حمایت حقیقی و حقوقی خداوند از مستضعفان در اسلام با وعده پیروزی نهایی و به حکومت رسیدن آنان همراه است. لذا توجه و رسیدگی به مستضعفان در سیره پیامبر (ص) و امامان (ع) به وضوح قابل تأمل می باشد. مستضعف در اینجا به معنی فقیر و نادار نیست بلکه به معنی حاجتمند و گرفتار است، این اصطلاح قرآنی در مقابل مستکبر، زورگو و طاغوت استفاده می شود.

در این مقاله به بررسی الگوی سیاسی رفتار با مستضعفان در کلام امام علی (ع) و روش صحیح برخورد کارگزاران حکومت با مردم می پردازیم.

آزادی بیان مراجعه کنندگان

امیر مومنان امام علی (ع) در فرازی از عهدنامه مالک اشتر، نامه (۵۳)، که یک مجموعه حکومت داری و به عبارت دیگر یک قانون اساسی، براساس اسلام است، به مالک اشتر سفارش می کند: حاجت مندان و گرفتاران را آزاد بگذار نزد تو بیایند و نگهبانان را از آن ها دور کن تا جلوی آن ها را نگیرند، به گونه ای شرایط را نسبت به آن ها آزاد کن که آن ها بدون واهمه و لکنت زبان بیایند و نیازهای خود را به تو بگویند.

چرا که من بارها از رسول خدا (ص) شنیدم فرمود: «لَنْ تُقَدَّسَ امَّةٌ لا يُوجَدُ لِلضَّعِيف فيها حَقَّهُ مِنَ الْقَوِي غَيْرَ مُنافع»؛[1] «هرگز پاک نمی شود و به سعادت نمی رسد ملتی که حق مستضعفان را از زورمندان با صراحت و قاطعیت نگیرد».

تشکیل مجلس عام براى رسیدگى به کار مردم

امام علی (ع) نکاتى را يادآور مى شود که ناظر به همه طبقات مردم است و هر يک به نحوى در آن مشترک اند. نخستين دستور اين که مى فرمايد:

«وَاجْعَلْ لِذَوِي الْحَاجَاتِ مِنْکَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِيهِ شَخْصَکَ، وَتَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عَامّاً»؛[2] «براى کسانى که به تو نياز دارند، وقتى مقرر کن که شخصاً (و چهره به چهره) به نياز آن ها رسيدگى کنى و مجلسى عمومى و همگانى براى آن ها تشکيل ده (و در آنجا بنشين و مشکلات آن ها را حل کن)».

بعضى تصور کرده اند که این توصیه مربوط به محرومان و نيازمندان جامعه است، در حالى که چنين نيست و ممکن است کسى کاسب يا تاجر يا کارمند اداره اى باشد و فرد زورمندى حقش را پايمال نموده باشد و نياز به دادخواهى داشته باشد.

تعبير به «ذَوِي الْحَاجَاتِ مِنْکَ» به جاى «ذَوِي الْحَاجَاتِ مِنْهُمْ» نيز دليل بر عموميت است و تعبير به «گرفتن حق ضعيف از قوى» که ذيل اين کلام آمده، دليل ديگرى بر عموميت مفهوم اين بخش است.

امام علی (ع) به دنبال اين سخن مى فرمايد: دو نکته ديگر را نيز فراموش نکن، نخست اينکه: «فَتَتَوَاضَعُ فِيهِ لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَکَ»؛[3] «در آن مجلس براى خدايى که تو را آفريده است، تواضع کن».

روشن است اگر زمامدار تواضع نکند و با ابهت و کبر و غرور در بالاى مجلس بنشيند، حاجت مندان و مراجعه کنندگان جرأت نمى کنند که با صراحت مشکل خود را مطرح کنند.

ديگر اين که «وَتُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَکَ وَأَعْوَانَکَ مِنْ أَحْرَاسِکَ وَشُرَطِکَ، حَتَّى يُکَلِّمَکَ مُتَکَلِّمُهُمْ غَيْرَ مُتَتَعْتِع»؛[4] «لشکريان و معاون هایت، اعم از پاسداران و نيروى انتظامى را از آن ها دور ساز تا هر کس بخواهد بتواند با صراحت و بدون ترس و لکنت زبان، سخن خود را با تو بگويد».

بديهى است اگر مأموران با لباس هاى رسمى اطراف مجلس را گرفته باشند، چنان رعب و وحشتى به افراد دست مى دهد که توان بيان حاجت خود را پيدا نمى کنند.

ممکن است گفته شود که حضور زمامدار بدون اعوان و انصار و پاسدار در چنين مجلسى خطرناک است، ولى اوّلاً، زمامدارانِ عادل و مردمى، هنگامى که ميان مردم مى آيند، خود مردم محافظ و پاسدار آن ها هستند. ثانياً، ممکن است عده اى با لباس هاى عادى و معمولى در لا به لاى جمعيت باشند تا اگر شخصى شرور قصد سوئى داشته باشد بتوانند جلوى او را بگيرند.

