اصلاح رابطه مردم و آشتی دادن آن ها از فضائل اخلاقی است که تفرقه و دشمنی بین انسان ها را از بین می برد. اسلام ارزش والایی برای اصلاح بین مردم قائل بوده و رحمت و مغفرت خداوند شامل حال کسانی خواهد بود که در پی اصلاح «ذات البین» برآیند. امام علی (ع) در بستر شهادت، همه شیعیان خود را تا قیامت مورد خطاب قرار داده و آنان را به اصلاح بین مردم سفارش می کنند.

در این مقاله به فضیلت اخلاقی اصلاح بین مردم پرداخته و ارزش آن را از زبان آیات و روایات بیان می کنیم.

وصیت اخلاقی امیر المومنین

امیرمومنان علی (ع) در نامه ٤٧ در وصیت خود به امام حسن و امام حسین (ع) پس از سفارش به تقوا و نظم، آن ها را به اصلاح بین مردم توصیه نموده و می فرماید از رسول خدا (ص) شنیدم فرمود:

 «صَلَاحُ ذَاتِ الْبَینِ أَفْضَلُ مِنْ عَامَّةِ الصَّلَاةِ وَ الصِّیامِ»؛[1] اصلاح بین مردم از تمام نمازها و روزه ها برتر است.

این وصیت نامه را گروه زیادى پیش از سید رضى از حضرت علی (ع) نقل کرده اند. از جمله ابومخنف (لوط بن یحیى مطابق نقل مقاتل الطالبین) و ابو حاتم سجستانى در کتاب المعمرون و طبرى در تاریخ معروف خود در حوادث سال 40 و کلینى در کتاب کافى و مسعودى در مروج الذهب و شیخ صدوق در من لا یحضره الفقیه و جمعى دیگر [2]. در روایتى طبق آنچه نویسنده مصادر نهج البلاغه آورده، آمده است: هنگامى که طبیب معروف کوفه بعد از معاینه به امام علی (ع) عرض کرد که من از حیات شما مأیوسم، امام (ع) دستور داد دوات و قلمى آوردند و این وصیت نامه را نوشت.[3]

اصلاح بین مردم: وصیتی برای همه نسل ها

امام علی (ع) در وصیت نامه خود که در حقیقت یکى از وصایاى جامع و پرمحتواى امام علی (ع) هنگامى است که در بستر شهادت افتاده بود، مخاطبان خود را گسترش داده و افزون بر فرزندانش امام حسن و امام حسین (ع)، جمیع فرزندان و خانواده و خویشاوندان و تمام کسانى را که تا دامنه قیامت این وصیت نامه به دست ایشان مى رسد، مخاطب قرار داده، مى فرماید:

«أُوصِیكُمَا وَ جَمِیعَ وَلَدِی وَ أَهْلِی وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِی بِتَقْوَى اللَّهِ، وَ نَظْمِ أَمْرِكُمْ، وَ صَلَاحِ ذَاتِ بَینِكُمْ، فَإِنِّی سَمِعْتُ جَدَّكُمَا (ص) یقُولُ: صَلَاحُ ذَاتِ الْبَینِ أَفْضَلُ مِنْ عَامَّةِ الصَّلَاةِ وَ الصِّیامِ»؛^[4]

«من شما و تمام فرزندان و خاندانم و کسانى را که این وصیت نامه ام به آن ها مى رسد، به تقواى الهى و نظم در کارهاى خود و اصلاح ذات البین توصیه مى کنم، زیرا من از جد شما (ص) شنیدم که مى گفت: اصلاح بین مردم از تمام نمازها و روزه ها برتر است».

اصلاح بین مردم و اهمیت اتحاد

بدون تردید جامعه متفرق، خواه جامعه کوچک باشد یا بزرگ، موجب فتنه انگیزی و نزاع و تفرق و ده ها مفاسد دیگر خواهد شد و به عکس جامعه فشرده و متحد، عامل ده ها و صدها آثار سازنده و اصلاحی در سطح خاص و عام می باشد، مودت و دوستی و اتحاد مسلمین از ارکان پیشرفت آن ها است و به عکس نفاق و عداوت و دونیت آن ها، عامل انحطاط و عقب گرد خواهد بود.

از این رو امام علی (ع) در این وصیت خاص، فرزندان و بستگان و هر کسی را به اصلاح بین مردم سفارش نموده و برای تاکید هر چه بیشتر این موضوع، از رسول خدا (ص) سخن به میان آورده آن هم با این تعبیر که اصلاح بین دو نفر یا دو گروه بهتر است از یکسال (یا از همه) نماز و روزه شما.[5]

اصلاح بین مردم عبادتی همسنگ با نماز و روزه

«ذات» در اصل به معناى خلقت و بنیه و اساس چیزى است، گرچه در اصطلاح فلاسفه به عین و حقیقت اشیا اطلاق مى شود، بنابراین اصلاح یا صلاح ذات البین اشاره به برطرف ساختن کدورت ها و کینه ها از ریشه و اساس است.

