سید رضی، عالم، فقیه، شاعر، ادیب و اندیشمند اسلامی در قرن چهارم هجری، اقدامی ارزشمند در جهت جمع آوری و تبویب کلمات مولا علی (ع) انجام داد که پس از ده قرن مانند خورشید تابان، بر سپهر مجامع روایی و حدیثی شیعه نورافشانی می کند.

سید رضی در اثر گرانبهای خود یعنی نهج البلاغه، تنها به جمع آوری و تبویب سخنان حضرت در سه بخش خطبه ها، نامه ها و حکمت ها دست نیازیده است؛ بلکه ایشان اقدامات علمی دیگری نیز در این اثر گرانبهای خود برجای گذاشته اند که این اقدامات در این مقاله به صورت دقیق بررسی خواهند شد.

1. نگارش خطبه جامع (مقدمه کتاب)

سید رضی در ابتدای کتاب نهج البلاغه، به شرح انگیزه تالیف، روش جمع آوری احادیث، ساختار کتاب و کمیت و کیفیت احادیث آن اشاره نموده است. همچنین در پایان مقدمه، سبب نامگذاری کتاب را نیز توضیح داده است. مطالعه این مقدمه می تواند ذهنیت خوبی به مخاطبین کتاب پیرامون احادیث و ساختار آن بدهد.

سید رضی در مقدمه کتاب، پیرامون اموری همچون انگیزه تالیف، کیفیت ساختار و روش خود، کمیت احادیث، وجه تسمیه کتاب و شخصیت امام علی (ع) سخن رانده است.

الف) انگیزه تالیف کتاب

سید رضی پیرامون انگیزه تالیف کتاب نهج البلاغه، پاسخ به درخواست عده ای از دوستانش را بیان کرده و می گوید:

«من در ابتداى جوانى و شادابى زندگى، تألیف کتابى را در مورد ویژگی هاى امامان (ع) شروع کردم که حاوى خبرهاى نیکو و گوهرهاى کلام آنان بود. در این کار غرضی داشتم که در آغاز همان کتاب ذکر کرده ام. وقتى از ویژگی هاى مخصوص امیرمومنان (ع) فارغ شدم، موانع زمان و حوادث بازدارنده ایام، من را از تمام کردن بقیه کتاب باز داشت، آن مقدار را که آماده بود در ابواب و فصولى نظام داده بودم و در پایانش بخشى اختصاص داشت به سخنان نیکوى امیرمومنان (ع) مشتمل بر سخنان کوتاه در پندها و حکمت ها و امثال و آداب، اما خطبه هاى طولانى و نامه هاى مفصل را نیاوردم.

عده ای از دوستان و برادران آنچه را در آن بخش مذکور بود نیکو داشتند و از آن سخنان بدیع و معانى جالب شگفت زده و متعجب شدند و از من درخواست تألیفى کردند مشتمل بر سخنان گزیده امیرمومنان (ع) در جمیع فنونش و مجموعه اى از همه نوعش، از خطبه ها، نامه ها و مواعظ و آداب، زیرا مى دانستند این تألیف متضمن عجائب بلاغت و غرائب فصاحت و گوهرهاى زبان عربی و نکات باارزش از سخنان دینى و دنیایى است، که در کلامى فراهم نیامده و در  کتابى کامل به این صورت جمع نشده است».[1]

بدین سان روشن می شود سید رضی هدف خود را از نگارش کتاب، علاوه بر در خواست دوستان، نمایان کردن جایگاه امیرمومنان (ع) در علم فصاحت و بلاغت در میان همه فصیحان و بلیغان ذکر کرده است و به بیانی دیگر، کتاب جنبه ادبی و بلاغی داشته و دارد.

