آفرینش مورچه و مطالعه شگفتی هایی پیرامون زندگی این جانور، پنجره ای از اسرار آفرینش را به روی ما می گشاید. در بخش هایی از کتاب گرانقدر نهج البلاغه، امیرالمومنین علی (علیه السلام) از آفرینش برخی موجودات سخن گفته، از جمله خطبه 185 این کتاب که در آن، به شگفتی های آفرینش مورچه اشاره نموده است. در این مقاله، به بررسی شگفتی های آفرینش مورچه از زبان امیرالمومنین علی (علیه السلام) می پردازیم.

شگفتی های آفرینش مورچه؛ بیانگر قدرت خداوند

اگر در دستگاه گوارش مورچه و آنچه درون بدن او وجود دارد و آنچه در سر او از چشم و گوش قرار گرفته است بیندیشی، شگفت زده خواهی شد و از فهم شگفتی های نهفته در آفرینش او به زحمت خواهی افتاد. پس بزرگ و بلند مرتبه است، خداوندی که مورچه را روی دست و پای ضعیف و ظریفش برپا داشته و او را بر ستون های محکمی نسبت به آفرینش او بنا نهاده است.

اگر همه راه های فکر و اندیشه را تا به آخر برسی، همه دلیل ها به تو می گوید که آفریننده مورچه کوچک، همان آفریدگار درخت تناور نخل است؛ زیرا ساختمان اجزای هر موجودی دقیق است و هر مخلوق زنده ای درون خود، اعضای مختلف و پیچیده ای دارد. به یقین، آفرینش بزرگ و کوچک، سنگین و سبک، قوی و ضعیف، برای خداوند یکسان است و در برابر قدرتش همگون.

درس های بررسی آفرینش مورچه

بررسی آفرینش مورچه و شگفتی های او از منظر امام علی (علیه السلام)، می تواند برای ما درس هایی داشته باشد، از جمله:

1. اندیشیدن در عظمت خداوند و نعمت های او، انسان را به سوی مبدا هستی هدایت می کند و او را از آتش دوزخ ترسان می سازد.
2. همه عقل بشر از درک شگفتی های موجود در آفرینش مورچه ناتوان است.
3. ظریف و ضعیف بودن مورچه، محکم و استواری آفرینش او را رد نمی کند.
4. در پیشگاه قدرت خداوندی، آفرینش ریزترین موجودات با خلق بزرگ ترین موجودات، برابر است.

آفرینش مورچه در کلام امام علی (علیه السلام)

اگر مردم در عظمت قدرت خداوند و اهمیت نعمت او می اندیشیدند، به راه راست باز می گشتند و از آتش سوزان دوزخ می ترسیدند، ولی دل ها بیمار و چشم های بصیرت معیوب است.

آیا به مخلوقات کوچکی که خدا آفریده است، نمی نگرند که چگونه آفرینش آنها را دقیق و حساب شده و ترکیب آنها را متقن ساخته، گوش و چشم برای آنها آفریده و استخوان و پوست آنها را مرتب کرده است.

امام علی (علیه السلام) درباره شگفتی های مورچه در نهج البلاغه می فرماید: «انْظُرُوا إِلَى النَّمْلَةِ فِی صِغَرِ جُثَّتِهَا وَ لَطَافَةِ هَیْئَتِهَا، لَا تَکَادُ تُنَالُ بِلَحْظِ الْبَصَرِ وَ لَا بِمُسْتَدْرَکِ الْفِکَرِ. کَیْفَ دَبَّتْ عَلَى أَرْضِهَا وَ صُبَّتْ عَلَى رِزْقِهَا، تَنْقُلُ الْحَبَّةَ إِلَى جُحْرِهَا وَ تُعِدُّهَا فِی مُسْتَقَرِّهَا؛ تَجْمَعُ فِی حَرِّهَا لِبَرْدِهَا وَ فِی وِرْدِهَا لِصَدَرِهَا؛ مَکْفُولٌ بِرِزْقِهَا، مَرْزُوقَةٌ بِوَفْقِهَا. لَا یُغْفِلُهَا الْمَنَّانُ وَ لَا یَحْرِمُهَا الدَّیَّانُ، وَ لَوْ فِی الصَّفَا الْیَابِسِ وَ الْحَجَرِ الْجَامِسِ؛[1]

به این مورچه نگاه کنید. با آن جثه کوچک و اندام ظریفش که به واسطه کوچکی، به سختی دیده می شود و درک همه پیچیدگی های وجود او در اندیشه نمی گنجد، چگونه روی زمین ناهموار و پرسنگلاخ راه می رود و به روزی اش دست می یابد. دانه ها را از راه های دور و نزدیک به لانه اش منتقل و در مکانی معین نگهداری می کند.