حفظ بنیان حکومت اسلامی با احقاق حق مستضعفان

امام علی (ع) براى اين دستور مهم و اجتماعى دليل روشنى از کلام پيامبر اکرم (ص) نقل مى کند و مى فرمايد: «زيرا من بارها از رسول خدا (ص) اين سخن را شنيدم که مى فرمود: «امتى که در آن حق ضعيف از زورمند با صراحت گرفته نشود هرگز روى قداست و پاکى را نخواهد ديد (و آرامش از آن ها رخت بر مى بندد)».[5]

منظور از تقدس و پاکيزگى همان پاکيزه شدن از ظلم و جور و جنايت و هرج و مرج است، چرا که اگر مستضعفان جامعه پناهگاهى براى خود پيدا نکنند، دست به دست هم مى دهند و انقلابی به راه مى اندازند که کنترل آن بسيار مشکل و گاه غير ممکن است و تاريخ نشان مى دهد که قيام ضعفاى جامعه و نهضت هاى فراگير از همين جا سرچشمه مى گيرد.

بنابراين آنچه امام علی (ع) و همچنين پيامبر اکرم (ص) فرمودند، افزون بر اين که دستورى اخلاقى و انسانى و سبب پيشرفت دين و آيين است، جنبه سياسى هم دارد.

در حديثى ابن مسعود نقل مى کند: «أَتَى النَّبِيَّ (ص) رَجُلٌ يُکَلِّمُهُ فَأُرْعِدَ فَقَالَ هَوِّنْ عَلَيْکَ فَلَسْتُ بِمَلِک إِنَّمَا أَنَا ابْنُ امْرَأَة کَانَتْ تَأْکُلُ الْقَدَّ»؛[6] «مردى خدمت پيغمبر اکرم (ص) آمد و در حالى که با پيامبر (ص) صحبت مى کرد، مى لرزيد. پيغمبر (ص) فرمود: کار را بر خود آسان گير (بيهوده نترس) من شاه نيستم. من فرزند زنى هستم که غذاى بسيار ساده اى مى خورد».

اصول اخلاقی برخورد با مستضعفان

امام علی (ع) در دستور ديگرى به دنبال دستور عام براى همه حاجت مندان، مى افزايد:

«ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ مِنْهُمْ وَالْعِيَّ، وَنَحِّ عَنْهُمُ الضِّيقَ وَالاَنَفَ يَبْسُطِ اللهُ عَلَيْکَ بِذَلِکَ أَکْنَافَ رَحْمَتِهِ، وَيُوجِبْ لَکَ ثَوَابَ طَاعَتِهِ»؛[7] «سپس خشونت و کندى و ناتوانى آن ها را در سخن تحمل کن و هرگونه محدوديت و تنگخويى و استکبار در برابر آن ها را از خود دور ساز (تا بتوانند حرف دل خود را بگويند). خداوند با اين کار، رحمت واسعه خود را بر تو گسترش خواهد داد و ثواب اطاعتش را براى تو قرار مى دهد».

در نهايت مى فرمايد: «وَأَعْطِ مَا أَعْطَيْتَ هَنِيئاً، وَامْنَعْ فِي إِجْمَال وَإِعْذَار»؛[8] «آنچه مى بخشى به گونه اى ببخش که گوارا (و بى منت باشد) و آن گاه که (به هر علت) از بخشش خوددارى مى کنى، آن را با لطف و معذرت خواهى همراه ساز».

قرآن مجيد نيز در اين زمينه دستور صريحى دارد، گاه خداوند به پيامبرش (ص) خطاب مى کند و مى فرمايد: «وَإِمّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغاءَ رَحْمَة مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوها فَقُلْ لَّهُمْ قَوْلاً مَيْسُوراً»؛[9] «و هر گاه از آنان (حاجتمندان) روى برتابى و انتظار رحمت (و نعمت) پرودگارت را داشته باشى (تا توانايى يابى و به آن ها کمک کنى) با گفتار نرم و آميخته با لطف با آنان سخن بگو».

و در جاى ديگر عموم مردم را مخاطب ساخته مى فرمايد: «قَوْلٌ مَّعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِّنْ صَدَقَة يَتْبَعُها أَذىً»؛[10] «گفتار پسنديده (در برابر نيازمندان) و عفو (و گذشت از تندخويى آن ها) از صدقه اى که آزارى به دنبال آن باشد بهتر است».

امام علی (ع) به اين ترتيب تمام ظرافت هاى مربوط به چنان مجلسى را بيان فرموده و نکات روانى لازم را که سبب بهره گيرى بهتر و بيشتر از چنين مجلسى مى شود گفته است.

