آستان علی (علیه السلام) پناه می برم؛ زیرا او پناهگاه هر در مانده ای است. او بر ستمکاران همچون رعد و بر شکست خوردگان، یاری دلسوز و مشفق بود».[21]

امام علی (علیه السلام)، مافوق بشر

همچنین از وی پرسیدند: «علی (علیه السلام) شجاع تر است یا عنبسه و بسطام؟ گفت: عنبسه و بسطام را با افراد بشر باید مقایسه کرد، علی (علیه السلام) مافوق افراد بشر است».[22]

     11.احمد زکی

استاد احمد زکی صفوت، مترجم، محقق و روزنامه نگار فعال مصری است. او معلم و شاعری زبردست بود که قصایدی نیز سروده است. او در یکی از بهترین آثارش به نام علی بن ابیطالب (علیه السلام) ارادت خود را به امام علی (علیه السلام) بیان می کند:

«علی (علیه السلام) در میان صحابه معروف به رای صائب و فكر ثاقب بود. به طوری که بعضی از خلفا وقتی که مطلبی بر آنها فشار می آورد، به او پناه می بردند و با وی در آن باب مشورت می کردند و از فکر بلند او استمداد می جستند، سپس با فکر عالی او حل مشکل کرده و گره کارشان گشوده می گشت».[23]

     12.محمد حسن نائل مرصفی

عالم لغوی و ادبی مصری و از دوستان نزدیک طه حسین، یکی از روزنامه نگاران معاصر مصری است که در میان آثار او شرح نهج البلاغه امیرالمومنین علی (علیه السلام) نیز به چشم می خورد.[24] این ادیب توانمند و شارح نهج البلاغه پیرامون بی نظیر و بی بدیل بودن سخنان امام علی (علیه السلام) می گوید: «نهج البلاغه، مثال زنده ای است برای نور و حکمت و علم و هدایت و اعجاز و فصاحت قرآن، این کتاب حاوی حکمت های عالی، قوانین سیاسی و مواعظ درخشانی است که در کتاب های بزرگان حکما و فلاسفه و نوابغ دیده نمی شود».[25]

     13.محمد امین نواوی

استاد محمد نواوی از داشنمندان معاصر اهل سنت می گوید: «هر خطیب توانایی از مبانی سخن علی (علیه السلام) آب نوشیده است، و هر واعظ بلیغی بر منوال کلام او سخن سروده است. امام علی (علیه السلام) آبشخور فصاحت و بلاغت و سرچشمه و بارانداز و منبع و منشا و ابر سنگین بار آن است».[26]

     14.قاسم حبيب جابر

دکتر قاسم حبيب جابر، نویسنده بزرگ اهل سنت در مقدمه کتاب فلسفة الاعتزال فی نهج البلاغة می نویسد: «این کتاب را به کسی اهدا می کنم که در میان فقرا زیست، ولی مخالف فقر بود، در میان محرومان زندگی کرد، ولی با محرومیت مخالفت می کرد و با آن به ضدیت می خاست و با مردم و گروه های مختلف زندگی می کرد و در حالی که با طاغوت ها مخالف بود. به رهبر جنگاوری تقدیم می کنم که نرمی و خشونت و رحمت و سخت گیری را جمع کرد و پیش از آن که به سن بلوغ برسد به میدان نبرد قدم گذاشت.

به کسی تقدیم می کنم که به اسلام عظمت بخشید و راهش را روشن ساخت. به پرسشگر زاهدی تقدیم می کنم که شب را به عبادت و روز را به روزه تمام می کرد. به شخصی تقدیم می کنم که با درد و رنج غسل کرد و در مقابل بادهای تند تهمت ها و تردیدها مقاومت نمود و در نهایت در برابر باطل ایستادگی کرد و به کسی تقدیم می کنم که به مبادی حق و عدل و نیکی و دوستی پای بند ماند و از مخالفت با آنها خود را بر حذر داشت و بالاخره به امیر مومنان علی بن ابی طالب (علیه السلام) شهید حق تقدیم می کنم». [27]

نتیجه گیری

امام علی (علیه السلام) به دلیل برخورداری از فضائل بسیار زیاد، همواره مورد توجه اندیشمندان منصف اهل سنت بوده است. آنان، امام علی (علیه السلام) را جانشین به حق رسول خدا (ص)، مجسمه کمال، پیروز همه میدان ها، میدان دار شهادت و انسان کامل معرفی می کنند. دانشمندان معاصر اهل سنت، کلام حضرت را شعر منثور نامیده و آن را مملو از سجع آهنگین می دانند. آن ها امام علی (علیه السلام) را زاهدی می دانند که دارنده همه فضائل است.

در این مقالات با بررسی نظرات 14 دانشمند بزرگ اهل سنت در قرن اخیر، دریافتیم که امیرالمومنین امام علی (علیه السلام) در نگاه دانشمندان بزرگ و آزاداندیش اهل سنت از مقام و مرتبه بالایی برخوردار است. تعابیری مانند حلال مشکلات، پناهگاه امن، مافوق بشر کلماتی است که دانشمندان معاصر اهل سنت درباره امام علی (علیه السلام) به کار برده اند.

پی نوشت ها

[1] رضوی، سید مرتضی، مع رجال الفکر فی القاهره، مقدمه کتاب.

[2] عبدالمقصود، الامام علی بن ابی‌طالب، ج۸، ص۲۹.

[3] جعفری، «امام علی بن ابی‌طالب(ع) کتابی درخور تحسین»، ص۱۲۰.

[4] انصاری، جلوه ولایت، ص 300.

[5] الجندی، علی بن ابیطالب شعره و حکمه، ص ۳۲.

[6] مطهری، مرتضی، سیری در نهج البلاغه، ص 18.

[7] شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، مقدمه به قلم محمد ابوالفضل ابراهیم (نقل از مقدمه ی تفسیر نهج البلاغه، علامه محمدتقی جعفری، ج 1، ص 189).

[8] حمدی‌ السکوت‌، ۱۴۰۳ ق‌، ج‌۱، ص‌۹

[9] عقاد، عبقریة الامام علی (علیه السلام)، ص 3 .

[10] همان، ص 15

[11] همان، ص 43

[12] همان، ص ١٩٥

[13] همان، ص ۲۹

[14] همان، ص ۲۳

[15] رضایی، عبدالرحمن، در آستانه آفتاب، ص 26 .

[16] فريد وجدی، دایرة المعارف، ج 6، ص 659.

[17] مجذوب صفا، پنج گام، ص ۲۱۳.

[18] سراج، امام علی (علیه السلام) خورشید بی غروب، ص ۲۸۰ – ۲۷۹.

[19] همان، ص 278.

[20] همان، ص ۲۷۸.

[21] کریم خانی و صمدانی، علی (علیه السلام) فراسوی ادیان، ص ۱۸.

[22] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 16، ص 146.

[23] نجفی، امام علی (علیه السلام) در نگاه مشاهیر اسلام و مسیحیت، ص ۱۳۲.

[24] كامل سلمان الجبوري (2003)، معجم الأدباء من العصر الجاهلي حتى سنة 2002، المجلد الخامس، ص 237.

[25] نائل مرصفی، شرح نهج البلاغه، مقدمه کتاب.

[26] رضایی، در آستانه آفتاب، ص 28..

[27] حبیب جابر، الفلسفة و الاعتزال في نهج البلاغة، صفحة الاهداء.

منبع

با اقتباس از: املشی، قربانعلی، علی (ع) از زبان دیگران، نشر عصر جوان، 1384.