در فصل گرما برای سرما و به هنگام توانایی برای روز ناتوانی، ذخیره می کند. روزی اش از سوی خدا تضمین شده و خوراک موافق طبعش در اختیار او قرار گرفته است. خداوند منان هرگز از او غافل نمی شود و پروردگار مدبر محرومش نمی سازد، هر چند در دل سنگ سخت و خشک و میان صخره ای بدون رطوبت باشد».

آرى، این موجود ضعیف و ناتوان به قدرى هوشیار است که راه و رسم زندگى خود را به خوبى مى داند، با این دست و پاى کوچک، کوه و دشت و بیابان و درخت ها را جولانگاه خود قرار مى دهد و آن دسته از مواد غذایى که با مزاج او سازگار است از میان مواد مختلف بر مى گزیند و دانه هاى غذایى را از راه هاى دور و نزدیک به لانه خود مى برد؛ دانه هایى را انتخاب مى کند که از پیچ و خم لانه بگذرد و مشکلى براى عبور و مرور سایر همنوعانش ایجاد نکند.

دانه ها را در جایگاه مخصوص جاى مى دهد به گونه اى که فاسد نشود. در فصل تابستان با یک الهام درونى بى آنکه زمستان را دیده باشد ـ یعنى متولد همان سال باشد ـ پیش بینى ایامى را که برف و باران سراسر روى زمین را گرفته و جمع آورى روزى را بر او غیر ممکن ساخته، مى کند و درست به اندازه نیازش با دوراندیشى مواد غذایى را ذخیره مى سازد.

امام علی (علیه السلام) در ادامه مى فرمایند: «مَکْفُولٌ بِرِزْقِهَا، مَرْزُوقَةٌ بِوِفْقِهَا؛ لاَ یُغْفِلُهَا الْمَنَّانُ، وَ لَا یَحْرِمُهَا الدَّیَّانُ، وَ لَوْ فِی الصَّفَا الْیَابِسِ، وَ الْحَجَرِ الْجَامِسِ؛[2] روزیش [از سوى خدا] تضمین شده و خوراک موافق طبعش در اختیار او قرار گرفته، خداوند منّان هرگز از او غافل نمى شود، و پروردگارِ مدبّر محرومش نمى سازد، هر چند در دل سنگى سخت و خشک و در میان صخره اى فاقد رطوبت باشد».

این گفتار حضرت اشاره به این است که خداوند منان این موجودات کوچک را که در دشت ها و بیابان ها و کوه ها زندگى مى کنند از نظر لطفش دور نداشته هر غذایى که موافق طبع آنهاست در اختیارشان قرار داده است، حتى اگر در دل سنگ سخت و خشکى زندگى کنند غذا و رطوبت لازم را هر چند از طریق هوا باشد براى آنها فراهم مى کند و با الهام درونى آنها را وادار مى سازد که در ایام توانایى براى روزهاى ناتوانى ذخیره کنند و این واقعا حیرت آور است.

آیا این جانور مى داند چند روز از زمستان را نمى تواند از لانه بیرون آید؟ آیا مى فهمد که جیره غذایى او در این مدت چه اندازه است؟ آیا توجه دارد چه موادى ممکن است در این مدت سالم بماند و فاسد نشود؟ و آیا خبر دارد که این مواد در کجاست و از چه جایى باید به دست آورد؟ آرى همه اینها را مى داند و استاد ازل به او آموخته است.

ساختمان شگفت آور بدن مورچه

سپس امام علی (علیه السلام) در ادمه بیان شگفتی های آفرینش مورچه، ساختمان شگفت آور این موجود زنده کوچک را با نیروى فکر و اندیشه تشریح مى کند و مى فرماید:

«وَ لَوْ فَکَّرْتَ فِی مَجَارِی أَکْلِهَا، فِی عُلْوِهَا وَ سُفْلِهَا، وَ مَا فِی الْجَوْفِ مِنْ شَرَاسِیفِ بَطْنِهَا، وَ مَا فِی الرَّأْسِ مِنْ عَیْنِهَا وَ أُذُنِهَا، لَقَضَیْتَ مِنْ خَلْقِهَا عَجَباً، وَ لَقِیتَ مِنْ وَصْفِهَا تَعَباً؛[3] اگر در مجارى خوراک و در بالا و پایین دستگاه گوارش او و آنچه در جوفش از جوانب دنده ها وجود دارد و آنچه در سر او از چشم و گوش قرار گرفته، بیندیشى شگفت زده خواهى شد و از وصف عجایب آن به زحمت خواهى افتاد».

