سخنان گهربار امام علی بن ابی طالب (ع)، دریایی بیکران از معارف الهی و آموزه های اخلاقی و اجتماعی است که همواره چراغ راه سالکان و رهنمای جویندگان حقیقت بوده است. در میان این گنجینه ارزشمند، موضوع ظلم و حق الناس جایگاه ویژه ای دارد. امام (ع) در فرازهای مختلف نهج البلاغه و سایر سخنان خود، با بیانی شیوا و رسا، ابعاد گوناگون ظلم، آثار و پیامدهای آن را تبیین فرموده اند.

در یکی از این بیانات نورانی خطبه 176 نهج البلاغه، امام (ع) به تقسیم بندی ظلم به سه قسم اساسی پرداخته و در ضمن آن، بر اهمیت بی بدیل رعایت حقوق مردم (حق الناس) تأکید ویژه ای نموده اند. این نوشتار با تکیه بر این سخن ارزشمند ایشان و با استفاده از توضیحات شارحان، به بررسی اقسام سه گانه ظلم و جایگاه والای حق الناس در اندیشه آن حضرت می پردازد.

1) ظلمی که هرگز آمرزیده نمی شود

امیرالمؤمنین (ع) درباره اولین مورد از اقسام سه گانه ظلم می فرمایند: «الظُّلْمُ الَّذِي لَا يُغْفَرُ» [1] این نوع از ظلم، شرک به خداوند متعال است. شرک به معنای قرار دادن هرگونه همتا، شریک، یا معبودی غیر از خداوند یگانه در ذات، صفات، یا افعال اوست. این می تواند شامل پرستش بت ها، اعتقاد به نیروهای مستقل از اراده الهی، یا اطاعت مطلق از غیر خدا در مواردی باشد که حق انحصاری خداوند است. خداوند در سوره نساء به صراحت بیان می کند که خداوند شرک را نمی آمرزد، هرچند گناهان دیگر را برای هر کس که بخواهد می آمرزد. «إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ.»[2]

چرا شرک بزرگترین ظلم و گناه نابخشودنی است؟

شرک به عنوان بزرگترین ظلم و گناه نابخشودنی، اساسی ترین فلسفه وجودی انسان، یعنی شناخت و پرستش خداوند یگانه که غایت خلقت است، را منحرف ساخته و با انکار توحید و یگانگی او، بنیاد تمام حقایق هستی را نادیده می گیرد و نوعی کوری و جهل عمیق نسبت به واقعیت مطلق را به همراه دارد؛ این عمل، ناسپاسی عظیم و ظلم آشکار در حق خداوند خالق و منعم حقیقی محسوب شده و با ایجاد حجابی ضخیم میان بنده و پروردگار، مانع از جریان رحمت و مغفرت الهی می گردد و اغلب به عنوان ریشه بسیاری از گناهان دیگر عمل می کند، زیرا اعتقاد به غیر خدا می تواند به ارتکاب اعمالی مخالف اراده الهی منجر شود.

2) ظلمی که آمرزیده می شود و بازخواست ندارد

دومین قسم از اقسام سه گانه ظلم، اشاره به گناهان صغیره ای دارد که انسان در اثر ضعف بشری یا غفلت مرتکب می شود و جنبه حق الله دارند «ظُلْمٌ مَغْفُورٌ لَا يُطْلَبُ» [3]؛ امام علی (ع) این گناهان را «هنات» یعنی لغزش ها و خطاهای کوچک می نامند. بر اساس آموزه های اسلامی، خداوند متعال با فضل و کرم خود، این نوع گناهان را در صورتی که انسان از گناهان کبیره اجتناب کند و در مسیر بندگی استوار باشد، می بخشد. همچنین، توبه و استغفار واقعی از گناهان کبیره که صرفاً حق خداوند بر گردن انسان است، می تواند موجب آمرزش الهی شود. انجام اعمال صالح و حسنه نیز می تواند کفاره ای برای برخی از این گناهان باشد.