صلاح ذات البین که امام علی (ع) از پیغمبر اکرم (ص) نقل فرموده که از نماز و روزه هم بالاتر است، دلیل روشنى دارد، زیرا اگر مسأله اصلاح بین مردم و رفع کدورت ها و زدودن دشمنى ها و تبدیل آن به صمیمیت و دوستى نباشد، منجر به تشتت و تزلزل میان آن ها مى شود و به تعبیر قرآن به فشل و سستى مى انجامد.[6]

به همین دلیل اصلاح بین مردم از برترین عبادت ها شمرده شده، حتى در روایتى به منزله «جهاد فى سبیل الله» عنوان گردیده که «جَعَلَ النَّبِىُّ (ص) اَجْرَ المُصْلح بَینَ النّاسِ کَاَجْرِ المُجاهِدِ عِنْدَ النّاسِ»؛[7] «پیغمبر اکرم (ص) پاداش کسى را که در میان مردم صلح و صفا برقرار سازد، همچون کسى که در راه خدا جهاد مى کند، قرار داد».

بى شک جهاد موجب عزّت اسلام است و کسى که میان مردم تفاهم ایجاد مى کند و جامعه اسلامى را به وحدت و اتّحاد سوق مى دهد، کار او هم موجب عزت اسلام و مسلمانان است.[8]

قرآن می فرماید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَینَ أَخَوَیكُمْ»؛[9] «قطعاً مومنان با هم برادرند (در صورت تفرق) بین آن ها را اصلاح کنید».

در ذیل این آیه نقل شده وقتی که این آیه نازل شد، پیامبر (ص) مسلمانان را جمع کرد و بین دو نفر دو نفر آن ها عقد برادری خواند، بخصوص بین مهاجر و انصار پیوند برادری ایجاد کرد.[10]

شخصی بنام ابوحنیفه گوید: بین من و کسی نزاعی بود، مفضّل (یکی از شاگردان برجسته امام صادق (ع)) آمد بین ما را اصلاح داد و در این مورد مبلغی پول داد که اصلاح برقرار شد و گفت: امام صادق (ع) به من فرموده:

« إِذَا رَأَیتَ بَینَ اثْنَینِ مِنْ شِیعَتِنَا مُنَازَعَةً فَافْتَدِهَا مِنْ مَالِی »؛[11] هرگاه ميان دو نفر از شيعيان ما نزاعى [بر سر مالى] ديدى آن [وجه ]را از مال من بپرداز [و ميان آنان اصلاح كن] .

پیامبر (ص) فرمود: «هیچ کاری بعد از واجبات، بهتر از اصلاح بین مردم نیست».[12]

گاهی در قرآن می بینیم که بعضی از پیامبران، هدف خود را اصلاح بین مردم ذکر کرده اند، از جمله در مورد حضرت شعیب (ع) می خوانیم که می گوید: «إِنْ أُریدُ إلا الإصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ»؛[13] اراده ای جز اصلاح تا آخرین حد توانم ندارم.

آیت الله مکارم شیرازی در کتاب پیام امام امیرالمؤمنین (ع)[14] در توضیح این توصیه اخلاقی، حدیثی از امام صادق (ع) نقل می‌کنند: «صَدَقَةٌ یحِبُّهَا اللهُ إِصْلاَحُ بَینِ النَّاسِ إِذَا تَفَاسَدُوا وَتَقَارُبُ بَینِهِمْ إِذَا تَبَاعَدُوا»؛[15] «بخششى را که خداوند دوست دارد، همان اصلاح بین مردم است، هنگامى که میان آن ها فسادى شود و نزدیک ساختن آن ها به یکدیگر است به هنگامى که از هم دور شوند».

رسول خدا (ص) فرمود: «ألا أُخْبِرُکُمْ بِأفْضَل مِنْ دَرَجَةِ الصِّیامِ وَالصَّلاةِ وَالصَّدَقَةِ؟ إصْلاحُ ذاتِ الْبَینِ فَإنَّ فَسادَ ذاتِ الْبَینِ هِی الْحالِقَةُ»؛[16] «آیا به شما خبر بدهم به چیزى که از درجه روزه و نماز و صدقه (و زکات) بالاتر است؟ آن اصلاح ذات البین است، زیرا فساد و اختلاف در میان مردم نابوده کننده است».

