کلمه آزمایش با واژگان مختلفی در آیات و روایات بیان شده است. آزمایش الهی، فرد و گروه خاصی را شامل نمی شود، بلکه همه، از جمله پیامبران و امامان (ع) را در بر می گیرد. آزمایش و امتحان الهی به شیوه های مختلف و متناسب با شرایط هر انسانی می باشد.

در خطبه 156 نهج البلاغه، امام علی (ع)، از زبان پیامبر (ص)، خبر از یک آزمایش الهی بزرگ برای جامعه اسلامی می دهند که پس از فقدان پیامبر (ص) رخ خواهد داد. در این مقاله ضمن بیان این آزمایش الهی و نتیجه آن، از نحوه مواجهه حضرت علی (ع) با خبر شهادت خود، پس از بیان آن توسط پیامبر (ص) مطلع خواهیم شد.

خبر از فتنه ها

امیرمؤمنان علی (ع) در خطبه ۱۵٦ در ضمن سخن از فتنه (آزمایش الهی)، به ذکر پاسخ پیامبر (ص) به سؤال هایش می پردازد و آن پاسخ ها عبارتند از:

۱ – «يا عَلِيُّ إِنَّ أُمَّتِي سَيُفْتَنُونَ مِنْ بَعْدِي»؛[1] ای علی! پس از من پیروانم در بوته امتحان و آزمایش قرار می گیرند و این کار حتماً انجام خواهد شد.

٢ – «أَبْشِرْ فَإِنَّ الشَّهَادَةَ مِنْ وَرَائِكَ … إِنَّ ذَلِكَ لَكَذلِكَ فَكَيْفَ صَبْرُكَ اذَنُ»؛[2] ای علی! بشارت باد بر تو که سرانجام شهید خواهی شد، ولی بگو بدانم صبر و استقامت تو در این وقت چگونه است؟!.

پیشگویی رسول خدا (ص) درباره شهادت امام علی (ع)

امام علی (ع) با مردم بصره سخن می گفت و از پیش آمدهای آینده آن ها خبر می داد. در اينجا مردى بلند شد و گفت: اى امير المؤمنين، ما را از فتنه آگاه كن، آيا نسبت به فتنه، از پيامبر خدا (ص) سؤالى نفرموده اى؟

اين تعبير نشان مى دهد که در ذهن مردم چنين بوده که فتنه مهمّى در پيش است و سؤال کننده مى خواهد بداند آيا رسول خدا (ص) درباره اين فتنه خطرناک و ويرانگر، سخنى بيان فرموده است؟

امام علی (ع) پاسخ داد:

«آنگاه كه خداوند آيه 1 و 2 سوره عنكبوت را نازل كرد كه (آيا مردم خيال مى كنند چون كه گفتند ايمان آورديم، بدون آزمايش رها مى شوند)، دانستم كه تا پيامبر (ص) در ميان ماست، آزمايش نمى گرديم. پرسيدم: اى رسول خدا (ص) اين فتنه و آزمايش كدام است كه خدا شما را بدان آگاهى داده است؟ فرمود: «اى على! پس از من امّت اسلامى به فتنه و آزمون دچار مى گردند».

این سخن اشاره به جریانات سیاسی مربوط به امامت و رهبری بعد از رسول خدا (ص) دارد که مسلمانان در آزمایش عجیبی قرار گرفتند، ولی اکثرا در این آزمایش، قبول نشده و به بیراهه رفتند.

امام علی (ع) می فرماید: از پیامبر (ص) پرسیدم: «مگر نه این است که در جنگ احد، پس از شهادت عزیزان، بر من از این که شهید نشده ام، سخت گذشت، به من فرمودید: بشارت باد به تو که سرانجام شهید خواهی شد. سپس فرمودید: این شهادت برای تو حتمی است ولی بگو بدانم صبر تو در این وقت چگونه است؟ گفتم: اینجا جای صبر نیست، بلکه جای شکر است» (زیرا شهادت، نعمت است نه مصیبت).