ب) کیفیت و ساختار و روش

«کلام امام را مشاهده کردم که بر سه محور می چرخد: اول خطبه ها و اوامر، دوم نامه ها و رساله ها، سوم حکمت ها و پندها. عزمم بر این شد که به توفیق الهى ابتدا خطبه هاى نیکو، آن گاه نامه های جالب، سپس حکمت ها و آداب زیبا را انتخاب کنم».[2]

سپس خاطرنشان می کند که هدف اصلی او تبویب احادیث نبوده، بنابراین اگر ناهماهنگی در این موضوع رخ داده به علت توجه اندک به این موضوع توسط خود مولف است: «چه بسا در میان آنچه انتخاب نموده ام فصولى ناهماهنگ و سخنان زیبایى نامنظم آمده، علت این مسئله آن است که من نکات و سخنان درخشنده را گردآورى مى کنم و  قصدم نظم و پیوستگى میان آنها نیست».[3]

ج) کمیت احادیث

سید رضی در مقدمه خود پیرامون کمیت و تعداد روایاتی که سرشار از فصاحت و بلاغت است اشاره واضح و روشن دارد و می نویسد:

«با این همه ادعاى احاطه به تمام سخنان امام را به نحوی که هیچ سخنى از دست نرفته باشد ندارم، بلکه بعید نمى دانم که آنچه را به دست نیاورده ام بیش از آن باشد که به دست آورده ام و سخنانى که من آگاهى به آن دارم کمتر از آن باشد که در اختیارم نیست».[4]

د) وجه تسمیه کتاب

سید رضی در پایان مقدمه مفید و ارزشمند خود اشاره به وجه تسمیه کتاب کرده و می فرماید: «پس از آن نظرم بر این شد که نامش را نهج البلاغه بگذارم، زیرا این گنجینه نفیس درهاى بلاغت را به روى بیننده باز مى کند و راه طلب آن را به او نزدیک مى نماید».[5]

ه‍) ذو ابعاد بودن شخصیت و کلام حضرت علی (ع)

سید رضی در ضمن مطالبی که در مقدمه جامع آورده است می نویسد:

«اگر شخص ژرفنگر و اندیشمندى در گفتار ایشان که در زهد و مواعظ و توجه به آخرت و بازداشتن از موجبات عذاب است تأمل کند … یقین خواهد کرد که این سخن زاهدى است که جز زهد برنامه اى ندارد و جز به عبادت به چیز دیگری نمی پردازد و کلام کسى است که در کنج خانه اى تنها و دور از مردم یا در غاری پناه گرفته که جز همهمه خود چیز دیگری را نمى شنود و غیر خود را نمى بیند و باورش نمى شود که این سخن از انسانى است که در میدان هاى جنگ غوطه ور بوده، با شمشیر کشیده، گردن گردنکشان را از بدن جدا مى کرد و پهلوانان را به خاک مى افکند و … ».[6]

2. ذکر مصادر روایات در برخی مواقع

سید رضی به دلیل انگیزه خود در تألیف نهج البلاغه که همانا نشان دادن برتری حضرت علی (ع) در میدان فصاحت و بلاغت است، از ذکر منابع و مصادر احادیث نهج البلاغه خودداری کرده است و سند آن ها را فصاحت و بلاغت آنان ذکر می کند.

با این حال در پاره ای از موارد به دلایلی خاص، او سند برخی از احادیث را ذکر کرده است. از جمله در خطبه 32 ضمن آنکه منبع خطبه را البیان و التبیین جاحظ بیان می کند، در نقد کسانی که این خطبه را به معاویه نسبت داده اند می گوید:

«بى بهره گان از دانش، این خطبه را به معاویه نسبت داده اند، در صورتی که بدون تردید از سخنان امیرمومنان (ع) است، طلاى ناب کجا و خاک؟! آب شیرین کجا و آب تلخ؟! بر این مدعا دلالت کرده رهنماى ماهر و نقد کرده آن را ناقد بصیر: عمرو بن بحر جاحظ که این خطبه را در اول کتاب «البیان و التبیین» آورده و … ».[7]

اشاره به مصادر در نامه ها و حکمت ها نیز وجود دارد، به عنوان نمونه می توان به نامه 54 اشاره کرد که وی می نویسد: «ابوجعفر اسکافى آن را در کتاب مقامات در مناقب امیرمومنان (ع) ذکر کرده است».[8]

3. ارجاع به برخی آثار خود

سید رضی در کتاب نهج البلاغه علاوه بر ارجاع به مصادر کتاب، در سه مورد نیز مخاطبین را به آثار دیگر خود ارجاع داده که آن سه مورد عبارتند از:

1. در مقدمه ابتدایی نهج البلاغه که ما در ذیل عنوان انگیزه نگارش به آن اشاره کردیم.
2. اشاره به کتاب خصائص الائمة در ذیل خطبه 21.
3. اشاره به کتاب المجازات الآثار النبویة در ذیل حکمت 466.

