برای آگاهی و شناخت ارزش های اخلاقی، ابتدا باید اخلاق و اخلاق اسلامی را شناخت و دانست که اخلاق چیست و اخلاق اسلامی کدام است.

«اخلاق» جمع «خُلق» (بر وزن قفل) و«خُلُق» (بر وزن افق) به معنای قوا و سجایا و صفات درونی است که با چشم دل دیده می ‌شود و آثاری در ظاهر دارد و گاه به همان آثار و اعمال و رفتاری که از خلقیات درونی ناشی می‌گردد، اخلاق گفته می ‌شود و در واقع، اولی، اخلاق صفاتی است و دومی اخلاق رفتاری و اخلاق به دو بخش تقسیم می‌شود: اخلاق فضیله که سرچشمه کارهای نیک می ‌شود و اخلاق رذیله که منشأ کارهای زشت است.[1]

اخلاق و ارزش های اخلاقی به ما می گویند که در زندگی اجتماعی با افراد پیرامون خود چگونه باشیم و با آنها چگونه رفتار کنیم. رفتار و کردار ما با خانواده، دوستان، آشنایان و همسایگان چگونه باید باشد تا رضایت خدای متعال را به دنبال داشته باشد.

گاهی اوقات ما عمل و رفتاری را در ابتدا انجام می دهیم و گاهی دیگران عمل و رفتاری را انجام می دهند و ما باید عکس العملی را نشان دهیم که در مباحث اخلاقی در کلام امام علی (علیه السلام)، بر چگونگی رفتار در هر دو زمینه (چه رفتار ابتدایی و چه رفتاری که به صورت واکنش است) توصیه هایی شده است.

کسب ارزش های اخلاقی و به کار بستن آن ها در امور مختلف، موجب سعادت و تکامل بشریت می گردد؛ به همین خاطر، اگر انسان ها به سمت کسب فضائل و ارزش های اخلاقی بروند می توانند مسیر سعادت را به درستی پیموده و به سرمنزل مقصود برسند.

ارزش های اخلاقی در کلام امام علی (علیه السلام)

کسب ارزش های اخلاقی به قدری مهم است که امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه می فرمایند: «فَإِنْ کَانَ لاَ بُدَّ مِنَ الْعَصَبِیَّةِ فَلْیَکُنْ تَعَصُّبُکُمْ لِمَکَارِمِ الْخِصَالِ وَ مَحَامِدِ الْأَفْعَالِ وَ مَحَاسِنِ الْأُمُورِ[2]؛ اگر قرار است تعصّبی صورت گیرد باید تعصّب شما برای اخلاق پسندیده، کارهای نیک و امور خوب و شایسته باشد».

همچنین امام علی (علیه السلام) در سفارش خود به کمیل بن زیاد نخعی از ارزش های اخلاقی یاد کرده و می فرمایند: «یَا کُمَیْلُ مُرْ أَهْلَکَ أَنْ یَرُوحُوا فِی کَسْبِ الْمَکَارِمِ؛[3] ای کمیل! خانواده ات را دستور ده که روزها در کسب فضایل و مکارم بکوشند».

امام علی (علیه السلام) در نکته اول، برنامه زندگی را چنین تنظیم می‌ فرماید که در بخشی از آن انسان با ایمان باید به خودسازی و کسب ارزش های اخلاقی مشغول باشد، بر علم خود بیفزاید، از تجارب دیگران استفاده کند، صفات برجسته انسانی را در خود پرورش دهد، رذایل اخلاقی را دور نماید و به سوی کمال انسانی سیر کند.[4]

ضرورت صیانت از ارزش های اخلاقی

امیرالمومنین علی (علیه السلام) در فرازی دیگر از سخنان خود در نهج البلاغه می فرمایند: «إِیّاکُم وَ تَهزِیعَ الأَخلَاقِ وَ تَصرِیفَهَا؛[5] بر حذر باشید از در هم شکستن ارزش های اخلاقی و دگرگون ساختن آن».

