یکی از عوامل سقوط انسان پیروی از هوای نفس است، بطوری که موجب گمراهی انسان و انحراف او از مسیر حق می شود، و  اسیر وسوسه های شیطانی می گردد و شیطان شیرینی اندک گناه را برای او بزرگ جلوه می دهد و او را به انجام آن رفتار ترغیب می کند. در کتاب شریف نهج البلاغه، امیر مؤمنان (ع) در خطبه 87 از صفات متقین، «پیروی نکردن از هوای نفس» برشمردند که در این مقاله به تشریح آن می پردازیم.

 دغدغه های متفاوت دلدادگان دنیا و بندگان وارسته خدا

«فَخَرَجَ مِنْ صِفَةِ الْعَمی وَمُشَارِکَةِ أَهْلِ الْهَوی وَصَارَ مِنْ مَفَاِتیحِ أْبْوَابِ الْهُدی وَمَغَالِیقِ أَبْوَابِ الرَّدی»؛[1] از کوردلی و از انبازی اهل هوا و هوس بیرون آمده است و خود کلیدی شده است گشاینده درهای هدایت و هم قفلی بر درهای هلاکت و سقوط.

هدف مؤمن عبادت و بندگی خداست، و اگر در پی عبادت خدا لذتی مادی نیز ببرد، نظیر لذتی که از خوردن افطاری و سحری روزه می برد، به هیچ وجه غرض و هدف او نیست. وی حتی اگر ازدواج می کند، غرضش درک لذت آمیزش نیست. همه انبیا و اولیای خدا، جز حضرت عیسی و حضرت یحیی (ع) که به دلیل وضعیت خاص و استثنایی شان موفق به ازدواج نشدند ـ ازدواج کردند و از آمیزش با همسر خود لذت می بردند؛ اما این التذاذ هدف آنان نبود. هدف آنان رسیدن به رضوان  الهی و محبت پروردگار بوده است و چون توجه به لذت ها و شهوات انسان را از رضوان  الهی و محبت پروردگار باز می دارد، آنان خود را از بند شهوات و لذت ها رهانده بودند.

وقتی انسان اسیر هوس ها و شهوات شد، غم ها و دغدغه های فراوانی او را احاطه می کنند. چنین کسی برای سیر کردن شکمش هزار فکر و خیال در سر می پرورد و لحظه ای از غم تأمین معاش خود آسوده نیست. تاجر برای رونق بخشیدن به تجارتش غم ها و دغدغه های فراوانی دارد. او پیوسته در این اندیشه است که چه جنسی تهیه کند تا مورد اقبال مردم قرار گیرد؛ چگونه با رقبای خود کار کند؛ و کالایش را با چه قیمتی بفروشد که سود بیشتری ببرد.

کسی که می خواهد ازدواج کند، یکسر در این اندیشه است که چگونه مقدمات ازدواج را فراهم کند، و…. گاهی کسی برای رسیدن به پست و مقامی ده ها سال زحمت می کشد و مقدماتی را فراهم می آورد، و وقتی به آن رسید، همواره در این فکر است که چگونه با رقبا کنار بیاید. به هر روی، هر امری از امور دنیا، دغدغه ها و غم و غصه های فراوانی در پی دارد و کسی که به دنیا تعلق خاطر دارد، نمی تواند از آنها رهایی یابد. اگر کسی رفتار و افکار این افراد را رصد کند، می بیند که چگونه در گرداب غم و غصه ها دست و پا می زنند.

اما اگر انسان در پی هدفی برتر است و به دنیا نگاه ابزاری دارد، خود را از دغدغه های آن می رهاند و همّ و غمّش را مصروف هدف اصلی خود می سازد. او گرچه برای تأمین معاش و تأمین نیاز های خود می کوشد و به فعالیت های روزمره دنیوی می پردازد، چنان نیست که فکر آنها ذهنش را احاطه کند و شب و روزش را صرف دنیا کند؛ بلکه فکر او متوجه رسیدن به هدف اصلی است و لذت اصلی اش نیل به کمال و قرب خداوند است، و در مسیر انجام وظیفه و فراهم ساختن مقدمات آن هدف برتر، به فعالیت های دنیوی نیز می پردازد. نظیر کسی که می خواهد به حج مشرف شود و همّ  و غمّ او حضور در جوار خانه خدا و انجام مناسک حج است؛ وی گرچه در پی تهیه ویزا و تأمین مقدمات سفر می رود، اما توجه اصلی و همّ خویش را مصروف آنها نمی کند.