4. ذکر محاسن ادبی کلام حضرت

سید رضی ذیل برخی از احادیث نهج البلاغه پیرامون محاسن ادبی کلام امام سخن گفته و تأکید فراوان کرده است. از جمله در خطبه 21 و پس از نقل جمله «تخففوا تلحقوا؛ سبکبار باشید تا به مقصد برسید» سید رضی می نویسد:

«بعد از کلام خداوند سبحان و کلام حضرت رسول (ص) این کلام باهر کلامى سنجیده شود رجحان و برترى دارد و از آن پیشى گیرد (هیچ کلامى به پایه آن نخواهد رسید) و اما آنچه آن حضرت فرموده: «تَخَفَّفُوا تَلْحقوا» کلامى از این کوتاهتر و پر معنى تر شنیده نشده و چه ژرف است عمق این کلمه (هر چند بیشتر تأمل و تدبر کنى به پایان آن نمی رسى) و چقدر این جمله سر تا پا حکمت و پند، تشنگى (هر تشنه اى) را برطرف می کند».[9]

در میان حکمت ها نیز شاهد مثال برای این اقدام می توان به حکمت 81 نهج البلاغه اشاره کرد که سید رضی به حسن ادبی کلام امام، اینگونه اشاره می کند: «این جمله ای است که نمی توان قیمتی برایش گذاشت و حکمتی را همسنگ آن و کلامی را در برابر آن نهاد».[10] این جملات با در نظر گرفتن اینکه گوینده آن (سید رضی) دانشمندی توانا و ادیبی مشهور است، ارزش دوچندانی به والایی متن و محتوای احادیث کتاب می بخشد.

5. ذکر سبب صدور برای روایات

احادیث نیز همانند آیات قرآن کریم که سبب نزول دارند، دارای علت صدور می باشند که در بسیاری از مواقع، رجوع به احادیث بدون در نظر گرفتن سبب صدور آن ها موجب بد فهمی نسبت به آن روایت و مفهوم آن می شود؛ همانطور که عدم توجه به شأن و سبب نزول برخی آیات موجب فهم نادرست پیرامون آیه مورد نظر خواهد شد.

سید رضی ذیل برخی روایات نهج البلاغه، به ذکر سبب صدور آنان پرداخته است از جمله: قبل از بیان خطبه 19 پیرامون مخاطب و سبب صدور روایت، چنین بیان می کند: «سخنی از اوست در خطاب به اشعث بن قیس وقتی که امام بر منبر کوفه سخنرانی می کرد، مطلبی بیان فرمود که مورد اعتراض اشعث قرار گرفت. او گفت: ای امیرمومنان این سخن به زیان توست نه به نفعت. امام نگاهش را به او انداخت و فرمود …».[11]

شاهد مثال دیگر در ذیل نامه سوم است که سید رضی به سبب صدور روایت که خریدن خانه توسط قاضی شریح بوده اشاره کرده و می نویسد: «گفته شده شریح بن حارث، قاضى امیرمومنان (ع) بود. در زمان حکومت آن حضرت خانه اى به مبلغ هشتاد دینار خرید، خبر این اتفاق به آن جناب رسید، وى را خواست و …».[12]

6. اشاره به مخاطب کلام حضرت

مؤلف کتاب گرانسنگ نهج البلاغه در بسیاری از خطبه ها، حکمت ها و همه نامه های نهج البلاغه به مخاطب آن ها اشاره کرده است. برای مثال سید رضی در خطبه 209 می نویسد: «هنگامی که در بصره به عیادت علاء بن زیاد حارثی که از یاران امام بود آمد، وقتی خانه ی او را وسیع و بزرگ دید فرمود…». [13]