چرا برخی از گناهان آمرزیده می شوند و بازخواست ندارند؟

بخشش گناهان صغیره که ظلمی آمرزیده شده و بازخواست ندارد، نشأت گرفته از رحمت و کرم بی انتهای خداوند رحمان و رحیم است که رحمتش بر غضبش سبقت گرفته و این آمرزش، تسهیلی الهی برای انسان ضعیف و خطاپذیر است؛ این رحمت مشروط به اجتناب از گناهان کبیره است که نشان دهنده تعهد بنده به اطاعت از پروردگار بوده و زمینه شمول رحمت در مورد صغائر را فراهم می‌آورد، ضمن آنکه توبه واقعی و طلب آمرزش، دریچه ای به سوی این رحمت گشوده و انجام اعمال نیک و صالح نیز می تواند آثار منفی گناهان صغیره را از بین برده و موجب تقرب به خداوند گردد.

3) ظلمی که بازخواست می شود و ترک نمی گردد

مورد سوم از اقسام سه گانه ظلم و مهم ترین نوع ظلم از منظر روابط اجتماعی، ستم بندگان به یکدیگر (حق الناس) است: «الظُّلْمُ الَّذِي لَا يُتْرَكُ» [4]؛ امام علی (ع) با تأکید بر شدت قصاص در این نوع از ظلم، نشان می دهند که خداوند در مورد حقوقی که بندگان بر گردن یکدیگر دارند، بسیار سخت گیر است. این قصاص، تنها محدود به مجازات های دنیوی مانند قصاص عضو یا پرداخت دیه نیست، بلکه می تواند شامل عواقب اخروی بسیار سنگین تر و دردناک تر باشد. تا زمانی که صاحب حق، از حق خود نگذرد و رضایت ندهد، خداوند نیز از حق ظالم در قبال مظلوم درنمی گذرد.

چرا حق الناس از اهمیت ویژه ای برخوردار است و بازخواست آن شدید است؟

ظلم به بندگان یا حق الناس، به عنوان مهمترین نوع ظلم در روابط اجتماعی، رکن اساسی عدالت اجتماعی را تشکیل داده و با برهم زدن نظم و آرامش جامعه، موجب ایجاد کینه و دشمنی می شود؛ این تجاوز به حقوق دیگران که ناشی از نقض پیوند انسانی و زیر پا گذاشتن مسئولیت اجتماعی است، از آن جهت اهمیت ویژه ای دارد که خداوند در آن ولایت مستقیم بر بخشش ندارد و رضایت صاحب حق شرط است.

گستردگی و تنوع حق الناس که شامل حقوق مالی، جانی، آبرویی، روانی و غیره می شود، هرگونه تعدی به آن را مصداق ظلمی قرار می دهد که علاوه بر عذاب اخروی، پیامدهای ناگوار فردی و اجتماعی نظیر مشکلات دنیوی، از دست دادن اعتماد و جایگاه، و ایجاد ناآرامی و بی ثباتی را در پی خواهد داشت.

تأکید مجدد بر این نکته ضروری است که سخن امام علی (ع) در مورد اقسام سه گانه ظلم، نه تنها یک تقسیم بندی نظری، بلکه یک هشدار عملی برای تمام مسلمانان است تا با شناخت انواع ظلم، از ارتکاب آن ها دوری گزینند و به ویژه در رعایت حقوق دیگران، نهایت دقت و اهتمام را داشته باشند. جامعه ای که در آن حق الناس رعایت شود، به سوی عدالت، آرامش و سعادت گام برخواهد داشت.

اهمیت حق الناس در اندیشه امام علی (ع)

تأکید ویژه امام علی (ع) بر ظلم بندگان به یکدیگر و بیان شدت قصاص آن، نشان دهنده جایگاه رفیع حق الناس در منظومه فکری ایشان است. در روایات متعددی نیز بر اهمیت حق الناس تأکید شده است. به عنوان نمونه، در حدیثی از امام صادق (ع) نقل شده است که خداوند به یکی از پیامبران وحی فرمود که به پادشاه ستمگر بگوید: «من به تو حکومت نداده ام که خون مردم را بریزی و اموال آن ها را غصب کنی. من تو را بدان دلیل به این منصب گماردم که ناله مظلومان را که به درگاه من می نالند خاموش کنی؛ چرا که من از حقوق غصب شده آن ها صرف نظر نمی کنم؛ هر چند کافر باشند.»[5]

این حدیث به روشنی نشان می دهد که رعایت حقوق افراد، حتی اگر از نظر اعتقادی با حاکم متفاوت باشند، از اهمیت بالایی برخوردار است و خداوند در برابر تضییع این حقوق سکوت نخواهد کرد.