بدین ترتیب کسی که خود را از بند شهوات و دام دنیا رهانید، تنها یک دغدغه دارد و آن اینکه خداوند از او راضی شود، و جلب رضای خدا محور اصلی فکر و حرکت و تلاش اوست، و دیگر امور، جلوه هایی از همین هدف اصلی و مقدمات و راه های طبیعی نیل به آن به شمار می آیند. او اگر نماز می خواند، روزه می گیرد، زکات می دهد، درس می خواند و به مناجات می پردازد، هدفش تنها جلب رضای خداست و فکر و توجه خود را محصور در مقدمات آن هدف نمی سازد. او صبح که از خواب بر می خیزد، تنها در این فکر است که چه کند تا خداوند از او خشنود گردد. شب هنگام نیز وقتی به بستر می رود و سر بر بالین می نهد، در این اندیشه است که آیا توانسته است رضایت خداوند را جلب کند یا نه. بنابراین روح خداخواهی در درون چنین کسی  دمیده شده و در تمام افکار و رفتارش تجلی و ظهور یافته است و به هیچ وجه دغدغه و همّ و غمّ دنیا بر قلب او مستولی نگشته است.

نظیر کسی که سر سفره مهمانی نشسته و می خواهد از غذاهای لذیذ و رنگارنگ آن تناول کند. طبیعی است که چنین فردی هنگام غذا خوردن فعالیت هایی انجام می دهد. مثلاً قاشق را داخل غذا می برد؛ در دهان می نهد؛ غذا را می جود و…؛ اما اصلاً ذهن او به این رفتارها و حرکات توجهی ندارد. او اصلاً به این نمی اندیشد که چند لقمه در دهان گذاشته است، و گرچه این کارها را با اختیار و اراده انجام می دهد، توجه چندانی به آنها ندارد. فکر او تنها معطوف آن است که از غذا لذت ببرد و خود را سیر کند، و اگر انسان عاقبت اندیشی نیز باشد، فکرش متوجه آن است که از آن غذا برای عبادت خدا و انجام وظایف و تکالیفی که برای او تعیین کرده است انرژی بگیرد.

 پیراستگی دوستان خدا از کوردلی و انبازی با هوسرانان

مؤمن پاک نهاد فقط دل در گرو معبود دارد و هدفش تنها جلب رضای اوست. وی گرچه بنابر اقتضای زندگی، به کسب و کار، و حشر و نشر با دیگران می پردازد، توجه و دغدغه اصلی اش مصروف این امور نمی شود و از پراکندگی خواسته هایش می پرهیزد؛ زیرا این پراکندگی ها و چندگانه نگری ها نمود های شرک اند. ثمره کنار نهادن این دلبستگی ها و رهیدن از دام شهوات و خالی ساختن فکر و دل از دغدغه های غیر خدایی و توجه کامل به قرب حق و کسب رضوان  الهی، نجات از گمراهی و کوری چشم درون است. از این روی، حضرت درباره دوستان محبوب و برگزیده خدا می فرمایند: «فَخَرَجَ مِنْ صِفَةِ الْعَمی وَمُشَارِکَةِ أَهْلِ الْهَوی»[2]؛ از کوردلی و از انبازی اهل هوا و هوس بیرون آمده است.

الف) توصیف کوردلان در قرآن

در آموزه های دینی، کسانی که بر اثر مخالفت با خداوند از نور هدایت محروم گشته و در ظلمت گناهان و تاریکی حجاب های نفسانی گرفتار آمده اند، کور معرفی شده اند. خداوند در وصف آنان می فرماید:

«وَمَن كَانَ فِی هَـذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِی الآخِرَةِ أَعْمَى وَأَضَلُّ سَبِیلاً»؛[3] و هرکه در این [دنیا] کور[دل] باشد در آخرت [هم] کور[دل] و گمراه تر خواهد بود.

روشن است که منظور از کوری در این آیه کوری چشم ظاهر نیست؛ بلکه منظور کوری دل و قرار گرفتن حجاب هوس ها و گناهان در برابر دل و محروم ماندن از هدایت  الهی و درک حقایق متعالی است.

این بدان دلیل است که نابینا عصایی دارد یا کسی هست که دست وی را بگیرد و او بدین وسیله می تواند راه را بجوید و سالم به مقصد برسد. اما کسی که کوردل و محروم از نور هدایت باشد، جایگزینی برای چشم دل ندارد تا با آن مقصد را تشخیص دهد، و در نتیجه دچار انحراف و لغزش می شود و در ورطه هلاکت می افتد. چه بسا کسانی نابینایند، اما دلشان روشن است و بِدان حقایقی را می بینند که دیگران از مشاهده آنها محروم اند.