فواید تشکیل جلسات ملاقات مردمی

گرچه در دنياى امروز کمتر زمامدارى دست به تشکيل چنين مجلسى مى زند، ولى به يقين ارتباط مستقيم با مردم حاجتمند و به شکل چهره به چهره مى تواند حلاّل بسيارى از مشکلات باشد و فوايد زير را در بر دارد:

1. مردم مى توانند عقده هاى دل خود را در نزد زمامدار بگشايند.
2. اين امر پيوند محبّت را ميان مردم و زمامدار محکم مى کند.
3. کارمندان و دولتمردان از ترس اين که در چنين مجلسى رازشان فاش شود، از ظلم به رعايا و غصب حقوق آنان خوددارى خواهند کرد.

ممکن است گفته شود با توجّه به فزونى جمعيت و سرعت و آسانى ارتباط ها، هجوم مردم حاجتمند، رشته کار را از دست زمامدار خواهد گرفت، چرا که ممکن است در يک کشور در زمان واحد ده ها هزار يا صدها هزار از اين قبيل افراد باشند، ولى راه حل آن با دادن نوبت و در نظر گرفتن اولويت و بهره گيرى از مشاوران امين قابل حل است.

لزوم احقاق حق مستضعفان از زورگویان

یکی از دستورات اسلام که در رأس برنامه های اسلامی قرار گرفته، حمایت از مستضعفان و گرفتن حق آنان از زورمندان و سرکوبی قلدران و زورگویان است. اسلام شدیداً با ظلم و تجاوز و زور مخالف است و حمایت از مستضعفان را در گرفتن حقش از ظالم، واجب و لازم می داند.

آنان که از طرف حکومت اسلامی، عنوان قوه قضاییه و اجرایی را دارند، باید با قاطعیت کامل به این امر توجه کنند و با قدرت هر چه تمامتر حق مستضعفان را بگیرند و نگذارند پامال شود.

مسئولين قوه مقننه نیز باید در این جهت قوانین اسلامی را به روشنی و بدون هر گونه ابهام طرح و تصویب نمایند و اسلام را به یکی از اهداف اصلی خود که حکومت مستضعفان بر مستکبران و زورمندان است برسانند و در اجرای این هدف هرگونه سستی و مجامله، خیانت به اسلام است.

در این برنامه باید از شیوه پیامبر (ص) و امام على (ع) درس گرفت که چگونه آن ها با دیکتاتورها و زورگوها، مبارزه کردند و آن ها را سرکوب نمودند و مستضعفان را روی کار آوردند. مثلاً ابولهب ها و ابوسفیان ها و ابوجهل ها را سرکوب نمودند و افرادی مثل سلمان، بلال و جویبر و ابوذر را روی کار آوردند.

اگر چنین روشی اتخاذ گردد، حتماً جامعه به سعادت می رسد و پاک می شود که می توان از آن به «جامعه مقدس» نام برد، وگرنه آن جامعه رو به انحطاط و سقوط است و بر طبق سخن پیامبر (ص)، روی سعادت را نخواهد دید.

هدف امام على (ع) این است که استاندارش مالک اشتر، با مستضعفان و مراجعه کنندگان تماس صمیمانه و دائم داشته باشد و در گرفتن حق آن ها از زورمندان با قاطعیت و صراحت بدون هرگونه مماشات و سازشکاری بکوشد و حتی نگهبانان او جلو نیازمندان را نگیرند، تا آن ها آزادانه سخن خود را به امام علی (ع) بگویند و حقشان پایمال نگردد و این روش همیشه در جامعه اسلامی ادامه یابد.

نتیجه گیری

یکی از اهداف اصلی اسلام، حکومت مستضعفان بر مستکبران و زورمندان است. امام علی (ع) به استانداردش، مالک اشتر، توصیه می کند که رو در روی مردم با آنان سخن بگوید و در پی رفع نیازمندی ها و احقاق حقوق آنان از هیچ تلاشی فرو گذاری ننماید. باید بدانیم که پیامبر (ص) هشدار داده اند، اگر این الگوی سیاسی در حکومت اسلامی پیاده سازی نشود، جامعه ما رو به انحطاط و سقوط خواهد بود.

پی نوشت ها

[1] . شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 53.

[2] . شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 53.

[3] . شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 53.

[4] . شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 53.

[5] . شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 53.

[6] . مجلسی، بحارالانوار، ج16، ص229.

[7] . شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 53.

[8] . شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 53.

[9] . اسراء، 28.

[10] . بقره، 263.

منابع

1. قرآن کریم.
2. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، دار الهجرة، 1414ق.
3. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1421ق.

منبع مقاله | با اقتباس از:

1. محمدی اشتهاردی، محمد، گفتار پیامبر (ص) در نهج البلاغه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1364.
2. مکارم شیرازی، ناصر، پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1375، ج11، ص73-7.