از میان حکمت ها و کلمات قصار امام می توان به حکمت 83 اشاره کرد که سید رضی نقل می کند: «به مردی که متهم به دشمنی با امام بود اما در ستودن او زیاده روی می کرد، امام فرمود…».[14]

از میان نامه ها، نامه ششم دارای اهمیت خاصی است زیرا اگر به مخاطب نامه که معاویه است توجه نشود، گمان می شود که فرمایشات امام همان نظرات ایشان پیرامون امامت و نحوه انتخاب خلیفه برای رسول خدا (ص) است، درحالیکه اینگونه نبوده و امام در نامه ششم به معاویه بر اساس اعتقاداتش با او احتجاج کرده و در نتیجه معاویه را در مورد عدم سرپیچی از فرمان خود مغلوب ساخته است.

قابل توجه آنکه با توجه به نقل مخاطب نامه ها آنچه که به دست می آید این است که بیشترین مقصد نامه های امام که در نهج البلاغه ثبت شده به سوی معاویه بوده است.

7. اشاره به منشأ دیگری از روایت

در میان روایات، گاه روایاتی وجود دارند که از چند معصوم نقل شده اند که آن روایت به جهت سبب و فضای صدور نسبت به هر یک از معصومین دارای بار معنایی خاصی می باشند. سید رضی در بعضی موارد به منشأ روایات مندرج در نهج البلاغه اشاره کرده که در بسیاری از این موارد، منشأ دیگر را که غالباً رسول خدا (ص) است معرفی می کند.

از جمله در حکمت 57 که می آورد: «این سخن از پیامبر نیز روایت شده است».[15] در میان خطبه ها نیز می توان به خطبه 46 اشاره کرد که می نویسد: «آغاز این سخن از رسول خدا نقل شده و امیرمؤمنان (ع) دنباله ی آن را با رساترین سخن و نیکوترین وجه از جمله: لا یجمعهما غیرک تا آخر به اتمام رساند».[16] اثر مهم این اقدام نیز موجب سلب انتساب احادیث کتاب به دیگران و نیز صحت انتساب به بزرگمرد بشریت امیرمؤمنان (ع) است.

8. ذکر شواهد قرآنی و روایی

سید رضی در ذیل اندکی از روایات نهج البلاغه به جهت اعتبار کلام امام، شواهدی از قرآن و احادیث آورده تا همسو و هم جهت بودن کلام امیرمؤمنان (ع) و محتوای کلام ایشان را با کتاب خدا و احادیث دیگر اثبات کرده باشد. شاهد مثال قرآنی جهت اعتبار کلام امام، حکمت 135 نهج البلاغه است که سید رضی می نویسد:

«شاهد این مدعا در کتاب خدای متعال است که در مورد دعا فرمود: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم و در مورد استغفار فرمود: و هرکس بدی انجام دهد یا به خودش ظلم کند آن گاه از خداوند استغفار بخواهد خدا را بخشنده و مهرورز می یابد و … ».[17]

اما شاهد مثال جهت اعتبار کلام امام از طریق روایت ذیل حکمت 9 از بخش: «فصل فی غرائب تذکر فیه شیئا من غریب کلامه المحتاج الی التفسیر» که سید رضی اشاره می کند: «مؤید این تفسیر، سخن پیامبر (ص) است که در روز حنین که مسلمانان با مردان قبیله هوازن می جنگیدند، پیامبر (ص) وقتی درگیری شدید دو سپاه را دید فرمود: اینک تنور جنگ گرم شد».[18]

9. تفسیر کلمات دشوار

سید رضی در برخی از موارد در نهج البلاغه، به شرح و توضیح مفردات و واژگانی که نیاز به توضیح داشته پرداخته است تا جایی که فصل ویژه ای را در میان حکمت های نهج البلاغه به نام: «فصلٌ فی غرائبِ تذکرُ فیه شیئاً من غریبِ کلامه المحتاج إلى التفسیرِ» اختصاص داده است که این بخش حاوی 9 روایت همراه با توضیحات سید رضی است.