از این گفتگو به اوج ایثار امام علی (ع) در راه خدا پی می بریم و ضمنا می فهمیم که شهادت، نعمت است و باید شکر آن کرد و به آن تبریک گفت، نه مصیبت که به آن تسلیت گفت.

سوره عنکبوت مکی است یا مدنی؟

تعبيرات ياد شده نشان مى دهد که آيه «الم ‎*‏ أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ»[3] مدّتى بعد از جنگ احد در مدينه نازل شده است. در حالى که مفسّران اتفاق نظر دارند که سوره عنکبوت در مکّه نازل شده است؛ در زمانى که خبرى از جهاد نبود.

اما باید بدانیم که معناى مکّى بودن يک سوره اين نيست که تمام آن در مکّه نازل شده است، بلکه مانعى ندارد اگر اکثر آن در مکه و يک يا چند آيه آن در مدينه نازل شده باشد و به دستور پيامبر اکرم (ص) آن آيه را در اين جا قرار داده باشند. همان گونه که سوره نحل به اتفاق علما جز سوره هاى مکى است، در حالى که سه آيه آخر آن، به يقين بعد از جنگ احد نازل شده است.

چرا آزمایش الهی بزرگ پس از وفات پیامبر (ص) اتفاق می افتد؟

منظور از فتنه و آزمايش الهی، خطر انحرافاتى است که از اصول و فروع دين، دامن امت را مى گيرد و پيداست تا شخص پيامبر (ص) زنده است، جلوى چنين انحرافاتى را مى گيرد. هنگامى که خورشيد غروب کند، خفّاش ها به پرواز در مى آيند و هنگامى که خورشيد وجود رسول خدا (ص) غروب کند، منافقان به جولان در مى آيند و این آزمون بزرگ و آزمایش الهی شروع مى شود!

فتنه بزرگ پس از پیامبر (ص) چه بود؟

در روايتى که مشروح تر از روايت نهج البلاغه است، چنين مى خوانيم: پيامبر (ص) فرمود: «إِنَّ أُمَّتِي سَتُفْتَنُ مِنْ بَعْدِي فَتَتَأَوَّلُ الْقُرآنَ وَ تَعْمَلُ بِالرَّأْىِ وَ تَسْتَحِلُّ الْخَمْرَ بِالنَّبِيذِ وَ السُّحْتَ بِالْهَدِيَّةِ وَ الرِّبَا بِالْبَيْعِ وَ تُحَرِّفُ الْکِتَابَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ تَغْلِبُ کَلِمَةَ الضِّلاَلِ فَکُنْ جَلِيسَ بَيْتِکَ حَتَّى تُقَلَّدَهَا فَإِذَا قُلِّدْتَهَا جاشَتْ عَلَيْکَ الصُّدُورُ وَ قَلَّبَتْ لَکَ الاْمُورِ»؛[4]

امت من بعد از من آزمايش مى شوند. قرآن را مطابق ميل خود تفسير مى کنند (و به هر بهانه اى حرام خدا را حلال مى کنند)، شراب را به بهانه نبيذ و حرام و رشوه به صورت هديه و ربا را با نام بيع، مجاز مى شمرند و کتاب خدا را تحريف معنوى مى کنند و سخن گمراهان غلبه مى کند.

تو در آن روز در خانه بنشين تا زمانى که به حکومت رسى؛ ولى هنگامى که حکومت در دست تو قرار گرفت، حسد در سينه ها به حرکت در مى آيد و (مخالفان و حسودان تو) کارهاى تو را به هم مى ريزند (ولى تو استقامت کن).

اين حديث را که ابن ابى الحديد در تفسير اين خطبه بيان کرده، به خوبى نشان مى دهد که فتنه بزرگ، کدام فتنه بوده است.[5]

چرا حرف از شهادت امام علی (ع) شد؟

همان گونه که گفتيم، مرحوم سيد رضى (ره) خطبه را خلاصه کرده است. در روايات مشروح تر چنين آمده است: امام على (ع) بعد از آن که ماجراى اين فتنه را از پيامبر اکرم (ص) شنيد، عرض کرد: يا رسول الله (ص)، تو به من وعده شهادت دادى؛ از خدا بخواه زودتر نصيب من کند.

