نهج البلاغه، برگرفته از کلام نورانی و گهربار امیر مومنان، حضرت علی (علیه السلام) است که گذر زمان، هیچ گاه گرد کهنگی و غبار فراموشی بر سیمای پرفروغ او ننشانده و از جلوه و شکوهش نکاسته، تقوا و عدالت و جهاد و دیگر صفات برجسته او را از یاد نبرده و در برابر عظمت دانش و حکمت وی سر تعظیم فرود آورده است.

نام و یاد امام علی (علیه السلام) از مرز تعصب و فرقه گرایی گذشته است، تا بدانجا که دوست و دشمن زبان به ستایش او گشوده و در مقامش، کتاب ها نوشته و شعرها سروده اند و با زبان اندیشه و سوز دل، فضیلت او را بیان کرده اند.

آشنایی با مولف نهج البلاغه

این مجموعه گران قدر که گذشت زمان و ظهور اندیشه های نو تر و روشن تر، پیوسته بر ارزش آن افزوده است، گزیده ای از خطابه ها، دعاها، وصیت ها، نامه ها و جمله های کوتاه مولای متقیان، امام علی (علیه السلام) است. این اثر ماندگار را سید (شریف) رضی (رضوان الله علیه) از میان صدها کتاب و منبع، گردآوری و تنظیم کرده است.[1]

نام سید رضی، «محمد»، کنیه اش «ابوالحسن» و ملقب به «سید رضی» یا «شریف رضی» بود که در سال 359 (ه.ق) در بغداد به دنیا آمد و در سال 406 (ه.ق) در 47 سالگی از دنیا رحلت فرمود.

خاندان سید رضی، یکی از خاندان های بزرگ علمی و دینی و پارسای شیعه امامیه است که نسبش به پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امیر مومنان، علی (علیه السلام) و فاطمه زهرا(سلام الله علیها) می رسد.

پدر ایشان، حسین بن احمد معروف به طاهر ذوالمناقب، شخصیتی بزرگ و مردی بلند آوازه بود که به عنوان نامی ترین شخصیت علوی، بارها به منصب «نقابت» (سرپرستی علویان و سادات) دودمان ابوطالب در بغداد منصوب شد.[2]

مادر سید رضی، بانویی علوی و همنام جده اش، فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و شخصیتی محترم و دانشمند و بافضیلت بود. می گویند که شیخ مفید، سرآمد فقهای شیعه، کتاب احکام النساء را برای او تالیف کرده است.[3]

علی علم الهدی، ملقب به سید مرتضی، برادر سید رضی که چهار سال از او بزرگ تر بود، از افتخارات جهان تشیع و از فقیهان برجسته قرن چهارم هجری است.

سید رضی از هفده سالگی به تدریس و تالیف علومی که آموخته بود همت گماشت. او ویژگی های پسندیده فراوانی داشت که از جمله آنها سعه صدر، آزاد اندیشی، علاقه زیاد به دانش اندوزی و شاگردپروری بود. همچنین با مطالعه مقاله اساتید و شاگردان سید رضی پدیدآورنده نهج البلاغه می توانید اطلاعات بیشتری پیرامون شخصیت علمی ایشان و شاگردان و اساتید بزرگشان بدست بیاوریدم

از میان آثار مرحوم سید رضی (قدس سره)، نهج البلاغه مشهورترین و ماندگارترین آنهاست که مولف محترم، آن را در سال 400 هجری، یعنی شش سال پیش از وفاتش، با استفاده از دانش گسترده و ذوق سرشار و گزینش نیکوی ادبی خود تالیف فرموده است.

دلیل نامگذاری کتاب نهج البلاغه

سید رضی این کتاب را نهج البلاغه، یعنی راه و روش بلاغت نامید؛ زیرا این کتاب، درهای بلاغت را به روی خواننده می گشاید و جویندگان بلاغت را به آن نزدیک می سازد. نهج البلاغه نیاز دانشمند و دانشجو را برمی آورد و گمشده و خواسته بلیغ و زاهد است. از آن روز که این کتاب به دنیای فرهنگ و ادب گام نهاد، در میان دانشمندان و خطیبان و اهل ادب، بلند آوازه شد و ستاره آن در شام و عراق و نجد و تهامه درخشید.[4]

اسناد، شرح ها و ترجمه های نهج البلاغه

این اثر گرانقدر از گوینده بزرگش حکایت دارد و به قول عباس محمود عقاد، نویسنده و تاریخ نگار معروف مصری: «چون خوب دقت کنی صدای امام را از آن سوی کلمات می شنوی، نه صدای دیگری را».[5]

نهج البلاغه در طول حدود هزار سال عمر خود، در اختیار دانشمندان، طلاب و اهل علم بوده است. آنها به مطالعه و حفظ آن می پرداختند و در خطبه ها و خطابه ها بدان استناد و تبرک می جستند. اندیشمندان و محققان بر آن شرح و تفسیر می نوشتند و به ترجمه آن اقدام می کردند.