با توجه به این که «تهزیع»از ماده «هزع» (بر وزن نظم) به معنای درهم شکستن گرفته شده، گویی امام علی (علیه السلام) ارزش های اخلاقی را همچون بنای استوار یا گوهری شاهوار می‌ شمرد که انحراف از آن به منزله تخریب و در هم شکستن و دگرگون ساختن آن است؛ بنایی که اگر در هم شکسته شد، مایه بدبختی و درماندگی است و گوهری که اگر در هم بشکند ارزش خود را به کلّی از دست می ‌دهد.

نه تنها افراد بلکه جوامع بشری هرگاه ارزش های اخلاقی را از دست دهند رو به تباهی و نابودی و انقراض می‌ روند:

اقوام روزگار به اخلاق زنده اند        قومی که گشت فاقد اخلاق، مردنی است.[6]

ارزش های اخلاقی، برترین نسب

امام علی (علیه السلام) در سفارشاتشان به امام حسن مجتبی (علیه السلام) می فرمایند: «یَا بُنَیَّ احْفَظْ عَنِّی أَرْبَعاً وَ أَرْبَعاً لاَ یَضُرُّکَ مَا عَمِلْتَ مَعَهُنَّ: إِنَّ أَغْنَی الْغِنَی الْعَقْلُ وَ أَکْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ وَ أَوْحَشَ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ وَ أَکْرَمَ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلُقِ؛[7]

فرزندم! چهار چیز را از من حفظ کن که با حفظ آن، هر کار کنی به تو زیان نخواهد رسید: بالاترین سرمایه ها عقل است و بزرگ ترین فقر، حماقت و نادانی است، بدترین وحشت، خودپسندی است و برترین حسب و نسب، اخلاق نیک است».

همانطور که خواندیم، امام علی (علیه السلام) به فرزندش در چهارمین دستور انسان ساز می‌فرمایند: «وَ أَکْرَمَ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلُقِ؛[8] برترین حسب و نسب اخلاق نیک است».

حسب در لغت هم به شرافت های ذاتی و صفات برجسته اطلاق شده و هم به شرافت پدران و اجداد، بنابراین منظور امام این است که بالاترین شرافت ذاتی و اکتسابی از پدران و اجداد، دارا بودن حسن خلق است؛ زیرا بیش از هر چیز جاذبه دارد و قلوب را متوجه انسان می ‌کند و شرافت‌های دیگر تا این حد توان ندارند.

حسن خلق در قرآن و روایات

درباره اهمیت حسن خلق آیات و روایات فراوانی وارد شده تا آنجا که قرآن حسن خلق را یکی از عوامل مهم پیروزی پیغمبر می‌ شمرد و می ‌فرماید: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ؛[9] پس تو به لطف و رحمت الهی با آنان نرمخو شدی و اگر درشت خوی و سخت دل بودی بی شک از گرد تو پراکنده می ‌شدند».

و در جای دیگر خطاب به پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می ‌فرماید: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ؛[10] تو اخلاق بسیار برجسته ای داری». تاثیر این اخلاق در پیشرفت پیغمبر به اندازه ای بود که بعضی آن را به عنوان معجزه اخلاقی پیغمبر می ‌شمرند.

در حدیثی از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می ‌خوانیم: «حُسْنُ الْخُلُقِ یُثْبِتُ الْمَوَدَّةَ؛[11] اخلاق خوب دوستی را (با مردم) تثبیت می‌ کند». همچنین در فواید حسن خلق از امیر مومنان در غرر الحکم چنین آمده است: «حُسْنُ الْخُلْقِ یَدِّرُ الْأرْزاقِ وَ یُونِسُ الرِّفاقَ؛[12] حسن خلق روزی انسان را فراوان می‌سازد و به دوستان آرامش می ‌بخشد».

اگر نیک بنگریم خواهیم دید افرادی که صاحب حسن خلق و ارزش های اخلاقی هستند، در زندگی مادی خویش نیز بسیار موفق اند، همان گونه که در بحار الانوار از امام علی (علیه السلام) نقل شده: «فِی سَعَةِ الْأَخْلَاقِ کُنُوزُ الْأَرْزَاق؛[13] در حسن خلق گنج‌های روزی نهفته شده است».