پيامبر (ص) فرمود: اگر تو به زودى شهيد شوى چه کسى با «ناکثين»، «قاسطين» و «مارقين» (آتش افروزان جمل و اصحاب معاويه و خوارج) پيکار مى کند؟ آرى، من به تو وعده شهادت داده ام و شهيد هم خواهى شد و محاسن تو از خون فرقت رنگين خواهد شد. (أَما إنِّي وَعَدْتُکَ الشَّهادَةَ وَ سَتُشْهَدُ، تُضْرَبُ عَلَى هذِهِ فَتُخْضَبُ هذِهِ).[6]

شهادت افتخار است نه مصیبت

هدف امیر مومنان امام علی (ع) از بیان خطبه 156، این است که همگان در امور گوناگون، در بوته آزمایش الهی قرار می گیرند و خود امام علی (ع) در این امتحانات آن چنان قبول می شود که حاضر است، عاشقانه، عزیزترین متاعش، یعنی جانش را با کمال افتخار در راه خدا دهد و در برابر آزمایش ها، این چنین، پایمردی نشان می دهد و باید توجه داشت که شهادت، نعمت است و باید شکر آن را کرد، نه مصیبت که جای آن، صبر باشد.

نکته بسيار جالبى که در اين بخش از خطبه 156 نهج البلاغه ديده مى شود، سخنى است که ميان پيامبر (ص) و امام على (ع) رد و بدل مى شود و آن اين که پیامبر اکرم (ص) سخن از صبر در برابر شهادت مى گويد و امام على (ع) سخن از شکر و بشارت. واکنشى اين گونه با موضوع شهادت، نشانه اوج ايمان و عشق نسبت به ايثار در راه خدا و ارزش هاى والاى اسلامى است که تا کنون از شخص ديگرى جز آن حضرت (ع) نقل نشده است و گفتار آن حضرت (ع) به هنگامى که در محراب عبادت در خون خود غلطيد «فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ»؛ به خداوند کعبه رستگار شدم»، ادامه همين جريان است.

دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند / واندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند

چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی / آن شب قدر که این تازه براتم دادند

نتیجه گیری

پس از وفات پیامبر (ص)، امت اسلام در بوته آزمایش الهی بزرگی قرار گرفتند و آن مربوط به امامت و رهبری بعد از رسول خدا (ص) بود. ولی اکثرا در این آزمایش، قبول نشده و به بیراهه رفتند. در خطبه 156 نهج البلاغه، حضرت علی (ع) گفتگویشان با رسول خدا (ص) پیشگویی و خبر شهادت خود را بیان می نمایند. امام علی (ع)، نعمت شهادت را سزاوار شکر از درگاه الهی دانسته که مشتاقانه منتظر آن هستند. این ابراز عشق و ایمان به خدا و پایمردی در راه خدا، جز از حضرت علی (ع) در جای دیگری نقل نشده است.

پی نوشت ها

[1] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 156.

[2] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 156.

[3] . عنکبوت، 2-1.

[4] . مجلسی، بحارالانوار، جلد 32، صفحه 243.

[5] . ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج9، ص206.

[6] . ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج9، ص206.

منابع

1. قرآن کریم.
2. ابن ابى الحديد، عبدالحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغه، قم، مکتبة آیت الله المرعشي النجفي(ره)، ۱۴۰۴ق.
3. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، دار الهجرة، 1414ق.
4. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحياء التراث العربي، 1403ق.

منبع مقاله | با اقتباس از:

1. محمدی اشتهاردی، محمد، گفتار پیامبر (ص) در نهج البلاغه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1364.
2. مکارم شیرازی، ناصر، پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1375، ج6، ص: 160-150