از میان فصل مذکور به همان روایت اول جهت شاهد مثال اشاره می کنیم که سید رضی پیرامون دو واژه یعسوب و قزع می نویسد: «یعسوب، سرور و بزرگ قوم است که در آن هنگام زمام امور مردم را به دست دارد و قزع یعنی پاره های ابر که در آن باران نباشد».

10. توضیحات فقهی سید رضی

سید رضی در توضیحات خود که ذیل برخی احادیث نهج البلاغه آورده، در پاره ای از موارد که اندک هم نیستند به توضیحات فقه الحدیثی پرداخته  است. از خطبه ها به عنوان شاهد مثال خطبه 236 را می توان نام برد. سید رضی پیرامون استعمال معنای کنایی فأطأ ذکره در کلام امام، می نویسد:

«این سخن امام که فرمود: فأطا ذکره؛ گفتاری در نهایت ایجاز و فصاحت است. مقصود امام آن است که من از آغاز خارج شدن از مکه تا زمان رسیدن، از پیامبر خبر می گرفتم، امام این معنا را با آن کنایه زیبا و شگفتی بیان کرد».[19]

11. ذکر موضوع برخی روایات

سید رضی برای روشن شدن و تبیین فضای بحث، اقدام به ذکر موضوع برخی از روایات یا همان تیتر زنی کرده است. چه بسا این اقدام سید رضی نشان از اهمیت این روایات نزد او یا اهل علم داشته است. غالب این روایات نیز شامل خطبه ها می شود. برای مثال می توان به خطبه های اول که سید رضی پیرامون این خطبه می نویسد:«درباره آفرینش آسمان و زمین و آفرینش آدم است».

12. اشاره به عناوین برخی خطب مشهور

سید رضی به آن خطبه هایی که نام مشهوری داشته اند اشاره کرده که این اقدام به جهت تبیین شهرت روایات نزد محققین دارای اهمیت خاصی می باشد. برای مثال، ایشان ذیل خطبه 3 نهج البلاغه اشاره به نام شقشقیة کرده است. همچنین خطبه 91 را که به خطبه اشباح شهرت دارد، ذکر می کند و در پایان خطبه 192 شهرت این خطبه که به نام القاصعة در میان محققین بوده، اشاره کرده است.

این اقدام مؤلف، اشاره به شهرت آن خطبه ها میان محققین اسلامی و حدیث پژوهان و محققان این عرصه اشاره دارد که اعتبار صدوری آنان را دو چندان می کند.

13. معرفی برخی از اعلام

سید رضی در موارد بسیار مهم به درج مخاطب نامه ها، خطبه ها و حکمت ها اقدام کرده است؛ این موضوع در نامه ها به صورت صد درصد قابل صدق و مورد تأیید است چنانچه در ذیل اقدام ششم (اشاره به مخاطب نامه ها یا حکمت ها یا خطبه ها) به آن اشاره شد.

اما آنچه در اینجا مهم است اطلاعات سید رضی نسبت به آن اشخاص است؛ به عنوان مثال ایشان در مورد نامه 59 نهج البلاغه می نویسند: «از نامه های اوست که درود خدا بر او باد به اسود بن قطبه فرمانده سپاه حلوان». چنانچه مشاهده می شود، سید رضی علاوه بر اشاره به مخاطب نامه، در مورد مخاطب آن اطلاع دهی کرده و رابطه مخاطب و امام را تبیین کرده است.

همچنین گاهی سید رضی این اطلاعات را در مورد اشخاصی می دهد که راوی کلام امام هستند نه مخاطب کلام ایشان. به عنوان مثال، حکمت 373 که پس از ذکر منبع روایت می نویسد: «ابن جریر طبری در کتاب تاریخش از عبدالرحمن بن ابی لیلی فقیه، همان کسى که براى جنگ با حجاج همراه ابن اشعث بیرون رفت، در گفتارى که براى ترغیب مردم به جنگ ایراد کرد».[20]

همچنین سید رضی گاهی به اماکن مختلف در نهج البلاغه اشاره کرده است؛ مانند نامه 130 که به سوی ابوذر در ربذه که محل سکونت او بوده اشاره شده یا در خطبه 48 به مکانی به نام نخیلة اشاره می کند که نزدیک کوفه می باشد.