این گفتار حضرت اشاره به این است که اگر انسان در آفرینش مورچه که به زحمت دیده مى شود دقت کند، و پرده هاى غفلت را که ناشى از عادى شدن مسئله است کنار بزند، به راستى یک دنیا شگفتى در آن دیده مى شود؛ در سر بسیار کوچک او هم چشم است و هم گوش و هم دهان و دو شاخکى همچون دو آنتن دارد که براى برقرارى ارتباط از آن استفاده مى کند و در شکمش چیزى همانند معده و روده است و دنده هاى بسیار ظریف و کوچکى از هر طرف آن را احاطه کرده است.

اعصاب و عضلات ظریفش به اندازه نیاز اوست و مغز کوچکش مدیریت زندگى پیچیده او را بر عهده گرفته، پاهایش مفاصل مختلف دارد و هر مفصلى همچون مفاصل حیوانات بزرگ کار ویژه اى انجام مى دهد.

سپس امام (علیه السلام) به نتیجه گیرى از بیان بالا پرداخته، چنین مى فرماید: «فَتَعَالَى الَّذِی أَقَامَهَا عَلَى قَوَائِمِهَا، وَ بَنَاهَا عَلَى دَعَائِمِهَا! لَمْ یَشْرَکْهُ فِی فِطْرَتِهَا فَاطِرٌ، وَ لَمْ یُعِنْهُ عَلَى خَلْقِهَا قَادِرٌ؛[4] پس بزرگ و بلند مرتبه است خداوندى که مورچه را روى دست و پاى [ضعیف و ظریفش] برپا داشته و او را بر ستون هاى محکمى [نسبت به او] بنا نهاده است، هیچ آفریدگارى در آفرینش این حشره با او شریک نبوده و هیچ قدرتمندى او را در آفرینش آن یارى نکرده است».

دو نکته مهم در آفرینش مورچه

امام علی (علیه السلام) در این عبارات همگان را به دو موضوع توجه مى دهد:

اول اینکه خداوند این پیکر ظریف را بر دست و پاى ظریفى که توان حمل آن را دارد بلکه گاه کوله بار سنگینى که چندین برابر وزن اوست بر دوش مى گیرد، استوار ساخته و عجب اینکه با کوله بارش از دیوار صاف بالا مى رود و گاه به سقف مى چسبد و به راه خود ادامه مى دهد کارى که از هیچ انسان قهرمانى ساخته نیست.

دوم، براى او اسکلتى متناسب حالش آفریده که امام علی (علیه السلام) از آن تعبیر به دعائم؛ (ستون ها) فرموده است. این اسکلت نه چندان سنگین است که از توان حرکت او بکاهد و نه آن قدر سبک و ظریف که نتواند هیأت او و محتواى درون وجودش را نگهدارد.

ویژگی های آفرینش مورچه

مورچه ها به سبب فراوانی و کوچک بودنشان، برای بیشتر انسان ها موجودی ناچیز و بی اهمیت هستند، ولی برای دانشمندانی که گاه به مدت بیست سال درباره زندگی آن ها پژوهش علمی کرده اند، بسیار شگفت آورند.

ما نیز با مطالعه یافته های آن ها درباره شگفتی های آفرینش مورچه و ویژگی های این موجود کوچک که در کلام امام علی (علیه السلام) بیان شد، بیش از پیش به عظمت آفریدگارمان پی می بریم. برخی از شگفتی های دیگر آفرینش مورچه از این قرار است:

1. آینده نگری

آینده نگری مورچه و مدیریت او یکی از شگفتی های مورچه محسوب می شود که بسیار جالب است: در تابستان با الهام درونی به فکر زمستان سخت است، در صورتی که چه بسا هنوز زمستانی ندیده است.

دانه های غذایی را به طور مناسبی نگهداری می کند، گاه آن ها را از لانه بیرون می آورد تا هوا بخورند و فاسد نشود و گاه آن ها را به دو یا چند قسمت تقسیم می کند تا سبز نشوند و فاسد نگردند. حتی نوشته اند دانه گشنیز را به چهار قسمت تقسیم می کند؛ زیرا اگر کمتر از آن باشد، سبز می شود و از بین می رود.