همه شارحان و مترجمان نهج البلاغه که بیش از سیصد نفر هستند، معتقدند که این کتاب از تالیف های علامه شریف رضی[6] است و او این توفیق را یافته است که سخنان امیر مومنان، علی (علهی السلام) را با سبک و شیوه ای جالب گرد آوری و تنظیم کند.[7]

برخی ویژگی های نهج البلاغه

در این نوشتار مختصر، به صورت تیتروار به برخی ویژگی های این کتاب ماندگار اشاره می کنیم:

1. کلامی فوق کلام انسان ها و پایین تر از کلام خداست.
2. جامعیت آن به گونه ای است که پس از قرآن، تنها کتابی است که به بسیاری از مسائل دنیوی و اخروی پرداخته است.
3. در فصاحت و بلاغت بی نظیر است.
4. پس از قرآن، رسالتی جاودانه و جهانی برای هدایت بشر دارد.
5. جاذبه ای خاص برای همگان دارد.
6. به زعم اغلب علما، از ضعف، خطا و تحریف به دور است.
7. پیام های آن بسیار با ارزش و کاربردی است.
8. عدالت خواهی و ستم ستیزی منحصربه فردی در آن است.

مروری بر محتوای نهج البلاغه

نهج البلاغه از نظر محتوایی به مسائل گوناگون اعتقادی، اقتصادی، سیاسی و اخلاقی پرداخته و در قالب خطبه ها، نامه ها و حکمت ها، به پرسش های مربوط به این عرصه ها پاسخ داده است.

امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه در زمینه مسائل اعتقادی، به آفرینش جهان و انسان و جانوران، هدف دار بودن خلقت انسان، معرفت حق تعالی، وحدت حق تعالی، هدف فرستادن پیامبران، هدف بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، استمرار رسالت با قرآن و عترت و فرجام و رستاخیز پرداخته است.

آن حضرت، به مسائل اقتصادی نیز پرداخته است و با بیان مسئولیت انسان در قبال سرزمین ها و چهارپایان، کار و تلاش انسان را ارج نهاده و او را به بهره مندی از حاصل دسترنج خویش فراخوانده است.

همچنین به ضرورت آبادانی سرزمین ها، ذخیره سازی ثروت، حفظ بیت المال، عدالت اجتماعی، فقرزدایی، وظیفه ثروتمندان، برنامه های اقتصادی حکومت، وظایف فردی نیازمندان و وظایف دولت و جامعه در زمینه اقتصاد اشاره کرده است.

بخش دیگری از سخنان امام علی (علیه السلام) به مسائل سیاسی و حکومتی اختصاص دارد. امام در این میدان، به وظایف کارگزاران، استانداران، نویسندگان، ارتش و نیروها و سران نظامی، روش های دریافت مالیات و اصول کشور داری پرداخته است.

بحث دیگری که در نهج البلاغه وجود دارد، مسائل اخلاقی و تربیتی است که حضرت بر مبنای جهان بینی توحیدی، به مسائل عبادی و معنوی مانند سیمای عابدان شب زنده دار، انگیزه های گوناگون در عبادت، حالت ها و مقام های عابدان و تاثیر عبادت در نابودی گناه توجه نشان داده است.

به راستی، مفاهیم مختلف نهج البلاغه که در نوع خود، کم نظیر یا بی نظیرند، از شگفت ترین ویژگی های این کتاب بزرگ به شمار می روند.

نهج البلاغه در کلام بزرگان و اندیشوران

نهج البلاغه برخلاف دیگر کتاب های روایی و حدیثی، پای را از دایره اعتقادات تشیع و دین اسلام، فراتر نهاده و بسیاری از دانشمندان ادیان و مکتب های دیگر را به خود جذب کرده است.