14. ذکر اختتامیه کتاب

آخرین اقدامی که سید رضی پیرامون این کتاب گرانسنگ انجام داده، ذکر اختتامیه و سال تألیف برای کتاب است. ایشان در انتهای کتاب می نویسد: «در این هنگام که کار ما پایان مى یابد، با دست کشیدن از آنچه برگزیدیم از سخن امیرمؤمنان (ع) خداوند سبحان را سپاس مى گزاریم به آنچه به آن منّت نهاد از توفیق و جور شدن اسباب کار ما براى گردآوردن آنچه پراکنده بود و نزدیک گردانیدن آنچه دور بود از سخنان آن حضرت.

و قصد داریم همان طور که در اول کتاب قرار گزاردیم، ورق های سفیدی در آخر هر باب زیاده کنیم تا آنچه از دست رفته برگردانیم و آنچه به دست آمده ملحق سازیم و شاید سخنى که پنهان بوده براى ما آشکار شود و پس از دورى به ما برسد و اسباب کار ما جور نشده است مگر به کمک و یارى خدا، به او توکل و اعتماد مى نماییم و او ما را بس است و نیکو وکیل و یاورى است.

و این کتاب در ماه رجب سال چهار صد از هجرت به پایان رسید و خدا درود فرستد بر سید و آقاى ما محمد (ص) آخرین پیامبران و راهنماى بهترین راه ها و بر آل او که (از هر عیب و نقص) پاک و پاکیزه اند و بر اصحاب و یارانش که ستارگان علم و دانش اند».[21]

نتیجه گیری

تفکر رایج پیرامون اقدامات سید رضی در نهج البلاغه این است که ایشان صرفا به تبویب کلمات حضرت در سه بخش خطبه ها، نامه ها و حکمت ها پرداخته اند اما با بررسی دقیقتر روشن می شود که او علاوه بر تبویب، اقداماتی مانند تنظیم مقدمه و خاتمه، ذکر مصادر روایات و محاسن ادبی آن ها، ارجاع به برخی آثار خود، ذکر شواهد قرآنی و روایی و … را نیز در نهج البلاغه انجام داده اند.

پی نوشت ها

[1] سید رضی، نهج البلاغه، مقدمه کتاب.

[2] سید رضی، نهج البلاغه، مقدمه کتاب.

[3] سید رضی، نهج البلاغه، مقدمه کتاب.

[4] سید رضی، نهج البلاغه، مقدمه کتاب.

[5] سید رضی، نهج البلاغه، مقدمه کتاب.

[6] سید رضی، نهج البلاغه، مقدمه کتاب.

[7] سید رضی، نهج البلاغه، ذیل خطبه 32.

[8] سید رضی، نهج البلاغه، ذیل نامه 54.

[9] سید رضی، نهج البلاغه، ذیل خطبه 21.

[10] سید رضی، نهج البلاغه، ذیل حکمت81.

[11] سید رضی، نهج البلاغه، ذیل خطبه 19.

[12] سید رضی، نهج البلاغه، ذیل نامه 3.

[13] سید رضی، نهج البلاغه، ذیل خطبه 209.

[14] سید رضی، نهج البلاغه، ذیل حکمت83.

[15] سید رضی، نهج البلاغه، ذیل حکمت57.

[16] سید رضی، نهج البلاغه، ذیل خطبه 46.

[17] سید رضی، نهج البلاغه، ذیل حکمت 135.

[18] سید رضی، نهج البلاغه، ذیل حکمت 9.

[19] سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 236.

[20] سید رضی، نهج البلاغه، ذیل حکمت 373.

[21] سید رضی، نهج البلاغه، خاتمه کتاب.

منابع پایانی

1. شریف الرضی، ابوالحسن محمدبن حسین، نهج البلاغه، ضبط نصحه و ابتکر فهارسه العلمیة؛ الدکتور صبحی الصالح، بیروت، دارالهجره، 1414ق.

منبع مقاله | با اقتباس از:

معارف، مجید؛ نصراللهی، حامد، اقدامات سید رضی در نهج البلاغه، پژوهش نامه علوی، سال نهم، شماره اول، بهار و تابستان 1397، صص55-80.