2. توانایی بالا

بیشتر مورچه ها سری بزرگ و اندامی کوچک دارند و نسبت به جثه خود بسیار قوی هستند، چنان که دانه ای را با چندین برابر وزن خود، به دندان می گیرند و از دیوار بالا می روند؛ کاری که برای هیچ زورمندی امکان پذیر نیست.

3. اندام شگفت انگیز

اندام مورچه ها ما را سوق می دهد به شگفتی های مورچه زیرا مورچه ها در اندام کوچک خود، همه دستگاه هایی را که در یک حیوان عظیم الجثه هست، دارند.

4. فعالیت های مختلف

گروهی از مورچه ها کشاورزی نیز می کنند. نوعی مورچه که به «چتری» معروف است، باغچه ای در اطراف لانه خود ترتیب می دهد و در آن، قارچ های کوچک می پروراند. این گونه مورچه های کارگر برای کمک به رشد قارچ ها، قطعه های کوچکی از انواع برگ ها را جدا و با خود حمل می کنند. در این حالت، گویی مورچه ها چتری بالای سر دارند و بدین ترتیب، به آنها مورچه چتری گفته می شود.

5. زندگی گروهی

نوعی از مورچه ها «سپاهی» نامیده شده اند و مانند عشایر، از جایی به جای دیگر کوچ می کنند. آنها حشره هایی درنده هستند که حتی فیل ها نیز مراقبند سر راه آنها قرار نگیرند، وگرنه آسیب جدی می بینند.

گروهی از این مورچگان که در مناطق حاره زندگی می کنند، گوشتخوارند و هرگاه دسته جمعی به جانوری حمله کنند، به زودی او را از پای درمی آورند و در مدت کوتاهی همه عضله های حیوان را می خورند و تنها اسکلتی از او به جای می گذارند.

6. موقعیت شناسی

موقعیت شناسی مورچه نیز عجیب است. بنا به گفته برخی از دانشمندان، مورچه ای را میان دایره ای از آتش قرار دادند، او برای نجات خود به هر سو حرکت کرد و چون راه فراری پیدا نکرد، از میان رفت. پس از اندازه گیری نقطه ای که او در آنجا نابود شد، فهمیدند که آن مورچه درست در مرکز دایره قرار داشت؛ یعنی دورترین نقطه به آتش اطراف.

7. تقسیم کار

مورچه ها به طور دسته جمعی زندگی می کنند. در نتیجه، هر کدام وظیفه ای خاص برعهده دارند و آن را انجام می دهند. در میان آنها، گروهی نیز به صورت نیروهای مسلح هستند که آرواره های قوی دارند و از لانه ها در برابر هجوم دشمنان پاسداری می کنند.

نتیجه گیری

آفرینش مورچه، بیانگر این است که امر خلقت موجودات توسط خداوند، بی نقص و تمام عیار است؛ زیرا پروردگار جهان هر چه را که صلاح آفریدگان و سبب آسایش زندگی شان بود به آنان بخشید و در نهاد همه آنها تدبیر چگونه زیستن را به ودیعه نهاد، گرچه آن آفریده، موجود ریز و ناچیزی همانند مورچه باشد. امام علی (علیه السلام) مردم را به دقت در آفرینش مورچه و دیگر مخلوقات خدا دعوت می کند تا آن ها قدرت و عظمت پروردگار خود را ببینند؛ زیرا خداوند به او طعام مورد طبعش را روزی می کند و از او غافل نیست، همچنین خداوند متعال ساختمان بدنش را نیز در نهایت شگفتی خلق کرده است.

پی نوشت ها

[1] شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 185.

[2] شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 185.

[3] شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 185.

[4] شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 185.

فهرست منابع

1. الشریف الرضی، محمد بن الحسین، نهج البلاغه، محقق: صبحی الصالح، الطبعه الاولی، دارالکتاب اللبنانی، بیروت، 1387ق.

منابع مقاله | با اقتباس از:

1. ربیعی، سکینه، توصیف مورچه به زبان نهج البلاغه، مجله طوبی، شماره 16، فروردین 1386، ص 7-17؛
2. ناصر، مكارم شيرازى، پيام امام امير المومنين (عليه السلام)‏، تهيه و تنظيم: جمعى از فضلاء، دار الكتب الاسلامية‏، تهران‏، 1386 شمسی‏، چاپ: اول‏، ج 7، ص 159.