نقل کرده اند مدرسه مروی تهران خادمی نابینا داشته که نیمه شب قرآن را در دست می گرفته و تلاوت می کرده است. در آغاز کسی از این ماجرا خبر نداشته است، اما در نیمه شبی برخی از طلبه ها که برای وضو گرفتن به حیاط مدرسه رفته اند، دیده اند آن خادم نابینا نیمه شب قرآن را بر روی دست گشوده و با نوری که از چشمان او بر صفحات قرآن تابیده، قرآن تلاوت می کند!

آری، از دیدگاه قرآن بینا کسی است که پیرامون خود و آثاری را که از گذشتگان و انسان های صالح و نیز گنهکاران بر جای مانده بنگرد و عبرت بگیرد، و شنوا کسی است که نصایح و پند و اندرزها را بشنود و به آنها عمل کند. در برابر، کور واقعی کسی است که حقایق را نمی بیند و از نور هدایت محروم شده، و لال و کر واقعی کسی است که شنونده نصایح و پند و اندرز نیست و در نتیجه به تعقل و تفکر نمی پردازد. خداوند در وصف مشرکان و کافرانی که دل در گرو آیین باطل و شرک آلود پیشینیان خویش دارند، می فرماید:

«وَمَثَلُ الَّذِینَ كَفَرُواْ كَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لَا یَسْمَعُ إِلَّا دُعَاء وَنِدَاء صُمٌّ بُكْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ»؛ [4]و مَثَل [دعوت کننده] کسانی که کافر شدند چون مَثَل کسی است که به چیزی بانگ می زند که نمی شنود مگر خواندنی و آوایی. کرند، لال اند و کورند؛ پس هیچ درنمی یابند.

ب) نقش پیروی از هوای نفس در‍ ‎ کوری چشم دل

از دیدگاه قرآن ریشه کوردلی، و ناشنوایی نصایح و سخنان حق، و نیز عدم تعقل و تفکر درباره حقایق و امور عبرت آموز و فراموشی آخرت، پیروی از هوای نفس و خواست دل است. بر این اساس، راه سالم ماندن قوای ادراکیِ دل و عقل، و نجات از تیرگی ها و ظلمت ها، و دستیابی به سعادت، پرهیز از هوای نفس است؛ چنان كه خداوند به حضرت داوود (ع) می فرماید:

«یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْكُم بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَیُضِلَّكَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ»؛[5] ای داوود، همانا تو را در زمین خلیفه (نماینده خود) ساختیم. پس میان مردم به راستی و درستی حکم کن و از خواهش نفس پیروی مکن که تو را از راه خدا گمراه می گرداند. همانا کسانی که از راه خدا گمراه شوند به سزای آنکه روز حساب را فراموش کردند عذابی سخت دارند.

منظور از پیروی هوای نفس این است که معیار و محرک انسان در رفتارهایش خواست دل باشد. پاره ای از تکالیفی که خداوند بر انسان واجب کرده است خوشایند دل او نیز هستند. مثلاً خداوند روزه را واجب کرده و انسان پس از انجام این فریضه، از نشستن سر سفره افطار و خوردن غذا لذت می برد؛ یا وقتی می خواهد به تکالیف  الهی درباره معاشرت و ارتباط با همسر عمل کند، ارتباط با همسر لذت بخش و خواسته دلش نیز هست.

بی شک در این موارد که محرک اصلی دستور و خواست خداوند است، ضمیمه گشتن خواسته و درخواست دل نکوهیده و نامطلوب نیست. جایی پیروی از خواست دل نکوهیده و ناپسند است که محرک اصلی و معیار رفتار، خواست دل باشد و فرد آنچه را دلش بخواهد انجام دهد؛ هرچند خداوند او را از آن کار باز داشته باشد. او در این صورت به دنبال خواست دل است و حلال و حرام خدا برایش یکسان است. او چون خواست خود را در عرض خواست خدا، و بلکه مقدم بر آن قرار داده، به نوعی، شرک ورزیده است. خداوند در این باره می فرماید:

«أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن یَهْدِیهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ»[6]؛ آیا دیدی کسی را که هوای نفس خویش را خدای خود گرفته است و خدا از روی دانش گمراهش کرد و بر گوش و دلش مُهر نهاد و بر چشمش پرده افکند؟ پس کیست که او را پس از [فرو گذاشتن] خدا راه نماید؟ آیا پند نمی گیرید؟

وقتی چندین بار انسان از هوای نفس خود پیروی کرد و رفتارش با خواهش و خواست دلش هماهنگ شد و پیروی از هوای نفس ملکه و محرک اصلی رفتار و حرکاتش گردید، از درک حقایق عاجز می ماند و عقل و فکرش مغلوب هوای نفس شده، از فهم و درک صحیح باز می ماند. در برابر، اگر بر هوای نفس خود پای نهاد و پرهیزکاری پیشه کرد، دریچه های فهم و درک حقایق و راه های رهایی از تنگنا ها به رویش گشوده می شود:

«وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا»؛[7] و هر کس از خدا پروا کند، برای او راه بیرون شدن [از هر دشواری و اندوهی] پدید آرد.