همچنین، امام باقر (ع) می فرمایند: «هر کس به دیگری ستم کند، خداوند در مقابل آن، وی را مجازات خواهد کرد؛ مجازاتی در جانش و مالش؛ ولی ظلم هایی که بین انسان و خداست هرگاه توبه کند خدا او را می بخشد.»[6] این حدیث نیز به صراحت، تفاوت میان ظلم به نفس و ظلم به دیگران را بیان می کند و تأکید دارد که جبران حق الناس نیازمند رضایت صاحب حق است.

تعبیر امام علی (ع) از قصاص حق الناس به عنوان چیزی فراتر از جراحت و ضرب، می تواند اشاره به عواقب دنیوی و اخروی گسترده تر این نوع از ظلم داشته باشد. آثار روانی، اجتماعی و معنوی تضییع حقوق دیگران، می تواند به مراتب دردناک تر و ماندگارتر از آسیب های جسمی باشد. آتش کینه ای که در دل مظلوم شعله می کشد و بی اعتمادی و ناامنی که در جامعه رواج می یابد، از جمله پیامدهای شوم بی توجهی به حق الناس است.

وحدت مسلمین و خودسازی در ادامه سخن امام علی (ع)

پس از بیان اقسام سه گانه ظلم و تأکید بر اهمیت حق الناس، امام علی (ع) در ادامه سخنان خود به دو موضوع مهم دیگر، یعنی وحدت مسلمین و خودسازی، اشاره می فرمایند. ایشان با نهی از دورنگی و تفرقه در دین، بر اهمیت اتحاد و اجتماع در راه حق، هرچند ناخوشایند باشد، تأکید می کنند و آن را بر پراکندگی در راه باطل، هرچند مورد علاقه باشد، ترجیح می دهند. امام علی (ع) همچنین یادآور می شوند که در طول تاریخ، تفرقه و اختلاف هرگز منشأ خیر و برکت نبوده است.

این بخش از سخنان امام علی (ع) نشان می دهد که توجه به حقوق دیگران و اجتناب از ظلم به آنان، زمینه ساز وحدت و همدلی در جامعه اسلامی است. جامعه ای که در آن حقوق افراد رعایت نشود و ظلم و بی عدالتی رواج یابد، نمی تواند به وحدت و پیشرفت دست یابد. از سوی دیگر، تأکید بر خودسازی به جای عیب جویی دیگران، نشان دهنده این است که اصلاح جامعه از اصلاح فرد آغاز می شود و هر فردی باید در وهله اول به تزکیه نفس و دوری از هرگونه ظلم و تعدی بپردازد.

جمع بندی

سخن ارزشمند امام علی (ع) در تبیین اقسام سه گانه ظلم در خطبه 176، حاوی نکات عمیق و آموزنده ای در زمینه اخلاق فردی و اجتماعی است. تأکید ویژه ایشان بر اهمیت حق الناس و بیان شدت مجازات آن، هشداری جدی به تمام افراد جامعه است تا در تعاملات خود با دیگران، نهایت عدالت و انصاف را رعایت نموده و از هرگونه تضییع حقوق آنان اجتناب ورزند. آموزه های امام علی (ع) در تبیین اقسام سه گانه ظلم و حق الناس، همچنان چراغ راهی فروزان برای رسیدن به جامعه ای عادلانه و سعادتمند است.

پی نوشت ها

[1] شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 176.

[2] نساء، آیه 48.

[3] شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 176.

[4] شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 176.

[5] کلینی، اصول کافی، ج2، ص333.

[6] کلینی، اصول کافی، ج2، ص332.

منابع