ارزش های اخلاقی نیکو به قدری بالاست که امام علی (علیه السلام) درباره آن این گونه می فرمایند: «وَ لاَ قَرِینَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ وَ لاَ مِیرَاثَ کَالْأَدَبِ؛[14] هیچ همنشینی همچون حسن خلق نیست و هیچ میراثی به پای ادب نمی رسد».

حسن خلق جاذبه عجیبی دارد که همه را به سوی خود جلب و جذب می ‌کند. انسان‌ های بداخلاق، از داشتن دوستان صمیمی محرومند در حالی که افراد خوش برخورد و صاحب حُسن خلق و ارزش های اخلاقی همه افراد به دوستی آنها افتخار می ‌کنند.

در حدیثی از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) که در ذیل کلام حکمت آمیز ۳۸ آمد خواندیم: «حُسْنُ الْخُلْقِ یُثْبِتُ الْمَوَدَّةَ؛ حسن خلق دوستی و محبت را ریشه دار می ‌کند و رشته دوستی را استوار می‌ دارد».

پیرامون حسن خلق در احادیث اسلامی تعبیرات بسیار بلندی آمده و نشان می ‌دهد گشاده رویی و حسن خلق از مهم ترین اموری است که اسلام بر آن تاکید دارد.[15]

عوامل و موانع دستیابی به ارزش های اخلاقی

با استفاده از کلام امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه روشن شد که اخلاق ارزنده، فواید بسیاری دارند اما باید توجه داشت که اموری هم وجود دارند که مانع رسیدن به این اخلاق ارزنده می شوند؛ باید این موانع به خوبی شناسایی شود و تدابیر لازم برای برطرف کردن آن صورت گیرد.

باید دانست که دل انسان همچون زمین کشاورزی است که اگر بخواهیم از این زمین محصولات فراوان به دست آوریم دو کار نیاز است انجام شود:

1. یکی این که بذرهای سالم و مفید را شناسایی کنیم و آن را در زمین بکاریم. بعد از این که آن بذر کاشته شد، باید اسباب رشد آن را فراهم کنیم؛ اخلاق هم این گونه است، باید ارزش های اخلاقی نیکو را بشناسیم و به آن در زندگی پایبند شویم و زمینه های رشد آن را در زندگی فراهم کنیم.
2. کار دیگری که باید برای این زمین کشاورزی انجام داد این است که آن را از علف های هرز و خارهای مزاحم پاکسازی کرد؛ یعنی باید آنچه را که مانع رشد ارزش های اخلاقی می گردد، از بین ببریم تا بتوانیم به کمالات اخلاقی دست پیدا کنیم.

امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه درباره هر دو عامل اساسی در رشد ارزش های اخلاقی بسیار سخن گفته اند و بشریت را از ارزش های اخلاقی و معایب اخلاقی آگاه ساخته اند. به عنوان مثال، امام علی (علیه السلام) می فرمایند: «التُّقَی رَئِیسُ الْأَخْلاَقِ؛[16] پرهیزکاری، رئیس صفات پسندیده است».

تقوا در اصل از ماده «وقایه» به معنای نگهداری یا خویشتن داری گرفته شده و به گفته راغب در کتاب مفردات، «وقایه» در اصل به معنای نگهداری اشیا در برابر اموری است که به آن‌ها زیان می‌ رساند و تقوا به معنای قراردادن روح و فکر در پوشش حفاظتی در برابر خطرها و گناهان است. بنابراین، تقوا آن حالت خداترسی و احساس مسئولیت درونی است که بازدارنده انسان در برابر سرپیچی از فرمان خداست.