مرحوم علاّمه مجلسى پس از نقل روایت نبوى که در کلام امام علی (ع) به آن اشاره شده، از امالى شیخ طوسى نقل مى کند که پس از ذکر این روایت مى نویسد: «منظور از «عامَّة الصلاة وَالصیام» در اینجا نمازها و روزه هاى مستحب و مندوب است»[17] گویا این توضیح شیخ طوسى به قرینه روایت معتبرى از پیغمبر اکرم (ص) است که فرمود: «هیچ کس بعد از انجام واجبات، عملى بهتر از اصلاح بین مردم انجام نداده است».[18]

اصلاح اختلافات برای حفظ همبستگی

با توجه به عظمت شأن نماز و روزه در اسلام و مقایسه آن با ارزش اصلاح بین مردم، بهتر به «اهمیت اصلاح» پی می بریم. به هر حال اگر می خواهیم به عظمت اسلام و مسلمین فکر کنیم و در پیشرفت سریع مسلمانان و سرکوبی دشمنان، کمک نماییم، باید به این دستور اهمیت بدهیم.

هدف امام على (ع) از ذکر این گفتار توجه دادن مسلمین به اتحاد و همبستگی و صفا و صمیمیت است که اگر عواملی باعث اختلاف و نزاع بین آن ها شد، دیگران موظفند فوراً براساس حق، بین آن ها را اصلاح بدهند و نگذارند دامنه اختلافشان شدیدتر گردد. حتماً در مورد اصلاح و آشتی کردن افراد، کوشا باشند که پاداشش از یکسال نماز و روزه (یا همه نماز و روزه های مستحبی) بهتر است.[19]

نتیجه گیری

جامعه متحد می تواند در مسیر تعالی پیشرفت نماید و مشخص است که جامعه ای که در آن تفرقه و اختلاف رخنه کرده، حتی می تواند تا مرز انحطاط و سقوط پیش رود.

از این رو امام علی (ع) حتی در بستر شهادت، نگران امت اسلامی بوده و مسلمانان را به وحدت و یکپارچگی و حل اختلافات در درون خود وصیت نموده و به ارزش و فضیلت اصلاح بین مردم اشاره می کنند که پاداشش از یکسال نماز و روزه (یا همه نماز و روزه های مستحبی) بهتر است. پس اگر به دنبال عظمت جهان اسلام هستیم، باید کمک کنیم این دستور الهی محقق گردد.

پی نوشت ها

[1] . شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 47.

[2] . حسینی، مصادر نهج البلاغه، ج3، ص379-381.

[3] . حسینی، مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 379.

[4] . شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 47.

[5] . ر.ک. محمدی اشتهاردی، گفتار پیامبر (ص) در نهج البلاغه.

[6] . انفال، 46.

[7] . ثعلبی، تفسیر ثعلبى، ج 9، ص 80.

[8] . مکارم، پیام امیر المؤمنین (ع)، ج10، ص263-267.

[9] حجرات، 10.

[10] . بحرانی، تفسیر البرهان، ج ٤ ص ۲۰۷ و ۲۰۸

[11] . قمی، سفینة البحار، ج ٢ ص ٤٠.

[12] . قمی، سفینة البحار، ج ٢ ص ٤٠.

[13] . هود، ۸۸.

[14] . مکارم، پیام امیر المؤمنین (ع)، ج10، ص263-267.

[15] . کلینی، الکافى، ج2، ص209، ح1.

[16] . متقی، کنزالعمال، ح5480؛ ورام، مجموعه ورام، ج1، ص39.

[17] . مجلسی، بحارالانوار، ج 73، ص 44.

[18] . مجلسی، بحارالانوار، ج 73، ص 43.

[19] . ر.ک. محمدی اشتهاردی، گفتار پیامبر (ص) در نهج البلاغه.

منابع

1. قرآن کریم.
2. بحرانی، هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة البعثة، مرکز الطباعة و النشر، 1415ق.
3. ثعلبی، احمد بن محمد، الكشف و البیان تفسیر ثعلبی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1422ق.
4. حسینی، عبدالزهرا، مصادر نهج البلاغة و أسانیده، بیروت، دارالزهرا، 1409ق.
5. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، دار الهجرة، 1414ق.
6. قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، مشهد، آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهشهای اسلامى، 1430ق.
7. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، 1430ق.
8. متقی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1409ق.
9. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1421ق.

• ورام، مسعود بن عیسی، مجموعه ورام: آداب و اخلاق در اسلام، ترجمه: عطایی، محمد رضا، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامى، 1369.

منبع مقاله | با اقتباس از:

1. محمدی اشتهاردی، محمد، گفتار پیامبر (ص) در نهج البلاغه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1364.
2. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1375، ج10، ص263-267