 نقش تقوا و استفاده صحیح از عقل در شناخت حقایق و مصالح

سرّ آنکه تقوا موجب درک حقایق، مصالح و منافع واقعی می شود و در نتیجه انسان را از اشتباه در گزینش باز می دارد، و در برابر، هوای نفسْ مانع درک حقایق و مصالح واقعی و انحراف از مسیر حق می شود این است که هر کس تقوا دارد، عقلش سالم است و با تفکر و تعقل کارهایش را انجام می دهد.

او وقتی می خواهد کاری را انجام دهد، بدون گرایشی خاص و بدون پیش داوری، نفع آن را با زیانش و مصلحت آن را با مفسده اش می سنجد و اگر نفع و مصلحت آن بیش از زیان و مفسده اش بود انجامش می دهد، وگرنه دست نگه می دارد و از لذت های زودگذر آن چشم می پوشد. اما اگر آدمی تقوا نداشت و تابع هوای نفس بود، هرچه دلش خواست و لذتی در آن دید انجام می دهد و منتظر تشخیص عقل نمی ماند. او حتی اگر درباره رفتار خود بیندیشد، چون اندیشه اش با پیش داوری، قضاوت و پذیرش هوای نفس همراه است، معطوف لذت ها و منافع احتمالی می شود و زیان های آن رفتار را درنمی یابد. حتی اگر کسی او را متوجه سازد که زیان رفتاری بیش از فایده اش است و از وی بخواهد که به سنجش سود و زیان آن رفتار بپردازد، باز در مقام سنجش، نفع آن رفتار را بر زیانش ترجیح می دهد. به تعبیر دیگر، او عقل خویش را بر رفتارش حاکم نساخته و هرچه را دلش پسندید و ترجیح داد مقدم می دارد.

وقتی انسان به درستی از عقل خویش استفاده می کند و بدون پیش داوری به سنجش سود و زیان رفتارش می پردازد که تابع هوای نفس نباشد؛ زیرا در غیر این صورت، پیش از آنکه به عقل میدان دهد تصمیم می گیرد و بدون در نظر گرفتن تشخیص عقل و مقایسه مصالح با مفاسد رفتار، و تنها به دلیل خواست دل و رسیدن به لذت های موقتی، عمل می کند. چنین شخصی اگر به بررسی رفتار خود بپردازد و مصالح آن را با مفاسدش مقایسه کند، یا آن کار را کاملاً مفید و به سود خود می یابد یا زیان هایش را کمتر از منافعش می بیند، و افزون بر این، چنین کسی به دلیل پیروی از هوای نفس، اسیر وسوسه های شیطانی است و شیطان لذت اندک را برای او بزرگ جلوه می دهد و او را به انجام آن رفتار ترغیب می کند:

«وَلَـكِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ مَا كَانُواْ یَعْمَلُونَ»؛[8] ولی دل هایشان سخت شد و شیطان کارهایشان را در نظرشان بیاراست.

تزئین و آراستگی رفتار به دست شیطان، موجب می شود که قدرت تشخیص از عقل گرفته و چشم انسان به روی حقیقت بسته شود و گوش او پند و اندرزهای اولیای خدا را نشنود. بر این اساس، به تجربه دریافته ایم که گاه انسان می پندارد که رفتاری لذت فراوانی دارد و به همین دلیل انجامش می دهد، اما پس از پایان آن و ارضای خواست دل، درمی یابد که لذت آن کار اندک و حقیر بوده، و در قبال لذتی حقیر، مصالح و منافع بیشتری را از دست داده است.