عبداللّه بن معتز (متوفای قرن سوم) این سخن را به شعر درآورده و گفته است:

«خَلِ ّ الذُّنوبَ صَغیرَها و کبیرَها فهو التُّقی و اصنَعْ کَماشٍ فَوقَ أرضِ الشَّوکِ یَحذَرُ ما یَری لا تَحقِرَنَّ صَغیرهً إنّ الجِبالَ مِن الحَصی؛ همه گناهان را از کوچک و بزرگ رها کن که حقیقت تقوا همین است. و همچون کسی باش که در یک زمین پرخار با نهایت احتیاط گام برمی دارد و پیوسته مراقب اطراف خویش است. گناهان صغیره را کوچک مشمر که کوه‌های بلند از سنگریزه‌ها تشکیل شده است».

امام علی (علیه السلام) درباره اخلاق رذیله که منشا کارهای زشت می شوند و از موانع رسیدن به ارزش های اخلاقی هستند می فرماید: «وَ الْحِرْصُ وَ الْکِبْرُ وَ الْحَسَدُ دَوَاعٍ إِلَی التَّقَحُّمِ فِی الذُّنُوبِ؛[17] حرص بخیل بودن و طمع داشتن و تکبر و خود بزرگ بینی و حسادت و تنگ نظری، ریشه های اصلی گناهان می باشند که باید از آنها دوری نمود.

اخلاق یک مساله بسیار پیچیده با موضوعات و جزئیات فراوان است؛ مثل رابطه علم با اخلاق، عرفان با اخلاق، این که آیا اخلاق قابل تغییر است یا خیر؟ که بحث درباره این جزئیات در این مختصر نمی گنجد.

جمع بندی

ارزش های اخلاقی یکی از موضوعات پر کاربرد در زندگی بشر و جوامع انسانی است؛ پس انسان باید بکوشد تا ارزش های اخلاقی را کسب نموده و در زندگی خود از آن ها استفاده نماید. همچنین اگر می خواهد در مسیر صحیح به صورت مستمر حرکت کند، باید رذائل اخلاقی را شناسایی کند و سپس از آن ها دوری نماید؛ زیرا رذائل اخلاقی، مانع رسیدن به ارزش های اخلاقی است.

همچنین با توجه به کلام امیرالمومنین علی (علیه السلام) باید بدانیم که تقوا در راس ارزش های اخلاقی بوده و اگر بتوانیم در امور مختلف زندگی با تقوا و پرهیزگار باشیم، می توان امیدوار بود که ارزش های اخلاقی در جای جای اعمال ما نمود عملی داشته باشد.

پی نوشت ها

[1] مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمومنین (ع)، ج 15، ص 325.

[2] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه 192، ص 295.

[3] همان، حکمت 257، ص 513.

[4] مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین (ع)، ج 14، ص 137.

[5] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه 176، ص 253.

[6] مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین (ع)،ج 6، ص 574.

[7] دشتی، ترجمه نهج البلاغه، حکمت 38.

[8] همان.

[9] آل عمران / 159.

[10] قلم / 4.

[11]ابن شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول (علیهم السلام)، جلد۱، صفحه 45.

[12] آمدی، غرر الحكم و درر الكلم، ص 346، قصار 53.

[13] مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمومنین (ع)، ج 12، ص 258 و 259.

[14] صبحی صالح، نهج البلاغه، حکمت 113، ص 488.

[15] مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین (ع)، ج 12، ص 672.

[16] صبحی صالح، نهج البلاغه، حکمت 410، ص 548.

[17] همان، حکمت 371، ص 541.

منابع

1. قرآن کریم
2. صبحی صالح، نهج البلاغه، قم مرکز بحوث الاسلامیه، 1374 ش.
3. دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیر المؤمنین(ع)، نشر آدینه سبز، چاپ اول 1385 ش.
4. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المؤمنین، شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه، با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان، قم، انتشارات امام علی بن ابیطالب (علیه السلام)، چاپ اول، 1388ش.
5. تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، غرر الحكم و درر الكلم‏، محقق/مصحح: رجائى، سيد مهدى‏، دارالكتاب الإسلامی‏، قم،‏ چاپ دوم‏ 1410 ق‏.
6. حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول (ص)، آل علی قم، چاپ اول، 1382 ش.