دکتر طه حسین مصری، فقط وحی و کلام خدا را بالاتر از سخن حضرت قرار می دهد و به قول ابن ابی الحدید معتزلی، سزاوار است تمام سخن شناسان عرب در برابر کلمات امام علی (علیه السلام) سجده کنند.[8]

حضرت امام خمینی (ره) نیز پیرامون عظمت نهج البلاغه فرموده است: کتاب نهج البلاغه بعد از قرآن، بزرگ ترین دستور زندگی مادی و معنوی و بالاترین کتاب رهایی بخش بشر است و دستورات معنوی و حکومتی آن، بالاترین راه نجات است.[9]

شیخ محمود شکری آلوسی می گوید: نهج البلاغه مشتمل بر خطبه های امیرالمومنین است که فوق سخن مخلوق و دون سخن خالق است، نزدیک به مرتبه اعجاز دارد و مبتکر طرق حقیقت و مجاز است.[10]

در اینجا بخشی از سخنان مقام معظم رهبری مدظله العالی را در پنجمین کنگره نهج البلاغه بیان می کنیم:

«نهج البلاغه، کلام اولین مومن به وحی محمدی (صل الله علیه و آله) است، و کلام خلیفه پیغمبر؛ خلیفه ای که همه مسلمانان بر او اتفاق نظر دارند، و امامی که به اعتقاد شیعه و بسیاری از اهل سنت افضل صحابه است … متنی که همه چیز هم در آن وجود دارد؛ نبوت، فلسفه، تاریخ، اخلاق، زهد، رهبری در جامعه، نظام سیاسی، اجتماعی و مسائل عرفانی و…، و می توان پایه های اعتقاد کامل و جامع به اسلام را در این کتاب جست.

این کتاب وقتی در کنار قرآن قرار گیرد، یقینا تالی قرآن است؛ یعنی ما دیگر کتابی نداریم که دارای این حد از اعتبار و جامعیت و قدمت باشد. همان طوری که قرآن خوانده می شود نهج البلاغه هم باید خوانده شود، چون تالی قرآن است».[11]

جمع بندی

نهج البلاغه اثر گرانقدر سید رضی است که با هدف جمع آوری بلیغ ترین سخنان حضرت علی (علیه السلام) به رشته تحریر درآمد. این کتاب، درباره موضاعات مختلفی از جمله سیاست، اقتصاد، زهد و تقوا، خانواده و اجتماع سخن به میان آورده است. این کتاب از نظر ادبی در جایگاه ویژه ای قرار دارد به طوری که ادیبان بر این مطلب تصریح نموده اند. نهج البلاغه کتاب گران سنگی است که شامل خطبه ها، نامه ها و سخنان حکمت آمیز امام علی (علیه السلام) است.

پی نوشت ها

[1] حسن منتظری، آشنایی با نهج البلاغه، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه.

[2] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 31.

[3] محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج 3، ص 516.

[4] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 7.

[5] عقاد، عبقریه الامام علی (ع)، ص 132 – 178.

[6] نک: فهرست های ابی العباس نجاشی و فهرست شیخ منتجب الدین.

[7] نک: فهرست های ابی العباس نجاشی و فهرست شیخ منتجب الدین.

[8] محمد دشتی، شناخت نهج البلاغه و فهرست کلی نهج البلاغه، نشر مؤلف، ص 151 – 163.

[9] وصیت نامه الهی سیاسی امام خمینی (ره)، ج 21، ص 396.

[10] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 91.

[11] فصلنامه نهج البلاغه، ش 2 و 3.

فهرست منابع

1. ابن ابی الحدید، عزالدین، شرح ابن ابی الحدید، قم، کتابخانه عمومی آیة الله مرعشی نجفی، 1337، چاپ اول.
2. خمینی، روح الله، صحیفه امام؛ وصیت نامه الهی سیاسی امام خمینی (ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1368.
3. دشتی، محمد، فهرست کلی نهج البلاغه، موسسه تحقیقاتی امیرالمومنین (ع) قم، چاپ سوم، 1375.
4. فصلنامه پژوهشهای نهج البلاغه، صاحب امتیاز بنیاد بین المللی نهج البلاغه، مدیرمسئول: سید جمال الدین دین پرور.
5. محمود عقاد، عباس، عبقریة الامام على (ع)، بیروت، دارالکتب العربی، بی تا.
6. نوری، حسین‌ بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسه آل‌ البیت (علیهم السلام) لاحیا التراث.

منبع مقاله | با اقتباس از:

مقاله «معرفی کتاب شریف نهج البلاغه»، مجله طوبی، اردیبهشت و خرداد 1388، شماره 33 .