آری، پیروی از هوای نفس موجب گمراهی انسان و انحراف او از مسیر حق می شود. کسی که نمی تواند بر هوای نفس خود تسلط یابد، حتی اگر بخواهد کار خدایی کند و در راه او قدم بردارد، چون محرک اصلی او هوای نفس و شیطان است، تحت تأثیر حیله ها و وسوسه های شیطانی، عیب رفتار خود را نمی بیند و می پندارد که کار خوب و صالح انجام می دهد و خدا را عبادت می کند. اما بنده محبوب خدا و رسته از دام شهوات و اسارت شیطان، انگیزه ای جز کسب رضایت خداوند ندارد و پیش از هر کاری به تعقل و تفکر می پردازد و مصلحت آن را با مفسده اش، و منافع دنیوی و اخروی اش را با زیان های دنیایی و آخرتی اش می سنجد و اگر منافع و مصالحش را بیشتر دید بدان اقدام می کند.

ممکن است از جمله «فخرج من العمی» استفاده شود که انسان ها نوعاً کوردل اند؛ چون کوردلی برآیند و لازمه هوای نفس به شمار می آید که مقتضای طبیعت و بُعد مادی وجود انسان است، و هرکس خود را از هوا و هوس رهانید، از کوردلی خارج شده است و چشم دلش روشن می شود و در نتیجه از مشارکت با هواپرستان دوری می گزیند.

هدایت گری دوستان خدا و نشانه های تشخیص رفتار صحیح

اگر امر بر انسان مشتبه شد و نتوانست درستی یا نادرستی رفتاری را تشخیص دهد، یا نتوانست تشخیص دهد که مصلحت و منفعت آن رفتار بیش از زیانش بوده، مورد رضایت خداوند است، دو نشانه و علامت می تواند وی را از تردید خارج ساخته، حقیقت را بنمایاند. نشانه اول اینکه بنگرد آیا اگر لذت و شادکامی در آن رفتار نمی بود انجامش می داد؟ اگر او نزد خود لذت را ملاک ترجیح رفتار قرار نداد و به نظر خودش حس وظیفه گرایی وی را به انجام دادن آن رفتار واداشته و اگر لذتی نیز در آن نمی بود وظیفه خود می دانست که بدان اقدام کند، اما با این حال تردیدش برطرف نشد، نوبت به نشانه دوم می رسد، و آن اینکه بنگرد چه کسانی از رفتار او خشنود می شوند. آیا دنیاپرستان، هوس آلودگان و بی بندو باران و کسانی که به رعایت احکام شرع مقید نیستند از رفتار او خوششان می آید، یا بندگان مؤمن و خودساخته خدا؟

«وَصَارَ مِنْ مَفَاتیِحِ أبْوابِ الهُدی وَمَغالِیقِ أبْوَابِ الرّدی»؛[9] و خود کلیدی شده است گشاینده درهای هدایت و هم قفلی بر درهای هلاکت و سقوط.

روشن شد مؤمن دل باخته معبود که محرکش اطاعت خدا و هدفش کسب رضایت و خشنودی پروردگار است، نفس خویش را از کمند شهوات می رهاند و از انبازی با هواپرستان و دنیا خواهان می پرهیزد و در پرتو نور هدایت  الهی، تاریکی ها را از قلب خویش می زداید و دریچه های فهم و درک انوار حق را به روی آن می گشاید. او افزون بر آنکه خود نورانی می شود و به مسیر هدایت و نیل به تعالی و کمال رهنمون می گردد، وسیله هدایت دیگران و کلید گشاینده درهای هدایت و رستگاری می شود. او چون از گمراهی، هلاکت و تاریکی رسته است، خود قفلی می شود بر درهای گمراهی، و راه انحطاط را به روی دیگران می بندد و آنان را به رهایی و سعادت راهنمایی می کند.

نتیجه گیری

حاصل سخن آنکه خداوند هوای نفس را در انسان قرار داده تا به وسیله آن، دغدغه هایش بر طرف شود؛ و این امیال لازمه تکامل و پیشرفت انسان است، ولی باید توجه داشت، استفاده هر یک از این امیال در صورتی مفید و مثبت هستند که در حد اعتدال و در جهت تکامل به کار گرفته شوند. زندگی و رفتار بنده مؤمن بر اساس اعتدال و طبق ضابطه و قوانین الهی بنا شده است و همین امر باعث رستگاری و رسیدن او به لذات اخروی می شود.

پی نوشت ها

[1]. شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 87.

[2]. شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 87.

[3]. اسراء، 72.

[4]. بقره، 171.

[5]. ص، 26.

[6]. جاثیه، 23.

[7]. طلاق، 2.

[8]. انعام، 43.

[9]. شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 87.

منابع

1. قرآن کریم
2. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، قم، دارالهجرة، ۱۴۱۴ق.

منبع مقاله | با اقتباس از:

مصباح یزدی، محمد تقی، بهترین ها و بدترین ها از دیدگاه نهج البلاغه، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1401 ش.